สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตีติ วุตฺโต, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา สมาธินฺทฺริยนฺติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา มิจฺฉาสมาธีติ, พลานิ ปตฺวา สมาธิพลนฺติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา ทุติยทุเก เอกกวเสเนว สมโถติ , ตติเย อวิกฺเขโปติฯ เอวมยํ เอโก ธมฺโม ฉสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ

สพฺเพปิ ปเนเต ธมฺมา ผสฺสปญฺจกวเสน ฌานงฺควเสน อินฺทฺริยวเสน มคฺคงฺควเสน พลวเสน มูลวเสน กมฺมปถวเสน โลกนาสกวเสน ปิฏฺฐิทุกวเสนาติ นว ราสโย โหนฺติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ ปฐมกุสลจิตฺตนิทฺเทเส วุตฺตเมวาติฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

นิทฺเทสวารกถา

[375] นิทฺเทสวาเร จิตฺตสฺเสกคฺคตานิทฺเทเส ตาว สณฺฐิติ อวฏฺฐิตีติฯ อิทํ ทฺวยํ ฐิติเววจนเมวฯ ยํ ปน กุสลนิทฺเทเส ‘อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺฐตีติ อวฏฺฐิตี’ติ วุตฺตํ, ตํ อิธ น ลพฺภติฯ อกุสลสฺมิญฺหิ ทุพฺพลา จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ เหฏฺฐา ทีปิตเมวฯ

[384] อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโรติ เอวรูโปปิ อตฺโถ อิธ น ลพฺภติฯ สหชาตธมฺเม ปน น วิสาหรตีติ อวิสาหาโรฯ น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโปฯ อกุสลจิตฺเตกคฺคตาวเสน อวิสาหฏสฺส มานสสฺส ภาโว อวิสาหฏมานสตาฯ สหชาตธมฺเมสุ น กมฺปตีติ สมาธิพลํฯ อยาถาวสมาธานโต มิจฺฉาสมาธีติ เอวมิธ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[385] วีริยินฺทฺริยนิทฺเทเส โย เหฏฺฐา ‘นิกฺกโม เจโส กามานํ ปนุทนายา’ติอาทิ นโย วุตฺโต, โส อิธ น ลพฺภติฯ สหชาตธมฺเมสุ อกมฺปนฏฺเฐเนว วีริยพลํ เวทิตพฺพํฯ

[386] มิจฺฉาทิฏฺฐินิทฺเทเส อยาถาวทสฺสนฏฺเฐน มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐีสุ คตํ อิทํ ทสฺสนํ, ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคตตฺตาติ ทิฏฺฐิคตํฯ เหฏฺฐาปิสฺส อตฺโถ วุตฺโตเยวฯ ทิฏฺฐิเยว ทุรติกฺกมนฏฺเฐน ทิฏฺฐิคหนํ, ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ วิยฯ

ทิฏฺฐิเยว สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐน ทิฏฺฐิกนฺตาโร , โจรกนฺตารวาฬกนฺตารมรุกนฺตารนิรุทกกนฺตารทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิยฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมนฏฺเฐน จ ทิฏฺฐิวิสูกายิกํฯ มิจฺฉาทสฺสนญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาทสฺสนํ วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จฯ กทาจิ สสฺสตสฺส กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต ทิฏฺฐิยา วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํฯ ทิฏฺฐิคติโก หิ เอกสฺมิํ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, กทาจิ สสฺสตํ อนุปตติ กทาจิ อุจฺเฉทํฯ ทิฏฺฐิเยว พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนนฺติ ทิฏฺฐิสํโยชนํฯ

