อิทานิ ยานิ กุสลโต อฏฺฐ มหาจิตฺตาเนว ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนตาย กิริยานิ ชาตานิ, ตสฺมา ตานิ กุสลนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

อิธ ฐตฺวา หสนกจิตฺตานิ สโมธาเนตพฺพานิฯ กติ ปเนตานิ โหนฺตีติ? วุจฺจเต เตรสฯ ปุถุชฺชนา หิ กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ, อฏฺฐหิ จิตฺเตหิ หสนฺติฯ เสกฺขา กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺเตหิ โสมนสฺสสหคเตหีติ, ฉหิ จิตฺเตหิ หสนฺติฯ ขีณาสวา กิริยโต ปญฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติฯ

รูปาวจรารูปาวจรกิริยํ

[577] รูปาวจรารูปาวจรกิริยนิทฺเทเสสุ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ ทิฏฺฐธมฺเม, อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว, สุขวิหารมตฺตํฯ ตตฺถ ขีณาสวสฺส ปุถุชฺชนกาเล นิพฺพตฺติตา สมาปตฺติ ยาว น นํ สมาปชฺชติ ตาว กุสลาว สมาปนฺนกาเล กิริยา โหติฯ ขีณาสวกาเล ปนสฺส นิพฺพตฺติตา สมาปตฺติ กิริยาว โหติฯ เสสํ สพฺพํ ตํสทิสตฺตา กุสลนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหอฏฺฐกถาย

จิตฺตุปฺปาทกณฺฑกถา นิฏฺฐิตาฯ

อพฺยากตปทํ ปน เนว ตาว นิฏฺฐิตนฺติฯ

จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. รูปกณฺโฑ

อุทฺเทสวณฺณนา

อิทานิ รูปกณฺฑํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ วิปากาพฺยากตญฺเจว กิริยาพฺยากตญฺจ นิสฺเสสํ กตฺวา ภาชิตํ, รูปาพฺยากตนิพฺพานาพฺยากตานิ ปน อกถิตานิ, ตานิ กเถตุํ จตุพฺพิธมฺปิ อพฺยากตํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากาติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุสลากุสลานนฺติ จตุภูมกกุสลานญฺเจว อกุสลานญฺจฯ เอวํ ตาว วิปากาพฺยากตํ กุสลวิปากากุสลวิปากวเสน ทฺวีหิ ปเทหิ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํฯ ยสฺมา ปน ตํ สพฺพมฺปิ กามาวจรํ วา โหติ, รูปาวจราทีสุ วา อญฺญตรํ, ตสฺมา ‘กามาวจรา’ติอาทินา นเยน ตเทว วิปากาพฺยากตํ ภูมนฺตรวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํฯ ยสฺมา ปน ตํ เวทนากฺขนฺโธปิ โหติ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธปิ, ตสฺมา ปุน สมฺปยุตฺตจตุกฺขนฺธวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํฯ

เอวํ วิปากาพฺยากตํ กุสลากุสลวเสน ภูมนฺตรวเสน สมฺปยุตฺตกฺขนฺธวเสนาติ ตีหิ นเยหิ ปริยาทาย ทสฺเสตฺวา, ปุน กิริยาพฺยากตํ ทสฺเสนฺโต เย จ ธมฺมา กิริยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยฯ เหฏฺฐา ปน คหิตเมวาติ นยํ ทสฺเสตฺวา นิสฺสชฺชิตํฯ อิทานิ อวิภตฺตํ ทสฺเสนฺโต สพฺพญฺจ รูปํ อสงฺขตา จ ธาตูติ อาหฯ ตตฺถ ‘สพฺพญฺจ รูป’นฺติ ปเทน ปญฺจวีสติ รูปานิ ฉนฺนวุติรูปโกฏฺฐาสา นิปฺปเทสโต คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘อสงฺขตา จ ธาตู’ติ ปเทน นิพฺพานํ นิปฺปเทสโต คหิตนฺติฯ เอตฺตาวตา ‘อพฺยากตา ธมฺมา’ติ ปทํ นิฏฺฐิตํ โหติฯ

