อิทํ ปน จิตฺตํ ภวงฺคสฺส วารํ อทตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมณํ คเหตฺวา เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร ปวตฺติตฺวา ภวงฺคเมว โอตรติฯ ควกฺขนฺเธ นทิํ ตรนฺเตปิ เอวเมว อุปมา วิตฺถาเรตพฺพาฯ เอวเมสา ยํ ชวเนน คหิตารมฺมณํ ตสฺเสว คหิตตฺตา ตทารมฺมณํ นาม หุตฺวา วิปจฺจติฯ

ทุติยา ปน ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติฯ กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจเอฬชจฺจุมฺมตฺตกอุภโตพฺยญฺชนกนปุํสกานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติฯ ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต ปญฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจตีติฯ

มโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ นิฏฺฐิตํฯ

อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา

[498] อิทานิ อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปาฬิยํ นยมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สพฺพวารา สํขิตฺตาฯ เตสํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ โย ปเนตฺถ วิเสโส ตํ ทสฺเสตุํ อโลโภ อพฺยากตมูลนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยมฺปิ น วุตฺตํ ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ – โย หิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวารกมฺมปถปุญฺญกิริยวตฺถุเภโท วุตฺโต โส อิธ นตฺถิฯ กสฺมา? อวิญฺญตฺติชนกโต อวิปากธมฺมโต ตถา อปฺปวตฺติโต จฯ ยาปิ ตา เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา วุตฺตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ น สนฺติฯ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ หิ กามาวจรวิปากานิฯ น เกวลญฺจ กรุณามุทิตา, วิรติโยเปตฺถ น สนฺติฯ ‘ปญฺจ สิกฺขาปทานิ กุสลาเนวา’ติ (วิภ. 715) หิ วุตฺตํฯ

อสงฺขารสสงฺขารวิธานญฺเจตฺถ กุสลโต เจว ปจฺจยเภทโต จ เวทิตพฺพํฯ อสงฺขาริกสฺส หิ กุสลสฺส อสงฺขาริกเมว วิปากํ, สสงฺขาริกสฺส สสงฺขาริกํฯ พลวปจฺจเยหิ จ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ, อิตเรหิ อิตรํฯ หีนาทิเภเทปิ อิมานิ หีนมชฺฌิมปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ อนิปฺผาทิตตฺตา หีนมชฺฌิมปณีตานิ นาม น โหนฺติฯ