เมนู

เจโต วิกฺขิปตีติ เจตโสวิกฺเขโปฯ ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺสาติ จิตฺตสฺส ภนฺตภาโว, ภนฺตยานภนฺตโคณาทีนิ วิยฯ อิมินา เอการมฺมณสฺมิํเยว วิปฺผนฺทนํ กถิตํฯ อุทฺธจฺจญฺหิ เอการมฺมเณ วิปฺผนฺทติ, วิจิกิจฺฉา นานารมฺมเณฯ เสสํ สพฺพวาเรสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ อิมสฺมิํ จิตฺตทฺวเย ปกิณฺณกวินิจฺฉโย โหติฯ ‘อารมฺมเณ ปวฏฺฏนกจิตฺตานิ นาม กตี’ติ? หิ วุตฺเต ‘อิมาเนว ทฺเว’ติ วตฺตพฺพํฯ ตตฺถ วิจิกิจฺฉาสหคตํ เอกนฺเตน ปวฏฺฏติ, อุทฺธจฺจสหคตํ ปน ลทฺธาธิโมกฺขตฺตา ลทฺธปติฏฺฐํ ปวฏฺฏติฯ ยถา หิ วฏฺฏจตุรสฺเสสุ ทฺวีสุ มณีสุ ปพฺภารฏฺฐาเน ปวฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺเฐสุ วฏฺฏมณิ เอกนฺเตเนว ปวฏฺฏติ, จตุรสฺโส ปติฏฺฐาย ปติฏฺฐาย ปวฏฺฏติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ สพฺเพสุปิ หีนาทิเภโท น อุทฺธโฏ, สพฺเพสํ เอกนฺตหีนตฺตาฯ สหชาตาธิปติ ลพฺภมาโนปิ น อุทฺธโฏ, เหฏฺฐา ทสฺสิตนยตฺตาฯ ญาณาภาวโต ปเนตฺถ วีมํสาธิปติ นาม นตฺถิฯ ปจฺฉิมทฺวเย เสโสปิ นตฺถิ เอวฯ กสฺมา? กญฺจิ ธมฺมํ ธุรํ กตฺวา อนุปฺปชฺชนโต, ปฏฺฐาเน จ ปฏิสิทฺธโตฯ

อิเมหิ ปน ทฺวาทสหิปิ อกุสลจิตฺเตหิ กมฺเม อายูหิเต, ฐเปตฺวา อุทฺธจฺจสหคตํ, เสสานิ เอกาทเสว ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒนฺติฯ วิจิกิจฺฉาสหคเต อลทฺธาธิโมกฺเข ทุพฺพเลปิ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒมาเน อุทฺธจฺจสหคตํ ลทฺธาธิโมกฺขํ พลวํ กสฺมา นากฑฺฒตีติ? ทสฺสเนน ปหาตพฺพาภาวโตฯ ยทิ หิ อากฑฺเฒยฺย ‘ทสฺสเนนปหาตพฺพ’-ปทวิภงฺเค อาคจฺเฉยฺย, ตสฺมา, ฐเปตฺวา ตํ, เสสานิ เอกาทส อากฑฺฒนฺติฯ เตสุ หิ เยน เกนจิ กมฺเม อายูหิเต ตาย เจตนาย จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ โหติฯ อกุสลวิปาเกสุ อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุอุเปกฺขาสหคตาย ปฏิสนฺธิํ คณฺหาติฯ อิตรสฺสาปิ เอตฺเถว ปฏิสนฺธิทานํ ภเวยฺยฯ ยสฺมา ปเนตํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘ทสฺสเนนปหาตพฺพ’-ปทวิภงฺเค นาคตนฺติฯ

อกุสลา ธมฺมาติปทสฺส วณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อพฺยากตปทํ

