มโนธาตุจิตฺตํ

[566] อิทานิ กิริยาพฺยากตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กิริยาติ กรณมตฺตํฯ สพฺเพสุเยว หิ กิริยจิตฺเตสุ ยํ ชวนภาวํ อปฺปตฺตํ ตํ วาตปุปฺผํ วิยฯ ยํ ชวนภาวปฺปตฺตํ ตํ ฉินฺนมูลกรุกฺขปุปฺผํ วิย อผลํ โหติ, ตํตํ กิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตตฺตา ปน กรณมตฺตเมว โหติฯ ตสฺมา กิริยาติ วุตฺตํฯ เนวกุสลานากุสลาติอาทีสุ กุสลมูลสงฺขาตสฺส กุสลเหตุโน อภาวา ‘เนวกุสลา’; อกุสลมูลสงฺขาตสฺส อกุสลเหตุโน อภาวา ‘เนวอกุสลา’; โยนิโสมนสิการอโยนิโสมนสิการสงฺขาตานมฺปิ กุสลากุสลปจฺจยานํ อภาวา ‘เนวกุสลานากุสลา’ฯ กุสลากุสลสงฺขาตสฺส ชนกเหตุโน อภาวา เนวกมฺมวิปากาฯ

อิธาปิ จิตฺตสฺเสกคฺคตานิทฺเทเส ปวตฺติฏฺฐิติมตฺตเมว ลพฺภติฯ ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิ, ติสฺโส มโนธาตุโย, ติสฺโส มโนวิญฺญาณธาตุโย, วิจิกิจฺฉาสหคตนฺติ อิเมสุ สตฺตรสสุ จิตฺเตสุ ทุพฺพลตฺตา สณฺฐิติ อวฏฺฐิติอาทีนิ น ลพฺภนฺติฯ เสสํ สพฺพํ วิปากมโนธาตุนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, อญฺญตฺร อุปฺปตฺติฏฺฐานาฯ ตญฺหิ จิตฺตํ ปญฺจวิญฺญาณานนฺตรํ อุปฺปชฺชติฯ อิทํ ปน ปญฺจทฺวาเร วฬญฺชนกปฺปวตฺติกาเล สพฺเพสํ ปุเร อุปฺปชฺชติฯ กถํ? จกฺขุทฺวาเร ตาว อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน ปุเรจาริกํ หุตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานํ อุปฺปชฺชติฯ โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโยติฯ

กิริยมโนธาตุจิตฺตํ นิฏฺฐิตํฯ

กิริยมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตานิ

[568] มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ…เป.… โสมนสฺสสหคตาติ, อิทํ จิตฺตํ อญฺเญสํ อสาธารณํฯ ขีณาสวสฺเสว ปาฏิปุคฺคลิกํฯ ฉสุ ทฺวาเรสุ ลพฺภติฯ จกฺขุทฺวาเร หิ ปธานสารุปฺปํ ฐานํ ทิสฺวา ขีณาสโว อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ โสตทฺวาเร ภณฺฑภาชนียฏฺฐานํ ปตฺวา มหาสทฺทํ กตฺวา ลุทฺธลุทฺเธสุ คณฺหนฺเตสุ ‘เอวรูปา นาม เม โลลุปฺปตณฺหา ปหีนา’ติ อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ ฆานทฺวาเร คนฺเธหิ วา ปุปฺเผหิ วา เจติยํ ปูเชนฺโต อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ ชิวฺหาทฺวาเร รสสมฺปนฺนํ ปิณฺฑปาตํ ลทฺธา ภาเชตฺวา ปริภุญฺชนฺโต ‘สารณียธมฺโม วต เม ปูริโต’ติ อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ กายทฺวาเร อภิสมาจาริกวตฺตํ กโรนฺโต ‘กายทฺวาเร เม วตฺตํ ปูริต’นฺติ อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ เอวํ ตาว ปญฺจทฺวาเร ลพฺภติฯ