[584] ตตฺถ กตมํ สพฺพํ รูปนฺติ อิทํ กสฺมา คหิตํ? เหฏฺฐา รูปาพฺยากตํ สงฺเขเปน กถิตํฯ อิทานิ ตํ เอกกทุกติกจตุกฺก…เป.… เอกาทสกวเสน วิตฺถารโต ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อิทํ คหิตํฯ

ตสฺสตฺโถ – ยํ วุตฺตํ ‘สพฺพญฺจ รูปํ, อสงฺขตา จ ธาตู’ติ, ตสฺมิํ ปททฺวเย ‘กตมํ สพฺพํ รูปํ นาม’? อิทานิ ตํ ทสฺเสนฺโต จตฺตาโร จ มหาภูตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโทฯ เตน เตสํ อูนาธิกภาวํ นิวาเรติฯ ‘จ’-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน น เกวลํ ‘จตฺตาโร มหาภูตาว’ รูปํ, อญฺญมฺปิ อตฺถีติ ‘อุปาทารูปํ’ สมฺปิณฺเฑติฯ

มหาภูตาติ เอตฺถ มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตตา เวทิตพฺพาฯ เอตานิ หิ มหนฺตปาตุภาวโต, มหาภูตสามญฺญโต, มหาปริหารโต, มหาวิการโต, มหนฺตภูตตฺตา จาติ อิเมหิ การเณหิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ‘มหนฺตปาตุภาวโต’ติ, เอตานิ หิ อนุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ อุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ มหนฺตานิ ปาตุภูตานิฯ เตสํ อนุปาทินฺนกสนฺตาเน เอวํ มหนฺตปาตุภาวตา เวทิตพฺพา – เอกญฺหิ จกฺกวาฬํ อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทส สตสหสฺสานิ ตีณิ สหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ ปญฺญาสญฺจ โยชนานิฯ ปริกฺเขปโต –

สพฺพํ สตสหสฺสานิ, ฉตฺติํส ปริมณฺฑลํ;

ทส เจว สหสฺสานิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ จฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.1; วิสุทฺธิ. 1.137);

ตตฺถ –

ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;

เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธราฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.1; วิสุทฺธิ. 1.137);

ตสฺสาเยว สนฺธารกํ –

จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, อฏฺเฐว นหุตานิ จ;

เอตฺตกํ พหลตฺเตน, ชลํ วาเต ปติฏฺฐิตํฯ

ตสฺสาปิ สนฺธารโก –

นวสตสหสฺสานิ, มาลุโต นภมุคฺคโต;

สฏฺฐิ เจว สหสฺสานิ, เอสา โลกสฺส สณฺฐิติฯ

เอวํ สณฺฐิเต เจตฺถ โยชนานํ –

จตุราสีติสหสฺสานิ, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;

อจฺจุคฺคโต ตาวเทว, สิเนรุ ปพฺพตุตฺตโมฯ

ตโต อุปฑฺฒุปฑฺเฒน, ปมาเณน ยถากฺกมํ;

อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตา ทิพฺพา, นานารตนจิตฺติตาฯ

ยุคนฺธโร อีสธโร, กรวีโก สุทสฺสโน;

เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิริ พฺรหาฯ

เอเต สตฺต มหาเสลา, สิเนรุสฺส สมนฺตโต;

มหาราชานมาวาสา เทวยกฺขนิเสวิตาฯ

โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปญฺจ ปพฺพโต;

โยชนานํ สหสฺสานิ, ตีณิ อายตวิตฺถโต;

จตุราสีติสหสฺเสหิ, กูเฏหิ ปฏิมณฺฑิโตฯ

ติปญฺจโยชนกฺขนฺธปริกฺเขปา นควฺหยา;

ปญฺญาสโยชนกฺขนฺธสาขายามา สมนฺตโตฯ

สตโยชนวิตฺถิณฺณา , ตาวเทว จ อุคฺคตา;