อเหตุกกุสลวิปาโก

[431] อิทานิ อพฺยากตปทํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ จตุพฺพิธํ อพฺยากตํ – วิปากํ กิริยํ รูปํ นิพฺพานนฺติฯ เตสุ วิปากาพฺยากตํฯ วิปากาพฺยากเตปิ กุสลวิปากํฯ ตสฺมิมฺปิ ปริตฺตวิปากํฯ ตสฺมิมฺปิ อเหตุกํฯ ตสฺมิมฺปิ ปญฺจวิญฺญาณํฯ ตสฺมิมฺปิ ทฺวารปฏิปาฏิยา จกฺขุวิญฺญาณํ ฯ ตสฺสาปิ, ฐเปตฺวา ทฺวารารมฺมณาทิสาธารณปจฺจยํ, อสาธารณกมฺมปจฺจยวเสเนว อุปฺปตฺติํ ทีเปตุํ กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กตตฺตาติ กตการณาฯ อุปจิตตฺตาติ อาจิตตฺตา, วฑฺฒิตการณาฯ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ การณภูตสฺส จกฺขุสฺส วิญฺญาณํ, จกฺขุโต วา ปวตฺตํ, จกฺขุสฺมิํ วา นิสฺสิตํ วิญฺญาณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ปรโต โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานํ , รูปารมฺมณาย กิริยมโนธาตุยา อปคมปทฏฺฐานํฯ ปรโต อาคตานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานานิ, สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยมโนธาตูนํ อปคมปทฏฺฐานานิฯ

อิธ ปทปฏิปาฏิยา ทส ปทานิ โหนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน สตฺตฯ เตสุ ปญฺจ อวิภตฺติกานิ, ทฺเว สวิภตฺติกานิฯ เตสุ จิตฺตํ ผสฺสปญฺจกวเสน เจว อินฺทฺริยวเสน จ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺติํ คจฺฉติ, เวทนา ผสฺสปญฺจกฌานงฺคอินฺทฺริยวเสน ตีสุเยวฯ ราสโยปิ อิเมว ตโย โหนฺติฯ เยวาปนโก เอโก มนสิกาโร เอวฯ

[436] นิทฺเทสวาเร จกฺขุวิญฺญาณํ ปณฺฑรนฺติ วตฺถุโต วุตฺตํฯ กุสลญฺหิ อตฺตโน ปริสุทฺธตาย ปณฺฑรํ นาม, อกุสลํ ภวงฺคนิสฺสนฺเทน, วิปากํ วตฺถุปณฺฑรตฺตาฯ

[439] จิตฺตสฺเสกคฺคตานิทฺเทเส จิตฺตสฺส ฐิตีติ เอกเมว ปทํ วุตฺตํฯ

อิทมฺปิ หิ ทุพฺพลํ จิตฺตํ ปวตฺติฏฺฐิติมตฺตเมเวตฺถ ลพฺภติ, ‘สณฺฐิติอวฏฺฐิติ’-ภาวํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติฯ สงฺคหวาเร ฌานงฺคมคฺคงฺคานิ น อุทฺธฏานิฯ กสฺมา? วิตกฺกปจฺฉิมกญฺหิ ฌานํ นาม, เหตุปจฺฉิมโก มคฺโค นามฯ ปกติยา อวิตกฺกจิตฺเต ฌานงฺคํ น ลพฺภติ, อเหตุกจิตฺเต จ มคฺคงฺคานิฯ ตสฺมา อิธ อุภยมฺปิ น อุทฺธฏํฯ สงฺขารกฺขนฺโธเปตฺถ จตุรงฺคิโกเยว ภาชิโตฯ สุญฺญตวาโร ปากติโกเยวฯ โสตวิญฺญาณาทินิทฺเทสาปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพาฯ

เกวลญฺหิ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ ‘อุเปกฺขา’ ภาชิตา, กายวิญฺญาเณ ‘สุข’นฺติ, อยเมตฺถ วิเสโสฯ โสปิ จ ฆฏฺฏนวเสน โหตีติ เวทิตพฺโพฯ จกฺขุทฺวาราทีสุ หิ จตูสุ อุปาทารูปเมว อุปาทารูปํ ฆฏฺเฏติ, อุปาทารูเปเยว อุปาทารูปํ ฆฏฺเฏนฺเต ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส พลวา น โหติฯ จตุนฺนํ อธิกรณีนํ อุปริ จตฺตาโร กปฺปาสปิจุปิณฺเฑ ฐเปตฺวา ปิจุปิณฺเฑเหว ปหตกาโล วิย ผุฏฺฐมตฺตเมว โหติฯ เวทนา มชฺฌตฺตฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ กายทฺวาเร ปน พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ อชฺฌตฺติกกายปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญติฯ ยถา อธิกรณีมตฺถเก กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ ฐเปตฺวา กูเฏน ปหรนฺตสฺส กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา กูฏํ อธิกรณิํ คณฺหตีติ, นิฆํโส พลวา โหติ, เอวเมว ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส พลวา โหติฯ อิฏฺเฐ อารมฺมเณ สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺเฐ ทุกฺขสหคตํฯ

อิเมสํ ปน ปญฺจนฺนํ จิตฺตานํ วตฺถุทฺวารารมฺมณานิ นิพทฺธาเนว โหนฺติ, วตฺถาทิสงฺกมนํ นาเมตฺถ นตฺถิฯ กุสลวิปากจกฺขุวิญฺญาณญฺหิ จกฺขุปสาทํ วตฺถุํ กตฺวา อิฏฺเฐ จ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ จตุสมุฏฺฐานิกรูปารมฺมเณ ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ จกฺขุทฺวาเร ฐตฺวา วิปจฺจติฯ โสตวิญฺญาณาทีนิ โสตปสาทาทีนิ วตฺถุํ กตฺวา อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ สทฺทาทีสุ สวนฆายนสายนผุสนกิจฺจานิ สาธยมานานิ โสตทฺวาราทีสุ ฐตฺวา วิปจฺจนฺติฯ สทฺโท ปเนตฺถ ทฺวิสมุฏฺฐานิโกเยว โหติฯ

[455] มโนธาตุนิทฺเทเส สภาวสุญฺญตนิสฺสตฺตฏฺเฐน มโนเยว ธาตุ มโนธาตุฯ สา จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรํ รูปาทิวิชานนลกฺขณา, รูปาทีนํ สมฺปฏิจฺฉนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จกฺขุวิญฺญาณาทิอปคมปทฏฺฐานา ฯ อิธ ธมฺมุทฺเทเส ทฺวาทส ปทานิ โหนฺติฯ

อคฺคหิตคฺคหเณน นวฯ เตสุ สตฺต อวิภตฺติกานิ ทฺเว สวิภตฺติกานิฯ อธิโมกฺโข มนสิกาโรติ ทฺเว เยวาปนกาฯ วิตกฺกนิทฺเทโส อภินิโรปนํ ปาเปตฺวา ฐปิโตฯ ยสฺมา ปเนตํ จิตฺตํ เนว กุสลํ นากุสลํ, ตสฺมา สมฺมาสงฺกปฺโปติ วา มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ วา น วุตฺตํฯ สงฺคหวาเร ลพฺภมานมฺปิ ฌานงฺคํ ปญฺจวิญฺญาณโสเต ปติตฺวา คตนฺติฯ มคฺคงฺคํ ปน น ลพฺภติเยวาติ น อุทฺธฏํฯ สุญฺญตวาโร ปากติโกเยวฯ อิมสฺส จิตฺตสฺส วตฺถุ นิพทฺธํ หทยวตฺถุเมว โหติฯ ทฺวารารมฺมณานิ อนิพทฺธานิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทฺวารารมฺมณานิ สงฺกมนฺติ, ฐานํ ปน เอกํฯ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจเมว เหตํ โหติฯ อิทญฺหิ ปญฺจทฺวาเร ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ สมฺปฏิจฺฉนํ หุตฺวา วิปจฺจติฯ กุสลวิปาเกสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ นิรุทฺเธสุ ตํสมนนฺตรา ตาเนว ฐานปฺปตฺตานิ รูปารมฺมณาทีนิ สมฺปฏิจฺฉติฯ

