จตุพฺพิธาทิรูปสงฺคหา

[586] จตุตฺถสงฺคเห ทฺวาวีสติ จตุกฺกาฯ ตตฺถ สพฺพปจฺฉิโม อตฺถิ รูปํ อุปาทา อตฺถิ รูปํ โนอุปาทาติ เอวํ อิธ วุตฺตํ มาติกํ อนามสิตฺวา ฐปิโต ฯ อิตเร ปน อามสิตฺวา ฐปิตาฯ กถํ? เย ตาว อิธ ทุวิธสงฺคเห ปกิณฺณเกสุ อาทิโต ตโย ทุกา, เตสุ เอเกกํ คเหตฺวา ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทิณฺณํ, อตฺถิ อนุปาทิณฺณนฺติอาทินา นเยน ปญฺจหิ ปญฺจหิ ทุเกหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา ทุกตฺตยมูลกา อาทิมฺหิ ปญฺจทส จตุกฺกา ฐปิตาฯ

อิทานิ โย ยํ จตุกฺโก สนิทสฺสนทุโก โส ยสฺมา ยํ ตํ รูปํ สนิทสฺสนํ ตํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆนฺติอาทินา นเยน ปเรหิ วา, อตฺถิ อุปาทา อตฺถิ โนอุปาทาติอาทินา นเยน ปุริเมหิ วา, ทุเกหิ สทฺธิํ อตฺถาภาวโต กมาภาวโต วิเสสาภาวโต จ โยคํ น คจฺฉติฯ สนิทสฺสนญฺหิ ‘อปฺปฏิฆํ’ นาม, ‘โน อุปาทา’ วา นตฺถีติ อตฺถาภาวโต โยคํ น คจฺฉติฯ ‘อุปาทิณฺณํ ปน อนุปาทิณฺณญฺจ อตฺถิ ตํ กมาภาวา โยคํ น คจฺฉติฯ สพฺพทุกา หิ ปจฺฉิมปจฺฉิเมเหว สทฺธิํ โยชิตาฯ อยเมตฺถ กโมฯ ปุริเมหิ ปน สทฺธิํ กมาภาโวติฯ ‘สติ อตฺเถ กมาภาโว อการณํฯ ตสฺมา อุปาทิณฺณปทาทีหิ สทฺธิํ โยเชตพฺโพ’ติ เจ – น, วิเสสาภาวา; อุปาทิณฺณปทาทีนิ หิ อิมินา สทฺธิํ โยชิตานิฯ ตตฺถ ‘อุปาทิณฺณํ วา สนิทสฺสนํ, สนิทสฺสนํ วา อุปาทิณฺณ’นฺติ วุตฺเต วิเสโส นตฺถีติ วิเสสาภาวาปิ โยคํ น คจฺฉติฯ ตสฺมา ตํ จตุตฺถทุกํ อนามสิตฺวา, ตโต ปเรหิ อตฺถิ รูปํ สปฺปฏิฆนฺติอาทีหิ ตีหิ ทุเกหิ สทฺธิํ ‘ยํ ตํ รูปํ สปฺปฏิฆํ ตํ อตฺถิ อินฺทฺริยํ, อตฺถิ น อินฺทฺริยํ, ยํ ตํ รูปํ อปฺปฏิฆํ ตํ อตฺถิ อินฺทฺริยํ, อตฺถิ น อินฺทฺริย’นฺติอาทินา นเยน ยุชฺชมาเน ทฺเว ทฺเว ทุเก โยเชตฺวา ฉ จตุกฺกา ฐปิตาฯ

ยถา จายํ จตุตฺถทุโก โยคํ น คจฺฉติ, ตถา เตน สทฺธิํ อาทิทุโกปิฯ กสฺมา? อนุปาทารูปสฺส เอกนฺเตน อนิทสฺสนตฺตาฯ โส หิ ยํ ตํ รูปํ โนอุปาทา ตํ อตฺถิ สนิทสฺสนํ, อตฺถิ อนิทสฺสนนฺติ – เอวํ จตุตฺเถน ทุเกน สทฺธิํ โยชิยมาโน โยคํ น คจฺฉติฯ ตสฺมา ตํ อติกฺกมิตฺวา ปญฺจเมน สห โยชิโตฯ เอวํ โย เยน สทฺธิํ โยคํ คจฺฉติ, โย จ น คจฺฉติ โส เวทิตพฺโพติฯ อิทํ จตุตฺถสงฺคเห ปาฬิววตฺถานํฯ อิโต ปเร ปน ปญฺจวิธสงฺคหาทโย สตฺต สงฺคหา อสมฺมิสฺสา เอวฯ เอวํ สกลายปิ มาติกาย ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ

รูปวิภตฺติเอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[594] อิทานิ ตสฺสา อตฺถํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ สพฺพํ รูปํ น เหตุเมวาติอาทิ อารทฺธํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘กตมํ ตํ สพฺพํ รูปํ น เหตู’ติ ปุจฺฉา น กตาติ? เภทาภาวโตฯ ยถา หิ ทุกาทีสุ ‘อุปาทารูป’มฺปิ อตฺถิ ‘โนอุปาทารูป’มฺปิ, เอวมิธ เหตุ น เหตูติปิ สเหตุกมเหตุกนฺติปิ เภโท นตฺถิ, ตสฺมา ปุจฺฉํ อกตฺวาว วิภตฺตํฯ ตตฺถ ‘สพฺพ’นฺติ สกลํ, นิรวเสสํฯ ‘รูป’นฺติ อยมสฺส สีตาทีหิ รุปฺปนภาวทีปโน สามญฺญลกฺขณนิทฺเทโสฯ น เหตุเมวาติ สาธารณเหตุปฏิกฺเขปนิทฺเทโสฯ

ตตฺถ เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิโธ เหตุฯ เตสุ ‘ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู’ติ (ธ. ส. 1059) อยํ ‘เหตุเหตุ’ นามฯ ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขุ, มหาภูตา เหตุ, จตฺตาโร มหาภูตา ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปญฺญาปนายา’’ติ (ม. นิ. 3.85; สํ. นิ. 3.82) อยํ ‘ปจฺจยเหตุ’ นามฯ ‘‘กุสลากุสลํ อตฺตโน วิปากฏฺฐาเน, อุตฺตมํ อิฏฺฐารมฺมณํ กุสลวิปากฏฺฐาเน, อุตฺตมํ อนิฏฺฐารมฺมณํ อกุสลวิปากฏฺฐาเน’’ติ อยํ ‘อุตฺตมเหตุ’ นามฯ ยถาห – ‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาตี’ติ (ม. นิ. 1.148; วิภ. 810; ปาฏิ. ม. 2.44), ‘‘เอเสว เหตุ เอส ปจฺจโย สงฺขารานํ ยทิทํ อวิชฺชา’’ติ อวิชฺชา สงฺขารานํ สาธารณเหตุ หุตฺวา ปจฺจยฏฺฐํ ผรตีติ อยํ ‘สาธารณเหตุ’ นามฯ ยถา หิ ปถวีรโส อาโปรโส จ มธุรสฺสาปิ อมธุรสฺสาปิ ปจฺจโย, เอวํ อวิชฺชา กุสลสงฺขารานมฺปิ อกุสลสงฺขารานมฺปิ สาธารณปจฺจโย โหติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ‘เหตุเหตุ’ อธิปฺเปโตฯ อิติ ‘เหตู ธมฺมา น เหตู ธมฺมา’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 1) มาติกาย อาคตํ เหตุภาวํ รูปสฺส นิยเมตฺวา ปฏิกฺขิปนฺโต ‘น เหตุเมวา’ติ อาหฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ ปฏิกฺเขปนิทฺเทโส จ อปฺปฏิกฺเขปนิทฺเทโส จ เวทิตพฺโพฯ วจนตฺโถ ปน สพฺพปทานํ มาติกาวณฺณนายํ วุตฺโตเยวฯ

สปฺปจฺจยเมวาติ เอตฺถ ปน กมฺมสมุฏฺฐานํ กมฺมปจฺจยเมว โหติ, อาหารสมุฏฺฐานาทีนิ อาหาราทิปจฺจยาเนวาติ เอวํ รูปสฺเสว วุตฺตจตุปจฺจยวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ รูปเมวาติ ‘รูปิโน ธมฺมา อรูปิโน ธมฺมา’ติ มาติกาย วุตฺตํ อรูปีภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ อุปฺปนฺนํ ฉหิ วิญฺญาเณหีติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปเมว จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ ฉหิ เวทิตพฺพํฯ นิยาโม ปน จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ สนฺธาย คหิโตฯ น หิ ตานิ อตีตานาคตํ วิชานนฺติฯ มโนวิญฺญาณํ ปน อตีตมฺปิ อนาคตมฺปิ วิชานาติฯ ตํ อิมสฺมิํ ปญฺจวิญฺญาณโสเต ปติตตฺตา โสตปติตเมว หุตฺวา คตํฯ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน ปน อนิจฺจเมวฯ ชราย อภิภวิตพฺพธมฺมกตฺตา ชราภิภูตเมวฯ ยสฺมา วา รูปกาเย ชรา ปากฏา โหติ, ตสฺมาปิ ‘ชราภิภูตเมวา’ติ วุตฺตํฯ