ชมฺพู ยสฺสานุภาเวน, ชมฺพุทีโป ปกาสิโตฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.1; วิสุทฺธิ. 1.137);

ยญฺเจตํ ชมฺพุยา ปมาณํ ตเทว อสุรานํ จิตฺตปาฏลิยา, ครุฬานํ สิมฺพลิรุกฺขสฺส, อปรโคยาเน กทมฺพรุกฺขสฺส, อุตฺตรกุรุมฺหิ กปฺปรุกฺขสฺส, ปุพฺพวิเทเห สิรีสสฺส, ตาวติํเสสุ ปาริจฺฉตฺตกสฺสาติฯ เตนาหุ โปราณา –

ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก;

กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีเสน ภวติ สตฺตมนฺติฯ

ทฺเวอสีติสหสฺสานิ, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;

อุอจฺจุคฺคโต ตาวเทว, จกฺกวาฬสิลุจฺจโย;

ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ, โลกธาตุมยํ ฐิโตติฯ

อุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ มจฺฉกจฺฉปเทวทานวาทิสรีรวเสน มหนฺตาเนว ปาตุภูตานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท โยชนสติกาปิ อตฺตภาวาติ’’อาทิฯ

‘มหาภูตสามญฺญโต’ติ เอตานิ หิ ยถา มายากาโร อมณิํเยว อุทกํ มณิํ กตฺวา ทสฺเสติ, อสุวณฺณํเยว เลฑฺฑุํ สุวณฺณํ กตฺวา ทสฺเสติ, ยถา จ สยํ เนว ยกฺโข น ปกฺขี สมาโน ยกฺขภาวมฺปิ ปกฺขิภาวมฺปิ ทสฺเสติ, เอวเมว สยํ อนีลาเนว หุตฺวา นีลํ อุปาทารูปํ ทสฺเสนฺติ, อปีตานิ… อโลหิตานิ… อโนทาตาเนว หุตฺวา โอทาตํ อุปาทารูปํ ทสฺเสนฺตีติ มายาการมหาภูตสามญฺญโต มหาภูตานิฯ ยถา จ ยกฺขาทีนิ มหาภูตานิ ยํ คณฺหนฺติ เนว เตสํ ตสฺส อนฺโต น พหิฐานํ อุปลพฺภติ, น จ ตํ นิสฺสาย น ติฏฺฐนฺติ, เอวเมว เอตานิปิ เนว อญฺญมญฺญสฺส อนฺโต น พหิ ฐิตานิ หุตฺวา อุปลพฺภนฺติ, น จ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย น ติฏฺฐนฺตีติฯ อจินฺเตยฺยฏฺฐานตาย ยกฺขาทิมหาภูตสามญฺญโตปิ มหาภูตานิฯ

ยถา จ ยกฺขินีสงฺขาตานิ มหาภูตานิ มนาเปหิ วณฺณสณฺฐานวิกฺเขเปหิ อตฺตโน ภยานกภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สตฺเต วญฺเจนฺติ, เอวเมว เอตานิปิ อิตฺถิปุริสสรีราทีสุ มนาเปน ฉวิวณฺเณน, มนาเปน องฺคปจฺจงฺคสณฺฐาเนน, มนาเปน จ หตฺถปาทงฺคุลิภมุกวิกฺเขเปน อตฺตโน กกฺขฬตาทิเภทํ สรสลกฺขณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา พาลชนํ วญฺเจนฺติ, อตฺตโน สภาวํ ทฏฺฐุํ น เทนฺติฯ อิติ วญฺจกฏฺเฐน ยกฺขินีมหาภูตสามญฺญโตปิ มหาภูตานิฯ

‘มหาปริหารโต’ติ มหนฺเตหิ ปจฺจเยหิ ปริหริตพฺพโตฯ เอตานิ หิ ทิวเส ทิวเส อุปเนตพฺพตฺตา มหนฺเตหิ ฆาสจฺฉาทนาทีหิ ภูตานิ ปวตฺตานีติ มหาภูตานิฯ มหาปริหารานิ วา ภูตานีติ มหาภูตานิฯ

