อกุสลวิปากกถา

[556] อิโต ปรานิ อกุสลวิปากานิ – ปญฺจ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ, เอกา มโนธาตุ, เอกา มโนวิญฺญาณธาตูติ อิมานิ สตฺต จิตฺตานิ – ปาฬิโต จ อตฺถโต จ เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ตาทิเสเหว กุสลวิปากจิตฺเตหิ สทิสานิฯ

เกวลญฺหิ ตานิ กุสลกมฺมปจฺจยานิ อิมานิ อกุสลกมฺมปจฺจยานิฯ ตานิ จ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ อารมฺมเณสุ วตฺตนฺติ, อิมานิ อนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุฯ ตตฺถ จ สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, อิธ ทุกฺขสหคตํ ฯ ตตฺถ จ อุเปกฺขาสหคตา มโนวิญฺญาณธาตุ มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธาทีนํ ปฏิสนฺธิํ อาทิํ กตฺวา ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติฯ อิธ ปน เอกาทสวิเธนาปิ อกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ; ทุติยวารโต ปฏฺฐาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา, อนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณาย ปญฺจวิญฺญาณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ, เอวํ ปญฺจสุ เอว ฐาเนสุ วิปจฺจตีติฯ

อกุสลวิปากกถา นิฏฺฐิตาฯ

กิริยาพฺยากตวณฺณนา

มโนธาตุจิตฺตํ

[566] อิทานิ กิริยาพฺยากตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กิริยาติ กรณมตฺตํฯ สพฺเพสุเยว หิ กิริยจิตฺเตสุ ยํ ชวนภาวํ อปฺปตฺตํ ตํ วาตปุปฺผํ วิยฯ ยํ ชวนภาวปฺปตฺตํ ตํ ฉินฺนมูลกรุกฺขปุปฺผํ วิย อผลํ โหติ, ตํตํ กิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตตฺตา ปน กรณมตฺตเมว โหติฯ ตสฺมา กิริยาติ วุตฺตํฯ เนวกุสลานากุสลาติอาทีสุ กุสลมูลสงฺขาตสฺส กุสลเหตุโน อภาวา ‘เนวกุสลา’; อกุสลมูลสงฺขาตสฺส อกุสลเหตุโน อภาวา ‘เนวอกุสลา’; โยนิโสมนสิการอโยนิโสมนสิการสงฺขาตานมฺปิ กุสลากุสลปจฺจยานํ อภาวา ‘เนวกุสลานากุสลา’ฯ กุสลากุสลสงฺขาตสฺส ชนกเหตุโน อภาวา เนวกมฺมวิปากาฯ

อิธาปิ จิตฺตสฺเสกคฺคตานิทฺเทเส ปวตฺติฏฺฐิติมตฺตเมว ลพฺภติฯ ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิ, ติสฺโส มโนธาตุโย, ติสฺโส มโนวิญฺญาณธาตุโย, วิจิกิจฺฉาสหคตนฺติ อิเมสุ สตฺตรสสุ จิตฺเตสุ ทุพฺพลตฺตา สณฺฐิติ อวฏฺฐิติอาทีนิ น ลพฺภนฺติฯ เสสํ สพฺพํ วิปากมโนธาตุนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, อญฺญตฺร อุปฺปตฺติฏฺฐานาฯ ตญฺหิ จิตฺตํ ปญฺจวิญฺญาณานนฺตรํ อุปฺปชฺชติฯ อิทํ ปน ปญฺจทฺวาเร วฬญฺชนกปฺปวตฺติกาเล สพฺเพสํ ปุเร อุปฺปชฺชติฯ กถํ? จกฺขุทฺวาเร ตาว อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน ปุเรจาริกํ หุตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานํ อุปฺปชฺชติฯ โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโยติฯ

กิริยมโนธาตุจิตฺตํ นิฏฺฐิตํฯ

กิริยมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตานิ

[568] มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ…เป.… โสมนสฺสสหคตาติ, อิทํ จิตฺตํ อญฺเญสํ อสาธารณํฯ ขีณาสวสฺเสว ปาฏิปุคฺคลิกํฯ ฉสุ ทฺวาเรสุ ลพฺภติฯ จกฺขุทฺวาเร หิ ปธานสารุปฺปํ ฐานํ ทิสฺวา ขีณาสโว อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ โสตทฺวาเร ภณฺฑภาชนียฏฺฐานํ ปตฺวา มหาสทฺทํ กตฺวา ลุทฺธลุทฺเธสุ คณฺหนฺเตสุ ‘เอวรูปา นาม เม โลลุปฺปตณฺหา ปหีนา’ติ อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ ฆานทฺวาเร คนฺเธหิ วา ปุปฺเผหิ วา เจติยํ ปูเชนฺโต อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ ชิวฺหาทฺวาเร รสสมฺปนฺนํ ปิณฺฑปาตํ ลทฺธา ภาเชตฺวา ปริภุญฺชนฺโต ‘สารณียธมฺโม วต เม ปูริโต’ติ อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ กายทฺวาเร อภิสมาจาริกวตฺตํ กโรนฺโต ‘กายทฺวาเร เม วตฺตํ ปูริต’นฺติ อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติฯ เอวํ ตาว ปญฺจทฺวาเร ลพฺภติฯ