มโนทฺวาเร ปน อตีตานาคตมารพฺภ อุปฺปชฺชติฯ โชติปาลมาณว(ม. นิ. 2.282 อาทโย) มคฺฆเทวราช(ม. นิ. 2.308 อาทโย) กณฺหตาปสาทิกาลสฺมิญฺหิ (ชา. 1.10.11 อาทโย) กตํ การณํ อาวชฺเชตฺวา ตถาคโต สิตํ ปาตฺวากาสิฯ ตํ ปน ปุพฺเพนิวาสญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ กิจฺจํฯ เตสํ ปน ทฺวินฺนํ ญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ จิตฺตํ หาสยมานํ อุปฺปชฺชติฯ อนาคเต ‘ตนฺติสฺสโร มุทิงฺคสฺสโร ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสตี’ติ สิตํ ปาตฺวากาสิฯ ตมฺปิ อนาคตํสญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ กิจฺจํฯ เตสํ ปน ทฺวินฺน ญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ จิตฺตํ หาสยมานํ อุปฺปชฺชติฯ

นิทฺเทสวาเร ปนสฺส เสสอเหตุกจิตฺเตหิ พลวตรตาย จิตฺเตกคฺคตา สมาธิพลํ ปาเปตฺวา ฐปิตาฯ วีริยมฺปิ วีริยพลํ ปาเปตฺวาฯ อุทฺเทสวาเร ปน ‘สมาธิพลํ โหติ วีริยพลํ โหตี’ติ อนาคตตฺตา ปริปุณฺเณน พลฏฺเฐเนตํ ทฺวยํ พลํ นาม น โหติฯ ยสฺมา ปน ‘เนว กุสลํ นากุสลํ’ ตสฺมา พลนฺติ วตฺวาน ฐปิตํฯ ยสฺมา จ น นิปฺปริยาเยน พลํ, ตสฺมา สงฺคหวาเรปิ ‘ทฺเว พลานิ โหนฺตี’ติ น วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพํ โสมนสฺสสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[574] อุเปกฺขาสหคตาติ อิทํ จิตฺตํ ตีสุ ภเวสุ สพฺเพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ สาธารณํ, น กสฺสจิ สจิตฺตกสฺส นุปฺปชฺชติ นามฯ อุปฺปชฺชมานํ ปน ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนํ โหติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนํฯ ฉ อสาธารณญาณานิปิ อิมินา คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติฯ มหาคชํ นาเมตํ จิตฺตํ; อิมสฺส อนารมฺมณํ นาม นตฺถิฯ ‘อสพฺพญฺญุตญฺญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกํ นาม กตม’นฺติ วุตฺเต ‘อิท’นฺติ วตฺตพฺพํฯ เสสเมตฺถ ปุริมจิตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สปฺปีติกตฺตา นวงฺคิโก สงฺขารกฺขนฺโธ วิภตฺโตฯ อิธ นิปฺปีติกตฺตา อฏฺฐงฺคิโกฯ

อิทานิ ยานิ กุสลโต อฏฺฐ มหาจิตฺตาเนว ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนตาย กิริยานิ ชาตานิ, ตสฺมา ตานิ กุสลนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

อิธ ฐตฺวา หสนกจิตฺตานิ สโมธาเนตพฺพานิฯ กติ ปเนตานิ โหนฺตีติ? วุจฺจเต เตรสฯ ปุถุชฺชนา หิ กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ, อฏฺฐหิ จิตฺเตหิ หสนฺติฯ เสกฺขา กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺเตหิ โสมนสฺสสหคเตหีติ, ฉหิ จิตฺเตหิ หสนฺติฯ ขีณาสวา กิริยโต ปญฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติฯ

รูปาวจรารูปาวจรกิริยํ

[577] รูปาวจรารูปาวจรกิริยนิทฺเทเสสุ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ ทิฏฺฐธมฺเม, อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว, สุขวิหารมตฺตํฯ ตตฺถ ขีณาสวสฺส ปุถุชฺชนกาเล นิพฺพตฺติตา สมาปตฺติ ยาว น นํ สมาปชฺชติ ตาว กุสลาว สมาปนฺนกาเล กิริยา โหติฯ ขีณาสวกาเล ปนสฺส นิพฺพตฺติตา สมาปตฺติ กิริยาว โหติฯ เสสํ สพฺพํ ตํสทิสตฺตา กุสลนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหอฏฺฐกถาย

จิตฺตุปฺปาทกณฺฑกถา นิฏฺฐิตาฯ

อพฺยากตปทํ ปน เนว ตาว นิฏฺฐิตนฺติฯ

จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. รูปกณฺโฑ

อุทฺเทสวณฺณนา