‘มหาวิการโต’ติ ภูตานํ มหาวิการโตฯ เอตานิ หิ อุปาทิณฺณานิปิ อนุปาทิณฺณานิปิ มหาวิการานิ โหนฺติฯ ตตฺถ อนุปาทิณฺณานํ กปฺปวุฏฺฐาเน วิการมหตฺตํ ปากฏํ โหติ, อุปาทิณฺณานํ ธาตุกฺโขภกาเลฯ ตถา หิ –

ภูมิโต วุฏฺฐิตา ยาว, พฺรหฺมโลกา วิธาวติ;

อจฺจิ อจฺจิมโต โลเก, ทยฺหมานมฺหิ เตชสาฯ

โกฏิสตสหสฺเสกํ, จกฺกวาฬํ วิลียติ;

กุปิเตน ยทา โลโก, สลิเลน วินสฺสติฯ

โกฏิสตสหสฺเสกํ , จกฺกวาฬํ วิกีรติ;

วาโยธาตุปฺปโกเปน, ยทา โลโก วินสฺสติฯ

ปตฺถทฺโธ ภวติ กาโย, ทฏฺโฐ กฏฺฐมุเขน วา;

ปถวีธาตุปฺปโกเปน, โหติ กฏฺฐมุเขว โสฯ

ปูติโย ภวติ กาโย, ทฏฺโฐ ปูติมุเขน วา;

อาโปธาตุปฺปโกเปน, โหติ ปูติมุเขว โสฯ

สนฺตตฺโต ภวติ กาโย, ทฏฺโฐ อคฺคิมุเขน วา;

เตโชธาตุปฺปโกเปน, โหติ อคฺคิมุเขว โสฯ

สญฺฉินฺโน ภวติ กาโย, ทฏฺโฐ สตฺถมุเขน วา;

วาโยธาตุปฺปโกเปน, โหติ สตฺถมุเขว โสฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.4.238);

อิติ มหาวิการานิ ภูตานีติ มหาภูตานิฯ

‘มหนฺตภูตตฺตา จา’ติ เอตานิ หิ มหนฺตานิ มหตา วายาเมน ปริคฺคเหตพฺพตฺตา, ภูตานิ วิชฺชมานตฺตาติ, มหนฺตภูตตฺตา จ มหาภูตานิฯ เอวํ มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตานิฯ

จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ จตฺตาริ มหาภูตานิ อุปาทาย, นิสฺสาย, อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตรูปนฺติ อตฺโถฯ อิทํ วุจฺจติ สพฺพํ รูปนฺติ อิทํ จตฺตาริ มหาภูตานิ, ปทปฏิปาฏิยา นิทฺทิฏฺฐานิ เตวีสติ อุปาทารูปานีติ, สตฺตวีสติปฺปเภทํ สพฺพํ รูปํ นามฯ

เอกวิธรูปสงฺคโห

อิทานิ ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ เอกวิธาทีหิ เอกาทสหิ สงฺคเหหิ มาติกํ ฐเปนฺโต สพฺพํ รูปํ น เหตูติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ‘สพฺพํ รูป’นฺติ อิทํ ปทํ ‘สพฺพํ รูปํ น เหตุ’ ‘สพฺพํ รูปํ อเหตุก’นฺติ เอวํ สพฺพปเทหิ สทฺธิํ โยเชตพฺพํฯ สพฺพาเนว เจตานิ ‘น เหตู’ติอาทีนิ เตจตฺตาลีสปทานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ เตสุ ปฏิปาฏิยา จตฺตาลีสปทานิ มาติกโต คเหตฺวา ฐปิตานิ, อวสาเน ตีณิ มาติกามุตฺตกานีติฯ เอวํ ตาว ปฐเม สงฺคเห ปาฬิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํฯ ตถา ทุติยสงฺคหาทีสุฯ