ทุติยจิตฺตํ

[399] ทุติยจิตฺเต สสงฺขาเรนาติ ปทํ วิเสสํฯ ตมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ อิทํ ปน จิตฺตํ กิญฺจาปิ ฉสุ อารมฺมเณสุ โสมนสฺสิตสฺส โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘สตฺโต สตฺโต’ติอาทินา นเยน ปรามสนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, ตถาปิ สสงฺขาริกตฺตา สปฺปโยเคน สอุปาเยน อุปฺปชฺชนโต – ยทา กุลปุตฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส กุลสฺส กุมาริกํ ปตฺเถติฯ เต จ ‘อญฺญทิฏฺฐิกา ตุมฺเห’ติ กุมาริกํ น เทนฺติฯ อถญฺเญ ญาตกา ‘ยํ ตุมฺเห กโรถ ตเมวายํ กริสฺสตี’ติ ทาเปนฺติฯ โส เตหิ สทฺธิํ ติตฺถิเย อุปสงฺกมติฯ อาทิโตว เวมติโก โหติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล เอเตสํ กิริยา มนาปาติ ลทฺธิํ โรเจติ, ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ – เอวรูเป กาเล อิทํ ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํฯ

เยวาปนเกสุ ปเนตฺถ ถินมิทฺธํ อธิกํฯ ตตฺถ ถินนตา ‘ถินํ’ฯ มิทฺธนตา ‘มิทฺธํ’; อนุสฺสาหสํหนนตา อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถฯ ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํฯ ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํฯ มิทฺธํ อกมฺมญฺญตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานํ วาฯ อุภยมฺปิ อรติตนฺทีวิชมฺภิตาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานนฺติฯ

ตติยจิตฺตํ

[400] ตติยํ ฉสุ อารมฺมเณสุ โสมนสฺสิตสฺส โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘สตฺโต สตฺโต’ติอาทินา นเยน อปรามสนฺตสฺส นารายณวิราชนมลฺลยุทฺธนฏสมชฺชาทีนิ ปสฺสโต มนาปิยสทฺทสวนาทิปสุตสฺส วา อุปฺปชฺชติฯ อิธ มาเนน สทฺธิํ ปญฺจ อปณฺณกงฺคานิ โหนฺติฯ ตตฺถ มญฺญตีติ ‘มาโน’ฯ โส อุนฺนติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺฐาโน, อุมฺมาโท วิย ทฏฺฐพฺโพติฯ

จตุตฺถจิตฺตํ

[402] จตุตฺถํ วุตฺตปฺปกาเรสุ เอว ฐาเนสุ ยทา สีเส เขฬํ ขิปนฺติ, ปาทปํสุํ โอกิรนฺติ, ตทา ตสฺส ปริหรณตฺถํ สอุสฺสาเหน อนฺตรนฺตรา โอโลเกนฺตานํ ราชนาฏเกสุ นิกฺขนฺเตสุ อุสฺสารณาย วตฺตมานาย เตน เตน ฉิทฺเทน โอโลเกนฺตานญฺจาติ เอวมาทีสุ ฐาเนสุ อุปฺปชฺชติฯ อิธ ปน ถินมิทฺเธหิ สทฺธิํ สตฺต เยวาปนกา โหนฺติฯ อุภยตฺถาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปริหายติฯ ตํ ฐเปตฺวา เสสานํ วเสน ธมฺมคณนา เวทิตพฺพาติฯ

ปญฺจมจิตฺตํ

[403] ปญฺจมํ ฉสุ อารมฺมเณสุ เวทนาวเสน มชฺฌตฺตสฺส โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘สตฺโต สตฺโต’ติอาทินา นเยน ปรามสนฺตสฺส อุปฺปชฺชติฯ โสมนสฺสฏฺฐาเน ปเนตฺถ อุเปกฺขาเวทนา โหติ, ปีติปทํ ปริหายติฯ เสสํ สพฺพํ ปฐมจิตฺตสทิสเมวฯ

ฉฏฺฐจิตฺตาทิ

[409-412] ฉฏฺฐสตฺตมฏฺฐมานิปิ เวทนํ ปริวตฺเตตฺวา ปีติปทญฺจ หาเปตฺวา ทุติยตติยจตุตฺเถสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อิเมสุ อฏฺฐสุ โลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตาธิปติ อารมฺมณาธิปตีติ ทฺเวปิ อธิปตโย ลพฺภนฺติฯ

นวมจิตฺตํ

[413] นวมํ ฉสุ อารมฺมเณสุ โทมนสฺสิตสฺส ปฏิฆํ อุปฺปาทยโต อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส สมยววตฺถานวาเร ตาว ทุฏฺฐุ มโน, หีนเวทนตฺตา วา กุจฺฉิตํ มโนติ ทุมฺมโน; ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ เตน สหคตนฺติ โทมนสฺสสหคตํฯ อสมฺปิยายนภาเวน อารมฺมณสฺมิํ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิฆํฯ เตน สมฺปยุตฺตนฺติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํฯ

ธมฺมุทฺเทเส ตีสุปิ ฐาเนสุ โทมนสฺสเวทนาว อาคตาฯ ตตฺถ เวทนาปทํ วุตฺตเมวฯ ตถา ทุกฺขโทมนสฺสปทานิ ลกฺขณาทิโต ปน อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ยถาตถา วา อนิฏฺฐาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺฐานํฯ

มูลกมฺมปเถสุ ยถา ปุริมจิตฺเตสุ โลโภ โหติ, อภิชฺฌา โหตีติ อาคตํ, เอวํ โทโส โหติ, พฺยาปาโท โหตีติ วุตฺตํฯ