[469] มโนวิญฺญาณธาตุนิทฺเทเสสุ ปฐมมโนวิญฺญาณธาตุยํ ‘ปีติ’ปทํ อธิกํฯ เวทนาปิ ‘โสมนสฺส’-เวทนา โหติฯ อยญฺหิ อิฏฺฐารมฺมณสฺมิํเยว ปวตฺตติฯ ทุติยมโนวิญฺญาณธาตุ อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณฯ ตสฺมา ตตฺถ ‘อุเปกฺขา’ เวทนา โหตีติฯ ปทานิ มโนธาตุนิทฺเทสสทิสาเนวฯ อุภยตฺถาปิ ปญฺจวิญฺญาณโสเต ปติตฺวา คตตฺตาเยว ฌานงฺคานิ น อุทฺธฏานิฯ มคฺคงฺคานิ อลาภโตเยวฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ลกฺขณาทิโต ปเนสา ทุวิธาปิ มโนวิญฺญาณธาตุ อเหตุกวิปากา, ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, หทยวตฺถุปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ปฐมา ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติฯ สา หิ ปญฺจทฺวาเร กุสลวิปากจกฺขุวิญฺญาณาทิอนนฺตรํ, วิปากมโนธาตุยา ตํ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นิรุทฺธาย, ตสฺมิํ เยวารมฺมเณ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ ฐตฺวา วิปจฺจติฯ ฉสุ ทฺวาเรสุ ปน พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณา หุตฺวา วิปจฺจติฯ กถํ? ยถา หิ จณฺฑโสเต, ติริยํ นาวาย คจฺฉนฺติยา, อุทกํ ฉิชฺชิตฺวา โถกํ ฐานํ นาวํ อนุพนฺธิตฺวา ยถาโสตเมว คจฺฉติ, เอวเมว ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ปโลภยมาเน อาปาถคเต ชวนํ ชวติฯ ตสฺมิํ ชวิเต ภวงฺคสฺส วาโรฯ

อิทํ ปน จิตฺตํ ภวงฺคสฺส วารํ อทตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมณํ คเหตฺวา เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร ปวตฺติตฺวา ภวงฺคเมว โอตรติฯ ควกฺขนฺเธ นทิํ ตรนฺเตปิ เอวเมว อุปมา วิตฺถาเรตพฺพาฯ เอวเมสา ยํ ชวเนน คหิตารมฺมณํ ตสฺเสว คหิตตฺตา ตทารมฺมณํ นาม หุตฺวา วิปจฺจติฯ

ทุติยา ปน ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติฯ กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจเอฬชจฺจุมฺมตฺตกอุภโตพฺยญฺชนกนปุํสกานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติฯ ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต ปญฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจตีติฯ

มโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ นิฏฺฐิตํฯ

อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา

[498] อิทานิ อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปาฬิยํ นยมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สพฺพวารา สํขิตฺตาฯ เตสํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ โย ปเนตฺถ วิเสโส ตํ ทสฺเสตุํ อโลโภ อพฺยากตมูลนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยมฺปิ น วุตฺตํ ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ – โย หิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวารกมฺมปถปุญฺญกิริยวตฺถุเภโท วุตฺโต โส อิธ นตฺถิฯ กสฺมา? อวิญฺญตฺติชนกโต อวิปากธมฺมโต ตถา อปฺปวตฺติโต จฯ ยาปิ ตา เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา วุตฺตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ น สนฺติฯ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ หิ กามาวจรวิปากานิฯ น เกวลญฺจ กรุณามุทิตา, วิรติโยเปตฺถ น สนฺติฯ ‘ปญฺจ สิกฺขาปทานิ กุสลาเนวา’ติ (วิภ. 715) หิ วุตฺตํฯ

อสงฺขารสสงฺขารวิธานญฺเจตฺถ กุสลโต เจว ปจฺจยเภทโต จ เวทิตพฺพํฯ อสงฺขาริกสฺส หิ กุสลสฺส อสงฺขาริกเมว วิปากํ, สสงฺขาริกสฺส สสงฺขาริกํฯ พลวปจฺจเยหิ จ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ, อิตเรหิ อิตรํฯ หีนาทิเภเทปิ อิมานิ หีนมชฺฌิมปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ อนิปฺผาทิตตฺตา หีนมชฺฌิมปณีตานิ นาม น โหนฺติฯ