ปฐมจิตฺตํ

[365] อิทานิ อกุสลธมฺมปทํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อกุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ธมฺมววตฺถานาทิวารปฺปเภโท จ เหฏฺฐา อาคตานํ ปทานํ อตฺถวินิจฺฉโย จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ตตฺถ ปน วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ตตฺถ สมยววตฺถาเน ตาว ยสฺมา, กุสลสฺส วิย, อกุสลสฺส ภูมิเภโท นตฺถิ, ตสฺมา เอกนฺตํ กามาวจรมฺปิ สมานํ เอตํ ‘กามาวจร’นฺติ น วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตนฺติ เอตฺถ ทิฏฺฐิ เอว ทิฏฺฐิคตํ ‘คูถคตํ มุตฺตคต’นฺติอาทีนิ (อ. นิ. 9.11) วิยฯ คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺฐิยา คตมตฺตเมเวตนฺติปิ ทิฏฺฐิคตํฯ เตน สมฺปยุตฺตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํฯ

ตตฺถ อสทฺธมฺมสวนํ, อกลฺยาณมิตฺตตา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทีนิ อโยนิโส มนสิกาโรติ เอวมาทีหิ การเณหิ อิมสฺส ทิฏฺฐิคตสงฺขาตสฺส มิจฺฉาทสฺสนสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ เย หิ เอเต ทิฏฺฐิวาทปฏิสํยุตฺตา อสทฺธมฺมา เตสํ พหุมานปุพฺพงฺคเมน อติกฺกนฺตมชฺฌตฺเตน อุปปริกฺขารหิเตน สวเนน, เย จ ทิฏฺฐิวิปนฺนา อกลฺยาณมิตฺตา ตํสมฺปวงฺกตาสงฺขาตาย อกลฺยาณมิตฺตตาย, พุทฺธาทีนํ อริยานญฺเจว สปฺปุริสานญฺจ อทสฺสนกามตาย จตุสติปฏฺฐานาทิเภเท อริยธมฺเม อโกวิทตฺเตน ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรสติสํวรญาณสํวรปหานสํวรปฺปเภเท อริยธมฺเม เจว สปฺปุริสธมฺเม จ สํวรเภทสงฺขาเตน อวินเยน เตเหว การเณหิ ปริภาวิเตน อโยนิโส มนสิกาเรน โกตูหลมงฺคลาทิปสุตตาย จ เอตํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ อสงฺขารภาโว ปนสฺส จิตฺตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ธมฺมุทฺเทสวาเร ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโสฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ อกุสลมตฺตเมว เอเตสํ ปุริเมหิ วิเสโสฯ

จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตีติ ปาณาติปาตาทีสุปิ อวิกฺขิตฺตภาเวน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติฯ มนุสฺสา หิ จิตฺตํ สมาทหิตฺวา อวิกฺขิตฺตา หุตฺวา อวิรชฺฌมานานิ สตฺถานิ ปาณสรีเรสุ นิปาเตนฺติ, สุสมาหิตา ปเรสํ สนฺตกํ หรนฺติ, เอกรเสน จิตฺเตน มิจฺฉาจารํ อาปชฺชนฺติฯ เอวํ อกุสลปฺปวตฺติยมฺปิ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อยาถาวทิฏฺฐิ, วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ อนตฺถาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ ชิคุจฺฉิตา ทิฏฺฐีติปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อปิจ มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺฐานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺฐานา; ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีสุ ‘มิจฺฉา’ติ ปทมตฺตเมว วิเสโสฯ เสสํ กุสลาธิกาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลนฺติ เอตฺถ พลตฺโถ นิทฺเทสวาเร อาวิ ภวิสฺสติฯ อิตเรสุ ปน – น หิริยตีติ อหิริโกฯ อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํฯ น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํฯ เตสุ อหิริกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วาฯ อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ อนุตฺตาสนลกฺขณํ วาฯ อหิริกเมว พลํ อหิริกพลํฯ อโนตฺตปฺปเมว พลํ อโนตฺตปฺปพลํฯ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ วิตฺถาโร ปน เหฏฺฐา วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพฯ

ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโหฯ เตสุ โลโภ อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺฐาโน เตลญฺชนราโค วิย, สํโยชนิยธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺฐาโนฯ โส ตณฺหานทีภาเวน วฑฺฒมาโน, สีฆโสตา นที วิย มหาสมุทฺทํ, อปายเมว คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

โมโห จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ อญฺญาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺฐาโน อนฺธการปจฺจุปฏฺฐาโน วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐาโนฯ สพฺพากุสลานํ มูลนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ

อภิชฺฌายนฺติ ตาย, สยํ วา อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนมตฺตเมว วา เอสาติ อภิชฺฌาฯ สา ปรสมฺปตฺตีนํ สกกรณอิจฺฉาลกฺขณา, เตนากาเรน เอสนภาวรสา, ปรสมฺปตฺติ-อภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ปรสมฺปตฺตีสุ อภิรติปทฏฺฐานาฯ ปรสมฺปตฺติอภิมุขา เอว หิ สา อุปฏฺฐหติฯ ตาสุ จ อภิรติยา สติ ปวตฺตติ, ปรสมฺปตฺตีสุ เจตโส หตฺถปฺปสาโรวิยาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

สมโถ โหตีติอาทีสุ อญฺเญสุ กิจฺเจสุ วิกฺเขปสมนโต สมโถฯ อกุสลปฺปวตฺติยํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ ปคฺคาโหฯ น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโปฯ

อิมสฺมิํ จิตฺเต สทฺธา, สติ, ปญฺญา, ฉ ยุคฬกานีติ อิเม ธมฺมา น คหิตาฯ กสฺมา? อสฺสทฺธิยจิตฺเต ปสาโท นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ตาว สทฺธา น คหิตาฯ กิํ ปน ทิฏฺฐิคติกา อตฺตโน อตฺตโน สตฺถารานํ น สทฺทหนฺตีติ? สทฺทหนฺติฯ สา ปน สทฺธา นาม น โหติ, วจนสมฺปฏิจฺฉนมตฺตเมเวตํฯ อตฺถโต อนุปปริกฺขา วา โหติ, ทิฏฺฐิ วาฯ อสติยจิตฺเต ปน สติ นตฺถีติ น คหิตาฯ กิํ ทิฏฺฐิคติกา อตฺตนา กตกมฺมํ น สรนฺตีติ? สรนฺติฯ สา ปน สติ นาม น โหติฯ เกวลํ เตนากาเรน อกุสลจิตฺตปฺปวตฺติฯ ตสฺมา สติ น คหิตาฯ อถ กสฺมา ‘‘มิจฺฉาสตี’’ติ (ที. นิ. 3.333; สํ. นิ. 5.1) สุตฺตนฺเต วุตฺตา? สา ปน อกุสลกฺขนฺธานํ สติวิรหิตตฺตา สติปฏิปกฺขตฺตา จ มิจฺฉามคฺคมิจฺฉตฺตานํ ปูรณตฺถํ ตตฺถ ปริยาเยน เทสนา กตาฯ นิปฺปริยาเยน ปเนสา นตฺถิฯ ตสฺมา น คหิตาฯ อนฺธพาลจิตฺเต ปน ปญฺญา นตฺถีติ น คหิตาฯ กิํ ทิฏฺฐิคติกานํ วญฺจนาปญฺญา นตฺถีติ? อตฺถิฯ น ปเนสา ปญฺญา, มายา นาเมสา โหติฯ สา อตฺถโต ตณฺหาวฯ อิทํ ปน จิตฺตํ สทรถํ ครุกํ ภาริยํ กกฺขฬํ ถทฺธํ อกมฺมญฺญํ คิลานํ วงฺกํ กุฏิลํฯ ตสฺมา ปสฺสทฺธาทีนิ ฉ ยุคฬกานิ น คหิตานิฯ

เอตฺตาวตา ปทปฏิปาฏิยา จิตฺตงฺควเสน ปาฬิอารุฬฺหานิ ทฺวตฺติํส ปทานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยวาปนกธมฺเม ทสฺเสตุํ เย วา ปน ตสฺมิํ สมเยติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺเพสุปิ อกุสลจิตฺเตสุ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ ถินํ มิทฺธํ อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจนฺติ อิเม ทเสว เยวาปนกา โหนฺติ ธมฺมา, สุตฺตาคตา, สุตฺตปเทสุ ทิสฺสเรติ วุตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน จิตฺเต ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร อุทฺธจฺจนฺติ อิเม อปณฺณกงฺคสงฺขาตา จตฺตาโรว เยวาปนกา โหนฺติฯ

ตตฺถ ฉนฺทาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺหิ เต กุสลา, อิเม อกุสลาฯ อิตรํ ปน อุทฺธตสฺส ภาโว ‘อุทฺธจฺจํ’ฯ ตํ เจตโส อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺฐานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมา วิย, เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํฯ จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิติ ผสฺสาทีนิ ทฺวตฺติํส, เยวาปนกวเสน วุตฺตานิ จตฺตารีติ สพฺพานิปิ อิมสฺมิํ ธมฺมุทฺเทสวาเร ฉตฺติํส ธมฺมปทานิ ภวนฺติฯ

จตฺตาริ อปณฺณกงฺคานิ หาเปตฺวา ปาฬิยํ อาคตานิ ทฺวตฺติํสเมวฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปเนตฺถ ผสฺสปญฺจกํ, วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺตสฺเสกคฺคตา วีริยินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโหติ โสฬส ธมฺมา โหนฺติฯ