เอวํ เอกวิเธน รูปสงฺคโหติ เอตฺถ ‘วิธา’-สทฺโท มานสณฺฐานโกฏฺฐาเสสุ ทิสฺสติฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา, สทิโสหมสฺมีติ วิธา’’ติอาทีสุ (วิภ. 962) หิ มาโน วิธา นามฯ ‘‘กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปญฺญวนฺตํ วทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.95) สณฺฐานํฯ ‘กถํวิธ’นฺติ หิ ปทสฺส กถํสณฺฐานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘เอกวิเธน ญาณวตฺถุํ ทุวิเธน ญาณวตฺถู’’ติอาทีสุ (วิภ. 751-752) โกฏฺฐาโส วิธา นามฯ อิธาปิ โกฏฺฐาโสว อธิปฺเปโตฯ

สงฺคหสทฺโทปิ สชาติสญฺชาติกิริยาคณนวเสน จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ ‘‘สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ พฺราหฺมณา สพฺเพ เวสฺสา สพฺเพ สุทฺทา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว – อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) อยํ ‘สชาติสงฺคโห’ นามฯ ‘เอกชาติกา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺตฏฺฐาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ ชาติยา เอกสงฺคหํ คตาฯ ‘‘สพฺเพ โกสลกา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ มาคธกา, สพฺเพ ภารุกจฺฉกา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘โย จาวุโส วิสาข, สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ – อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ อยํ ‘สญฺชาติสงฺคโห’ นามฯ เอกฏฺฐาเน ชาตา สํวุทฺธา อาคจฺฉนฺตูติ วุตฺตฏฺฐาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ สญฺชาติฏฺฐาเนน นิวุตฺโถกาเสน เอกสงฺคหํ คตาฯ ‘‘สพฺเพ หตฺถาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ อสฺสาโรหา, สพฺเพ รถิกา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาทิฏฺฐิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป – อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) อยํ ‘กิริยาสงฺคโห’ นามฯ

สพฺเพว เหเต อตฺตโน กิริยากรเณน เอกสงฺคหํ คตาฯ ‘‘จกฺขายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ? จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติฯ หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ (กถา. 471), อยํ ‘คณนสงฺคโห’ นามฯ อยมิธ อธิปฺเปโตฯ เอกโกฏฺฐาเสน รูปคณนาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

อุปาทาภาชนียกถา

[595] อิทานิ ทุวิธสงฺคหาทีสุ ‘อตฺถิ รูปํ อุปาทา, อตฺถิ รูปํ โนอุปาทา’ติ เอวํ เภทสพฺภาวโต ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ ปทภาชนํ ทสฺเสนฺโต กตมํ ตํ รูปํ อุปาทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปาทิยตีติ ‘อุปาทา’; มหาภูตานิ คเหตฺวา, อมุญฺจิตฺวา, ตานิ นิสฺสาย ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อิทานิ ตํ ปเภทโต ทสฺเสนฺโต จกฺขายตนนฺติอาทิมาหฯ

[596] เอวํ เตวีสติวิธํ อุปาทารูปํ สงฺเขปโต อุทฺทิสิตฺวา ปุน ตเทว วิตฺถารโต นิทฺทิสนฺโต กตมํ ตํ รูปํ จกฺขายตนนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุวิธํ จกฺขุ – มํสจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ จฯ เอเตสุ ‘พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขุ ญาณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขู’ติ ปญฺจวิธํ ปญฺญาจกฺขุฯ ตตฺถ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข…เป.… ทุวิญฺญาปเย’’ติ (ม. นิ. 1.283) อิทํ พุทฺธจกฺขุ นามฯ ‘‘สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ อิทํ สมนฺตจกฺขุ นามฯ ‘‘จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาที’’ติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 15) อิทํ ญาณจกฺขุ นามฯ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ม. นิ. 1.284) อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นามฯ ‘‘ตสฺมิํ เยวาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ม. นิ. 2.395) อิทํ เหฏฺฐิมมคฺคตฺตยสงฺขาตํ ญาณํ ธมฺมจกฺขุ นามฯ

มํสจกฺขุปิ ปสาทจกฺขุ สสมฺภารจกฺขูติ ทุวิธํ โหติฯ