สุสุมาราทโย วิย ปุริสํ, อารมฺมณํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ คาโหฯ ปติฏฺฐหนโต ปติฏฺฐาโหฯ อยญฺหิ พลวปฺปวตฺติภาเวน ปติฏฺฐหิตฺวา คณฺหาติฯ นิจฺจาทิวเสน อภินิวิสตีติ อภินิเวโสฯ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามสตีติ ปรามาโสฯ อนตฺถาวหตฺตา กุจฺฉิโต มคฺโค, กุจฺฉิตานํ วา อปายานํ มคฺโคติ กุมฺมคฺโคฯ อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถฯ ยถา หิ ทิสามูฬฺเหน อยํ อสุกคามสฺส นาม ปโถติ คหิโตปิ ตํ คามํ น สมฺปาเปติ, เอวํ ทิฏฺฐิคติเกน สุคติปโถติ คหิตาปิ ทิฏฺฐิ สุคติํ น ปาเปตีติ อยาถาวปถโต, มิจฺฉาปโถฯ มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํฯ ตตฺเถว ปริพฺภมนโต ตรนฺติ เอตฺถ พาลาติ ติตฺถํฯ ติตฺถญฺจ ตํ อนตฺถานญฺจ อายตนนฺติ ติตฺถายตนํฯ ติตฺถิยานํ วา สญฺชาติเทสฏฺเฐน นิวาสฐานฏฺเฐน จ อายตนนฺติปิ ติตฺถายตนํฯ วิปริเยสภูโต คาโห, วิปริเยสโต วา คาโหติ วิปริเยสคฺคาโห; วิปลฺลตฺถ คาโหติ อตฺโถฯ

[387-388] อหิริกาโนตฺตปฺปนิทฺเทเสสุ หิโรตฺตปฺปนิทฺเทสวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สหชาตธมฺเมสุ ปน อกมฺปนฏฺเฐเนว อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลญฺจ เวทิตพฺพํฯ

[389] โลภโมหนิทฺเทเสสุ ลุพฺภตีติ โลโภฯ ลุพฺภนาติ ลุพฺภนากาโรฯ โลภสมฺปยุตฺตจิตฺตํ, ปุคฺคโล วา ลุพฺภิโต; ลุพฺภิตสฺส ภาโว ลุพฺภิตตฺตํฯ สารชฺชตีติ สาราโคฯ สารชฺชนากาโร สารชฺชนาฯ สารชฺชิตสฺส ภาโว สารชฺชิตตฺตํฯ

อภิชฺฌายนฏฺเฐน อภิชฺฌา ฯ ปุน ‘โลภ’-วจเน การณํ วุตฺตเมวฯ อกุสลญฺจ ตํ มูลญฺจ อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํฯ

[390] ญาณทสฺสนปฏิปกฺขโต อญฺญาณํ อทสฺสนํฯ อภิมุโข หุตฺวา ธมฺเมน น สเมติ, น สมาคจฺฉตีติ อนภิสมโยฯ อนุรูปโต ธมฺเม พุชฺฌตีติ อนุโพโธฯ ตปฺปฏิปกฺขตาย อนนุโพโธฯ อนิจฺจาทีหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา น พุชฺฌตีติ อสมฺโพโธฯ อสนฺตํ อสมญฺจ พุชฺฌตีติปิ อสมฺโพโธฯ จตุสจฺจธมฺมํ นปฺปฏิวิชฺฌตีติ อปฺปฏิเวโธฯ รูปาทีสุ เอกธมฺมมฺปิ อนิจฺจาทิสามญฺญโต น สงฺคณฺหาตีติ อสํคาหนาฯ ตเมว ธมฺมํ น ปริโยคาหตีติ อปริโยคาหนาฯ น สมํ เปกฺขตีติ อสมเปกฺขณาฯ ธมฺมานํ สภาวํ ปติ น อเปกฺขตีติ อปจฺจเวกฺขณาฯ