เตสุ โสฬสสุ สตฺต ธมฺมา อวิภตฺติกา นว สวิภตฺติกา โหนฺติฯ กตเม สตฺต? ผสฺโส สญฺญา เจตนา วิจาโร ปีติ ชีวิตินฺทฺริยํ โมโหติ อิเม สตฺต อวิภตฺติกาฯ เวทนา จิตฺตํ วิตกฺโก จิตฺตสฺเสกคฺคตา วีริยินฺทฺริยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภติ อิเม นว สวิภตฺติกาฯ

เตสุ ฉ ธมฺมา ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตา, เอโก ตีสุ, เอโก จตูสุ, เอโก ฉสุฯ กถํ? จิตฺตํ วิตกฺโก มิจฺฉาทิฏฺฐิ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภติ อิเม ฉ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตาฯ เตสุ หิ จิตฺตํ ตาว ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา จิตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา มนินฺทฺริยนฺติฯ วิตกฺโก ฌานงฺคานิ ปตฺวา วิตกฺโก โหตีติ วุตฺโต, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา มิจฺฉาสงฺกปฺโปติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มคฺคงฺเคสุปิ กมฺมปเถสุปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิเยวฯ อหิริกํ พลานิ ปตฺวา อหิริกพลํ โหตีติ วุตฺตํ, โลกนาสกทุกํ ปตฺวา อหิริกนฺติฯ อโนตฺตปฺเปปิ เอเสว นโยฯ โลโภ มูลํ ปตฺวา โลโภ โหตีติ วุตฺโตฯ กมฺมปถํ ปตฺวา อภิชฺฌาติฯ อิเม ฉ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตาฯ

เวทนา ปน ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา เวทนา โหตีติ วุตฺตา, ฌานงฺคานิ ปตฺวา สุขนฺติ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติฯ เอวํ เอโกว ธมฺโม ตีสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ

วีริยํ ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา วีริยินฺทฺริยํ โหตีติ วุตฺตํ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา มิจฺฉาวายาโม โหตีติ, พลานิ ปตฺวา วีริยพลนฺติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา ปคฺคาโห โหตีติฯ เอวํ อยํ เอโก ธมฺโม จตูสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ

สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตีติ วุตฺโต, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา สมาธินฺทฺริยนฺติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา มิจฺฉาสมาธีติ, พลานิ ปตฺวา สมาธิพลนฺติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา ทุติยทุเก เอกกวเสเนว สมโถติ , ตติเย อวิกฺเขโปติฯ เอวมยํ เอโก ธมฺโม ฉสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ

สพฺเพปิ ปเนเต ธมฺมา ผสฺสปญฺจกวเสน ฌานงฺควเสน อินฺทฺริยวเสน มคฺคงฺควเสน พลวเสน มูลวเสน กมฺมปถวเสน โลกนาสกวเสน ปิฏฺฐิทุกวเสนาติ นว ราสโย โหนฺติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ ปฐมกุสลจิตฺตนิทฺเทเส วุตฺตเมวาติฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

นิทฺเทสวารกถา

[375] นิทฺเทสวาเร จิตฺตสฺเสกคฺคตานิทฺเทเส ตาว สณฺฐิติ อวฏฺฐิตีติฯ อิทํ ทฺวยํ ฐิติเววจนเมวฯ ยํ ปน กุสลนิทฺเทเส ‘อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺฐตีติ อวฏฺฐิตี’ติ วุตฺตํ, ตํ อิธ น ลพฺภติฯ อกุสลสฺมิญฺหิ ทุพฺพลา จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ เหฏฺฐา ทีปิตเมวฯ

[384] อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโรติ เอวรูโปปิ อตฺโถ อิธ น ลพฺภติฯ สหชาตธมฺเม ปน น วิสาหรตีติ อวิสาหาโรฯ น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโปฯ อกุสลจิตฺเตกคฺคตาวเสน อวิสาหฏสฺส มานสสฺส ภาโว อวิสาหฏมานสตาฯ สหชาตธมฺเมสุ น กมฺปตีติ สมาธิพลํฯ อยาถาวสมาธานโต มิจฺฉาสมาธีติ เอวมิธ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[385] วีริยินฺทฺริยนิทฺเทเส โย เหฏฺฐา ‘นิกฺกโม เจโส กามานํ ปนุทนายา’ติอาทิ นโย วุตฺโต, โส อิธ น ลพฺภติฯ สหชาตธมฺเมสุ อกมฺปนฏฺเฐเนว วีริยพลํ เวทิตพฺพํฯ

[386] มิจฺฉาทิฏฺฐินิทฺเทเส อยาถาวทสฺสนฏฺเฐน มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐีสุ คตํ อิทํ ทสฺสนํ, ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคตตฺตาติ ทิฏฺฐิคตํฯ เหฏฺฐาปิสฺส อตฺโถ วุตฺโตเยวฯ ทิฏฺฐิเยว ทุรติกฺกมนฏฺเฐน ทิฏฺฐิคหนํ, ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ วิยฯ