อิทํ ปน จิตฺตํ ภวงฺคสฺส วารํ อทตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมณํ คเหตฺวา เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร ปวตฺติตฺวา ภวงฺคเมว โอตรติฯ ควกฺขนฺเธ นทิํ ตรนฺเตปิ เอวเมว อุปมา วิตฺถาเรตพฺพาฯ เอวเมสา ยํ ชวเนน คหิตารมฺมณํ ตสฺเสว คหิตตฺตา ตทารมฺมณํ นาม หุตฺวา วิปจฺจติฯ

ทุติยา ปน ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติฯ กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจเอฬชจฺจุมฺมตฺตกอุภโตพฺยญฺชนกนปุํสกานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติฯ ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต ปญฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจตีติฯ

มโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ นิฏฺฐิตํฯ

อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา

[498] อิทานิ อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปาฬิยํ นยมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สพฺพวารา สํขิตฺตาฯ เตสํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ โย ปเนตฺถ วิเสโส ตํ ทสฺเสตุํ อโลโภ อพฺยากตมูลนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยมฺปิ น วุตฺตํ ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ – โย หิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวารกมฺมปถปุญฺญกิริยวตฺถุเภโท วุตฺโต โส อิธ นตฺถิฯ กสฺมา? อวิญฺญตฺติชนกโต อวิปากธมฺมโต ตถา อปฺปวตฺติโต จฯ ยาปิ ตา เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา วุตฺตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ น สนฺติฯ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ หิ กามาวจรวิปากานิฯ น เกวลญฺจ กรุณามุทิตา, วิรติโยเปตฺถ น สนฺติฯ ‘ปญฺจ สิกฺขาปทานิ กุสลาเนวา’ติ (วิภ. 715) หิ วุตฺตํฯ

อสงฺขารสสงฺขารวิธานญฺเจตฺถ กุสลโต เจว ปจฺจยเภทโต จ เวทิตพฺพํฯ อสงฺขาริกสฺส หิ กุสลสฺส อสงฺขาริกเมว วิปากํ, สสงฺขาริกสฺส สสงฺขาริกํฯ พลวปจฺจเยหิ จ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ, อิตเรหิ อิตรํฯ หีนาทิเภเทปิ อิมานิ หีนมชฺฌิมปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ อนิปฺผาทิตตฺตา หีนมชฺฌิมปณีตานิ นาม น โหนฺติฯ

หีนสฺส ปน กุสลสฺส วิปากํ หีนํ, มชฺฌิมสฺส มชฺฌิมํ, ปณีตสฺส ปณีตํฯ อธิปติโน เปตฺถ น สนฺติฯ กสฺมา? ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา อนุปฺปาเทตพฺพโตฯ เสสํ สพฺพํ อฏฺฐสุ กุสเลสุ วุตฺตสทิสเมวฯ

อิทานิ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ มหาวิปากจิตฺตานํ วิปจฺจนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ เอตานิ หิ จตูสุ ฐาเนสุ วิปจฺจนฺติ – ปฏิสนฺธิยํ, ภวงฺเค, จุติยํ, ตทารมฺมเณติฯ กถํ? มนุสฺเสสุ ตาว กามาวจรเทเวสุ จ ปุญฺญวนฺตานํ ทุเหตุกติเหตุกานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติฯ ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺเต สฏฺฐิปิ อสีติปิ วสฺสานิ อสงฺเขฺยยฺยมฺปิ อายุกาลํ ภวงฺคํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติฯ เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ วิปจฺจนฺติฯ

ตตฺถ สพฺเพปิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา ปจฺฉิมปฏิสนฺธิคฺคหเณ ปฐเมน โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ ตํ ปน เมตฺตาปุพฺพภาคจิตฺตสฺส วิปากํ โหติฯ เตน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อสงฺเขฺยยฺยํ อายุฯ กาลวเสน ปน ปริณมติฯ มหาสีวตฺเถโร ปนาห – ‘โสมนสฺสสหคตโต อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํฯ เตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ เตน คหิตปฏิสนฺธิกา หิ มหชฺฌาสยา โหนฺติฯ ทิพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ อุปฺปิลาวิโน น โหนฺติ, ติปิฏกจูฬนาคตฺเถราทโย วิยา’ติ ฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘อยํ เถรสฺส มโนรโถ,’‘นตฺถิ เอต’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ หิตูปจาโร พลวา โหติ , ตสฺมา เมตฺตาปุพฺพภาคกามาวจรกุสลวิปากโสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกจิตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตี’ติ วุตฺตํฯ

วิปากุทฺธารกถา

อิทานิ วิปากุทฺธารกถาย มาติกา ฐเปตพฺพา – ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ตาว อาห – เอกาย กุสลเจตนาย โสฬส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เอตฺเถว ทฺวาทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺฐกมฺปีติฯ โมรวาปิวาสี มหาทตฺตตฺเถโร ปนาห – เอกาย กุสลเจตนาย ทฺวาทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เอตฺเถว ทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺฐกมฺปีติฯ ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร อาห – เอกาย กุสลเจตนาย ทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอตฺเถว อเหตุกฏฺฐกนฺติฯ