รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถา

[499] อิทานิ รูปาวจราทิวิปากํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยสฺมา กามาวจรวิปากํ อตฺตโน กุสเลน สทิสมฺปิ โหติ, อสทิสมฺปิ, ตสฺมา น ตํ กุสลานุคติกํ กตฺวา ภาชิตํฯ รูปาวจรารูปาวจรวิปากํ ปน ยถา หตฺถิอสฺสปพฺพตาทีนํ ฉายา หตฺถิอาทิสทิสาว โหนฺติ, ตถา อตฺตโน กุสลสทิสเมว โหตีติ กุสลานุคติกํ กตฺวา ภาชิตํฯ กามาวจรกมฺมญฺจ ยทา กทาจิ วิปากํ เทติ, รูปาวจรารูปาวจรํ ปน อนนฺตราเยน, ทุติยสฺมิํเยว อตฺตภาเว, วิปากํ เทตีติปิ กุสลานุคติกเมว กตฺวา ภาชิตํฯ เสสํ กุสเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ปฏิปทาทิเภโท จ หีนปณีตมชฺฌิมภาโว จ เอเตสุ ฌานาคมนโต เวทิตพฺโพฯ ฉนฺทาทีนํ ปน อญฺญตรํ ธุรํ กตฺวา อนุปฺปาทนียตฺตา นิรธิปติกาเนว เอตานีติฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถา นิฏฺฐิตาฯ

โลกุตฺตรวิปากกถา

[505] โลกุตฺตรวิปากมฺปิ กุสลสทิสตฺตา กุสลานุคติกเมว กตฺวา ภาชิตํฯ ยสฺมา ปน เตภูมกกุสลํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏํ อาจินาติ วฑฺเฒติ, ตสฺมา ตตฺถ กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ วุตฺตํฯ โลกุตฺตรํ ปน เตน อาจิตมฺปิ อปจินาติ, สยมฺปิ จุติปฏิสนฺธิวเสน น อาจินาติ, เตเนตฺถ ‘กตตฺตา อุปจิตตฺตา’ติ อวตฺวา กตตฺตา ภาวิตตฺตาติ วุตฺตํฯ

สุญฺญตนฺติอาทีสุ ‘มคฺโค’ ตาว ‘อาคมนโต สคุณโต อารมฺมณโตติ ตีหิ การเณหิ นามํ ลภตี’ติ, อิทํ เหฏฺฐา กุสลาธิกาเร วิตฺถาริตํฯ ตตฺถ สุตฺตนฺติกปริยาเยน สคุณโตปิ อารมฺมณโตปิ นามํ ลภติฯ ปริยายเทสนา เหสาฯ อภิธมฺมกถา ปน นิปฺปริยายเทสนาฯ ตสฺมา อิธ สคุณโต วา อารมฺมณโต วา นามํ น ลภติ, อาคมนโตว ลภติฯ อาคมนเมว หิ ธุรํฯ ตํ ทุวิธํ โหติ – วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนนฺติฯ

ตตฺถ มคฺคสฺส อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนาคมนํ ธุรํ, ผลสฺส อาคตฏฺฐาเน มคฺคาคมนํ ธุรนฺติ, อิทมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ เตสุ อิทํ ผลสฺส อาคตฏฺฐานํ, ตสฺมา อิธ มคฺคาคมนํ ธุรนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส ปเนส มคฺโค อาคมนโต ‘สุญฺญต’นฺติ นามํ ลภิตฺวา สคุณโต จ อารมฺมณโต จ ‘อนิมิตฺโต’‘อปฺปณิหิโต’ติปิ วุจฺจติฯ ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ตีณิ นามานิ เทติฯ กถํ? อยญฺหิ สุทฺธาคมนวเสเนว ลทฺธนาโม ‘สุญฺญตมคฺโค’ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามํ ททมาโน ‘สุญฺญต’นฺติ นามํ อกาสิฯ ‘สุญฺญตอนิมิตฺตมคฺโค’ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามํ ททมาโน ‘อนิมิตฺต’นฺติ นามํ อกาสิฯ