กุสลากุสลกมฺเมสุ วิปรีตวุตฺติยา สภาวคฺคหณาภาเวน วา เอกมฺปิ กมฺมํ เอตสฺส ปจฺจกฺขํ นตฺถิ, สยํ วา กสฺสจิ กมฺมสฺส ปจฺจกฺขกรณํ นาม น โหตีติ อปฺปจฺจกฺขกมฺมํฯ ยํ เอตสฺมิํ อนุปฺปชฺชมาเน จิตฺตสนฺตานํ เมชฺฌํ ภเวยฺย, สุจิ, โวทานํ, ตํ ทุฏฺฐํ เมชฺฌํ อิมินาติ ทุมฺเมชฺฌํฯ พาลานํ ภาโวติ พาลฺยํฯ มุยฺหตีติ โมโหฯ พลวตโร โมโห ปโมโหฯ สมนฺตโต มุยฺหตีติ สมฺโมโหฯ วิชฺชาย ปฏิปกฺขภาวโต น วิชฺชาติ อวิชฺชาฯ โอฆโยคตฺโถ วุตฺโตเยวฯ ถามคตฏฺเฐน อนุเสตีติ อนุสโยฯ จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติ, อภิภวตีติ ปริยุฏฺฐานํฯ หิตคฺคหณาภาเวน หิตาภิมุขํ คนฺตุํ น สกฺโกติ, อญฺญทตฺถุ ลงฺคติเยวาติ ลงฺคี; ขญฺชตีติ อตฺโถฯ ทุรุคฺฆาฏนฏฺเฐน วา ลงฺคีฯ ยถา หิ มหาปลิฆสงฺขาตา ลงฺคี ทุรุคฺฆาฏา โหติ, เอวมยมฺปิ ลงฺคี วิยาติ ลงฺคีฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ สงฺคหวารสุญฺญตวาราปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพาติฯ

ทุติยจิตฺตํ

[399] ทุติยจิตฺเต สสงฺขาเรนาติ ปทํ วิเสสํฯ ตมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ อิทํ ปน จิตฺตํ กิญฺจาปิ ฉสุ อารมฺมเณสุ โสมนสฺสิตสฺส โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘สตฺโต สตฺโต’ติอาทินา นเยน ปรามสนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, ตถาปิ สสงฺขาริกตฺตา สปฺปโยเคน สอุปาเยน อุปฺปชฺชนโต – ยทา กุลปุตฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส กุลสฺส กุมาริกํ ปตฺเถติฯ เต จ ‘อญฺญทิฏฺฐิกา ตุมฺเห’ติ กุมาริกํ น เทนฺติฯ อถญฺเญ ญาตกา ‘ยํ ตุมฺเห กโรถ ตเมวายํ กริสฺสตี’ติ ทาเปนฺติฯ โส เตหิ สทฺธิํ ติตฺถิเย อุปสงฺกมติฯ อาทิโตว เวมติโก โหติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล เอเตสํ กิริยา มนาปาติ ลทฺธิํ โรเจติ, ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ – เอวรูเป กาเล อิทํ ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํฯ

เยวาปนเกสุ ปเนตฺถ ถินมิทฺธํ อธิกํฯ ตตฺถ ถินนตา ‘ถินํ’ฯ มิทฺธนตา ‘มิทฺธํ’; อนุสฺสาหสํหนนตา อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถฯ ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํฯ ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํฯ มิทฺธํ อกมฺมญฺญตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานํ วาฯ อุภยมฺปิ อรติตนฺทีวิชมฺภิตาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานนฺติฯ

ตติยจิตฺตํ

[400] ตติยํ ฉสุ อารมฺมเณสุ โสมนสฺสิตสฺส โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘สตฺโต สตฺโต’ติอาทินา นเยน อปรามสนฺตสฺส นารายณวิราชนมลฺลยุทฺธนฏสมชฺชาทีนิ ปสฺสโต มนาปิยสทฺทสวนาทิปสุตสฺส วา อุปฺปชฺชติฯ อิธ มาเนน สทฺธิํ ปญฺจ อปณฺณกงฺคานิ โหนฺติฯ ตตฺถ มญฺญตีติ ‘มาโน’ฯ โส อุนฺนติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺฐาโน, อุมฺมาโท วิย ทฏฺฐพฺโพติฯ