เมนู

จตุตฺถจิตฺตํ

[402] จตุตฺถํ วุตฺตปฺปกาเรสุ เอว ฐาเนสุ ยทา สีเส เขฬํ ขิปนฺติ, ปาทปํสุํ โอกิรนฺติ, ตทา ตสฺส ปริหรณตฺถํ สอุสฺสาเหน อนฺตรนฺตรา โอโลเกนฺตานํ ราชนาฏเกสุ นิกฺขนฺเตสุ อุสฺสารณาย วตฺตมานาย เตน เตน ฉิทฺเทน โอโลเกนฺตานญฺจาติ เอวมาทีสุ ฐาเนสุ อุปฺปชฺชติฯ อิธ ปน ถินมิทฺเธหิ สทฺธิํ สตฺต เยวาปนกา โหนฺติฯ อุภยตฺถาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปริหายติฯ ตํ ฐเปตฺวา เสสานํ วเสน ธมฺมคณนา เวทิตพฺพาติฯ

ปญฺจมจิตฺตํ

[403] ปญฺจมํ ฉสุ อารมฺมเณสุ เวทนาวเสน มชฺฌตฺตสฺส โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘สตฺโต สตฺโต’ติอาทินา นเยน ปรามสนฺตสฺส อุปฺปชฺชติฯ โสมนสฺสฏฺฐาเน ปเนตฺถ อุเปกฺขาเวทนา โหติ, ปีติปทํ ปริหายติฯ เสสํ สพฺพํ ปฐมจิตฺตสทิสเมวฯ

ฉฏฺฐจิตฺตาทิ

[409-412] ฉฏฺฐสตฺตมฏฺฐมานิปิ เวทนํ ปริวตฺเตตฺวา ปีติปทญฺจ หาเปตฺวา ทุติยตติยจตุตฺเถสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อิเมสุ อฏฺฐสุ โลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตาธิปติ อารมฺมณาธิปตีติ ทฺเวปิ อธิปตโย ลพฺภนฺติฯ

นวมจิตฺตํ

[413] นวมํ ฉสุ อารมฺมเณสุ โทมนสฺสิตสฺส ปฏิฆํ อุปฺปาทยโต อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส สมยววตฺถานวาเร ตาว ทุฏฺฐุ มโน, หีนเวทนตฺตา วา กุจฺฉิตํ มโนติ ทุมฺมโน; ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ เตน สหคตนฺติ โทมนสฺสสหคตํฯ อสมฺปิยายนภาเวน อารมฺมณสฺมิํ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิฆํฯ เตน สมฺปยุตฺตนฺติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ

ธมฺมุทฺเทเส ตีสุปิ ฐาเนสุ โทมนสฺสเวทนาว อาคตาฯ ตตฺถ เวทนาปทํ วุตฺตเมวฯ ตถา ทุกฺขโทมนสฺสปทานิ ลกฺขณาทิโต ปน อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ยถาตถา วา อนิฏฺฐาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺฐานํฯ

มูลกมฺมปเถสุ ยถา ปุริมจิตฺเตสุ โลโภ โหติ, อภิชฺฌา โหตีติ อาคตํ, เอวํ โทโส โหติ, พฺยาปาโท โหตีติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสิวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺฐาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺฐาโน วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ, ปูติภาวํ อุปคจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ พฺยาปาโทฯ อตฺถโต ปเนส โทโสเยวฯ อิธ ปทปฏิปาฏิยา เอกูนติํส ปทานิ โหนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน จุทฺทสฯ เตสํ วเสน สวิภตฺติกาวิภตฺติกราสิเภโท เวทิตพฺโพฯ

เยวาปนเกสุ ฉนฺทาธิโมกฺขมนสิการอุทฺธจฺจานิ นิยตานิฯ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจสุ ปน อญฺญตเรน สทฺธิํ ปญฺจ ปญฺจ หุตฺวาปิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวเมปิ ตโย ธมฺมา อนิยตเยวาปนกา นามฯ เตสุ อิสฺสตีติ ‘อิสฺสา’ฯ สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺฐานาฯ สํโยชนนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ มจฺเฉรภาโว ‘มจฺฉริยํ’ฯ ตํ ลทฺธานํ วา ลภิตพฺพานํ วา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคูหนลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํ กฏุกญฺจุกตาปจฺจุปฏฺฐานํ วา, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺฐานํฯ เจตโส วิรูปภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํฯ ตสฺส ภาโว ‘กุกฺกุจฺจํ’ฯ ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺฐานํ, กตากตปทฏฺฐานํฯ ทาสพฺยํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ อยํ ตาว อุทฺเทสวาเร วิเสโสฯ