‘สุญฺญตอปฺปณิหิตมคฺโค’ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามํ ททมาโน ‘อปฺปณิหิต’นฺติ นามํ อกาสิฯ อิมานิ ปน ตีณิ นามานิ มคฺคานนฺตเร ผลจิตฺตสฺมิํเยว อิมินา นเยน ลพฺภนฺติ, โน อปรภาเค วฬญฺชนกผลสมาปตฺติยาฯ อปรภาเค ปน อนิจฺจตาทีหิ ตีหิ วิปสฺสนาหิ วิปสฺสิตุํ สกฺโกติฯ อถสฺส วุฏฺฐิตวุฏฺฐิตวิปสฺสนาวเสน อนิมิตฺตอปฺปณิหิตสุญฺญตสงฺขาตานิ ตีณิ ผลานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสํ ตาเนว สงฺขารารมฺมณานิฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนิ ญาณานิ อนุโลมญาณานิ นาม โหนฺติฯ

โย จายํ สุญฺญตมคฺเค วุตฺโตฯ อปฺปณิหิตมคฺเคปิ เอเสว นโยฯ อยมฺปิ หิ สุทฺธาคมนวเสน ลทฺธนาโม ‘อปฺปณิหิตมคฺโค’ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามํ ททมาโน ‘อปฺปณิหิต’นฺติ นามํ อกาสิฯ ‘อปฺปณิหิตอนิมิตฺตมคฺโค’ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามํ ททมาโน ‘อนิมิตฺต’นฺติ นามํ อกาสิฯ ‘อปฺปณิหิตสุญฺญตมคฺโค’ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามํ ททมาโน ‘สุญฺญต’นฺติ นามํ อกาสิฯ อิมานิปิ ตีณิ นามานิ มคฺคานนฺตเร ผลจิตฺตสฺมิํเยว อิมินา นเยน ลพฺภนฺติ, น อปรภาเค วฬญฺชนกผลสมาปตฺติยาติฯ เอวํ อิมสฺมิํ วิปากนิทฺเทเส กุสลจิตฺเตหิ ติคุณานิ วิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิฯ

ยถา ปน เตภูมกกุสลานิ อตฺตโน วิปากํ อธิปติํ ลภาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, น เอวํ โลกุตฺตรกุสลานิฯ กสฺมา? เตภูมกกุสลานญฺหิ อญฺโญ อายูหนกาโล อญฺโญ วิปจฺจนกาโลฯ เตน ตานิ อตฺตโน วิปากํ อธิปติํ ลภาเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ โลกุตฺตรานิ ปน ตาย สทฺธาย, ตสฺมิํ วีริเย, ตาย สติยา, ตสฺมิํ สมาธิมฺหิ, ตาย ปญฺญาย อวูปสนฺตาย , อปณฺณกํ อวิรทฺธํ มคฺคานนฺตรเมว วิปากํ ปฏิลภนฺติ, เตน อตฺตโน วิปากํ อธิปติํ ลภาเปตุํ สกฺโกนฺติฯ

ยถา หิ ปริตฺตกสฺส อคฺคิโน คตฏฺฐาเน อคฺคิสฺมิํ นิพฺพุตมตฺเตเยว อุณฺหากาโร นิพฺพายิตฺวา กิญฺจิ น โหติ, มหนฺตํ ปน อาทิตฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตฺวา โคมยปริภณฺเฑ กเตปิ อุณฺหากาโร อวูปสนฺโตว โหติ, เอวเมว เตภูมกกุสเล อญฺโญ กมฺมกฺขโณ อญฺโญ วิปากกฺขโณ ปริตฺตอคฺคิฏฺฐาเน อุณฺหภาวนิพฺพุตกาโล วิย โหติฯ ตสฺมา ตํ อตฺตโน วิปากํ อธิปติํ ลภาเปตุํ น สกฺโกติฯ โลกุตฺตเร ปน ตาย สทฺธาย…เป.… ตาย ปญฺญาย อวูปสนฺตาย, มคฺคานนฺตรเมว ผลํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตํ อตฺตโน วิปากํ อธิปติํ ลภาเปตีติ เวทิตพฺพํฯ เตนาหุ โปราณา – ‘วิปาเก อธิปติ นตฺถิ ฐเปตฺวา โลกุตฺตร’นฺติฯ

[555] จตุตฺถผลนิทฺเทเส อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตญาณกิจฺจสฺส อินฺทฺริยํ, อญฺญาตาวีนํ วา จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตกิจฺจานํ จตฺตาริ สจฺจานิ ญตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตานํ ธมฺมานํ อพฺภนฺตเร อินฺทฏฺฐสาธเนน อินฺทฺริยํฯ นิทฺเทสวาเรปิสฺส อญฺญาตาวีนนฺติ อาชานิตฺวา ฐิตานํฯ ธมฺมานนฺติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อพฺภนฺตเรฯ อญฺญาติ อาชานนา, ปญฺญา ปชานนาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ ผลมคฺคสฺส องฺคํ, ผลมคฺเค จ ปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถฯ

อปิเจตฺถ อิทํ ปกิณฺณกํ – เอกํ อินฺทฺริยํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ, เอกํ ฉ ฐานานิ คจฺฉติ, เอกํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติฯ เอกญฺหิ ‘อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ’ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ โสตาปตฺติมคฺคํฯ เอกํ ‘อญฺญินฺทฺริยํ’ เหฏฺฐา ตีณิ ผลานิ, อุปริ ตโย มคฺเคติ ฉ ฐานานิ คจฺฉติฯ เอกํ ‘อญฺญาตาวินฺทฺริยํ’ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ อรหตฺตผลํฯ สพฺเพสุปิ มคฺคผเลสุ อตฺถโต อฏฺฐ อฏฺฐ อินฺทฺริยานีติ จตุสฏฺฐิ โลกุตฺตรินฺทฺริยานิ กถิตานิฯ ปาฬิโต ปน นว นว กตฺวา ทฺวาสตฺตติ โหนฺติฯ มคฺเค มคฺคงฺคนฺติ วุตฺตํฯ ผเลปิ มคฺคงฺคํฯ มคฺเค โพชฺฌงฺโคติ วุตฺโต ผเลปิ โพชฺฌงฺโคฯ มคฺคกฺขเณ อารติ วิรตีติ วุตฺตา ผลกฺขเณปิ อารติ วิรตีติฯ ตตฺถ มคฺโค มคฺคภาเวเนว มคฺโค, ผลํ ปน มคฺคํ อุปาทาย มคฺโค นาม; ผลงฺคํ ผลปริยาปนฺนนฺติ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติฯ มคฺเค พุชฺฌนกสฺส องฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโค, ผเล พุทฺธสฺส องฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโคฯ มคฺเค อารมณวิรมณวเสเนว อารติ วิรติฯ ผเล ปน อารติวิรติวเสนาติฯ

โลกุตฺตรวิปากกถา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลวิปากกถา

[556] อิโต ปรานิ อกุสลวิปากานิ – ปญฺจ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ, เอกา มโนธาตุ, เอกา มโนวิญฺญาณธาตูติ อิมานิ สตฺต จิตฺตานิ – ปาฬิโต จ อตฺถโต จ เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ตาทิเสเหว กุสลวิปากจิตฺเตหิ สทิสานิฯ

เกวลญฺหิ ตานิ กุสลกมฺมปจฺจยานิ อิมานิ อกุสลกมฺมปจฺจยานิฯ ตานิ จ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ อารมฺมเณสุ วตฺตนฺติ, อิมานิ อนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุฯ ตตฺถ จ สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, อิธ ทุกฺขสหคตํ ฯ ตตฺถ จ อุเปกฺขาสหคตา มโนวิญฺญาณธาตุ มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธาทีนํ ปฏิสนฺธิํ อาทิํ กตฺวา ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติฯ อิธ ปน เอกาทสวิเธนาปิ อกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ; ทุติยวารโต ปฏฺฐาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา, อนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณาย ปญฺจวิญฺญาณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ, เอวํ ปญฺจสุ เอว ฐาเนสุ วิปจฺจตีติฯ

อกุสลวิปากกถา นิฏฺฐิตาฯ

กิริยาพฺยากตวณฺณนา