[415] นิทฺเทสวาเร เวทนานิทฺเทเส อสาตํ สาตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพํฯ

[418] โทสนิทฺเทเส ทุสฺสตีติ โทโสฯ ทุสฺสนาติ ทุสฺสนากาโรฯ ทุสฺสิตตฺตนฺติ ทุสฺสิตภาโวฯ ปกติภาววิชหนฏฺเฐน พฺยาปชฺชนํ พฺยาปตฺติฯ พฺยาปชฺชนาติ พฺยาปชฺชนากาโรฯ วิรุชฺฌตีติ วิโรโธฯ ปุนปฺปุนํ วิรุชฺฌตีติ ปฏิวิโรโธฯ วิรุทฺธาการปฏิวิรุทฺธาการวเสน วา อิทํ วุตฺตํฯ จณฺฑิโก วุจฺจติ จณฺโฑ, ถทฺธปุคฺคโล; ตสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํฯ น เอเตน สุโรปิตํ วจนํ โหติ, ทุรุตฺตํ อปริปุณฺณเมว โหตีติ อสุโรโปฯ กุทฺธกาเล หิ ปริปุณฺณวจนํ นาม นตฺถิฯ สเจปิ กสฺสจิ โหติ ตํ อปฺปมาณํฯ

อปเร ปน อสฺสุชนนฏฺเฐน อสฺสุโรปนโต อสฺสุโรโปติ วทนฺติฯ ตํ อการณํ, โสมนสฺสสฺสาปิ อสฺสุชนนโตฯ เหฏฺฐา วุตฺตอตฺตมนตาปฏิปกฺขโต น อตฺตมนตาติ อนตฺตมนตาฯ สา ปน ยสฺมา จิตฺตสฺเสว, น สตฺตสฺส, ตสฺมา จิตฺตสฺสาติ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ สงฺคหสุญฺญตวาเรสุ จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ทสมจิตฺตํ

[421] ทสมํ สสงฺขารตฺตา ปเรหิ อุสฺสาหิตสฺส วา, ปเรสํ วา อปราธํ สาริตสฺส, สยเมว วา ปเรสํ อปราธํ อนุสฺสริตฺวา กุชฺฌมานสฺส อุปฺปชฺชติฯ

อิธาปิ ปทปฏิปาฏิยา เอกูนติํส, อคฺคหิตคฺคหเณน จ จุทฺทเสว ปทานิ โหนฺติฯ เยวาปนเกสุ ปน ถินมิทฺธมฺปิ ลพฺภติฯ ตสฺมา เอตฺถ วินา อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจหิ จตฺตาริ อปณฺณกงฺคานิ ถินมิทฺธนฺติ อิเม ฉ อิสฺสาทีนํ อุปฺปตฺติกาเล เตสุ อญฺญตเรน สทฺธิํ สตฺต เยวาปนกา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติฯ เสสํ สพฺพํ สพฺพวาเรสุ นวมสทิสเมวฯ อิเมสุ ปน ทฺวีสุ โทมนสฺสจิตฺเตสุ สหชาตาธิปติเยว ลพฺภติ, น อารมฺมณาธิปติฯ น หิ กุทฺโธ กิญฺจิ ครุํ กโรตีติฯ

เอกาทสมจิตฺตํ

[422] เอกาทสมํ ฉสุ อารมฺมเณสุ เวทนาวเสน มชฺฌตฺตสฺส กงฺขาปวตฺติกาเล อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส สมยววตฺถาเน วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตนฺติ ปทํ อปุพฺพํฯ ตสฺสตฺโถ – วิจิกิจฺฉาย สมฺปยุตฺตนฺติ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํฯ ธมฺมุทฺเทเส ‘วิจิกิจฺฉา โหตี’ติ ปทเมว วิเสโสฯ ตตฺถ วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาฯ สภาวํ วา วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉาฯ สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานา อเนกํสคาหปจฺจุปฏฺฐานา วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานาฯ ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อิธ ปทปฏิปาฏิยา เตวีสติ ปทานิ โหนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน จุทฺทสฯ เตสํ วเสน สวิภตฺติกาวิภตฺติกราสิวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ มนสิกาโร อุทฺธจฺจนฺติ ทฺเวเยว เยวาปนกาฯ