ปุน รญฺโญ ปวตฺติเปสนํ วิย สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิลทฺธคุณาโรจนํฯ ‘เสสเก จ คณฺหนฺตู’ติ ปุน ธนทานํ วิย ภควโต สกทาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนาจิกฺขนํฯ ทุติยสมฺปหาเรน สปริวารานํ ทฺวินฺนํ โจรเชฏฺฐกานํ ทุพฺพลีกรณํ วิย สกทาคามิมคฺเคน สสมฺปยุตฺตานํ ทฺวินฺนํ โทมนสฺสจิตฺตานํ ตนุภาวกรณํฯ

ปุน รญฺโญ ปวตฺติเปสนํ วิย สตฺถุ ปฏิลทฺธคุณาโรจนํฯ ‘วิสฺสฏฺฐา คณฺหนฺตู’ติ ปุน ธนทานํ วิย ภควโต อนาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนาจิกฺขนํฯ ตติยสมฺปหาเรน สปริวารานํ ทฺวินฺนํ โจรเชฏฺฐกานํ ฆาตนํ วิย อนาคามิมคฺเคน สสมฺปยุตฺตานํ ทฺวินฺนํ โทมนสฺสจิตฺตานํ ปหานํฯ

ปุน รญฺโญ ปวตฺติเปสนํ วิย ตถาคตสฺส ปฏิลทฺธคุณาโรจนํฯ ‘วิสฺสฏฺฐา คณฺหนฺตู’ติ ปุน ธนทานํ วิย ภควโต อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนาจิกฺขนํฯ จตุตฺถสมฺปหาเรน สปริวารานํ ปญฺจนฺนํ โจรเชฏฺฐกานํ ฆาติตกาลโต ปฏฺฐาย ชนปทสฺส เขมกาโล วิย อรหตฺตมคฺเคน สสมฺปยุตฺเตสุ ปญฺจสุ อกุสลจิตฺเตสุ ปหีเนสุ ทฺวาทสนฺนํ อกุสลจิตฺตานํ ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย ปุน จิตฺตงฺควเสน อุปฺปชฺชนกสฺส อกุสลธมฺมสฺส อภาโวฯ รญฺโญ วิชิตสงฺคามสฺส อมจฺจคณปริวุตสฺส วรปาสาเท มหาสมฺปตฺติอนุภวนํ วิย ขีณาสวปริวุตสฺส ธมฺมรญฺโญ สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตเภเทสุ สมาปตฺติสุเขสุ อิจฺฉิติจฺฉิตผลสมาปตฺติสุขานุภวนํ เวทิตพฺพนฺติฯ

กุสลา ธมฺมาติปทสฺส วณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลปทํ

ธมฺมุทฺเทสวารกถา

ปฐมจิตฺตํ

[365] อิทานิ อกุสลธมฺมปทํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อกุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ธมฺมววตฺถานาทิวารปฺปเภโท จ เหฏฺฐา อาคตานํ ปทานํ อตฺถวินิจฺฉโย จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ตตฺถ ปน วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ตตฺถ สมยววตฺถาเน ตาว ยสฺมา, กุสลสฺส วิย, อกุสลสฺส ภูมิเภโท นตฺถิ, ตสฺมา เอกนฺตํ กามาวจรมฺปิ สมานํ เอตํ ‘กามาวจร’นฺติ น วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตนฺติ เอตฺถ ทิฏฺฐิ เอว ทิฏฺฐิคตํ ‘คูถคตํ มุตฺตคต’นฺติอาทีนิ (อ. นิ. 9.11) วิยฯ คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺฐิยา คตมตฺตเมเวตนฺติปิ ทิฏฺฐิคตํฯ เตน สมฺปยุตฺตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํฯ

ตตฺถ อสทฺธมฺมสวนํ, อกลฺยาณมิตฺตตา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทีนิ อโยนิโส มนสิกาโรติ เอวมาทีหิ การเณหิ อิมสฺส ทิฏฺฐิคตสงฺขาตสฺส มิจฺฉาทสฺสนสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ เย หิ เอเต ทิฏฺฐิวาทปฏิสํยุตฺตา อสทฺธมฺมา เตสํ พหุมานปุพฺพงฺคเมน อติกฺกนฺตมชฺฌตฺเตน อุปปริกฺขารหิเตน สวเนน, เย จ ทิฏฺฐิวิปนฺนา อกลฺยาณมิตฺตา ตํสมฺปวงฺกตาสงฺขาตาย อกลฺยาณมิตฺตตาย, พุทฺธาทีนํ อริยานญฺเจว สปฺปุริสานญฺจ อทสฺสนกามตาย จตุสติปฏฺฐานาทิเภเท อริยธมฺเม อโกวิทตฺเตน ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรสติสํวรญาณสํวรปหานสํวรปฺปเภเท อริยธมฺเม เจว สปฺปุริสธมฺเม จ สํวรเภทสงฺขาเตน อวินเยน เตเหว การเณหิ ปริภาวิเตน อโยนิโส มนสิกาเรน โกตูหลมงฺคลาทิปสุตตาย จ เอตํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ อสงฺขารภาโว ปนสฺส จิตฺตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ธมฺมุทฺเทสวาเร ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโสฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ อกุสลมตฺตเมว เอเตสํ ปุริเมหิ วิเสโสฯ

จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตีติ ปาณาติปาตาทีสุปิ อวิกฺขิตฺตภาเวน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติฯ มนุสฺสา หิ จิตฺตํ สมาทหิตฺวา อวิกฺขิตฺตา หุตฺวา อวิรชฺฌมานานิ สตฺถานิ ปาณสรีเรสุ นิปาเตนฺติ, สุสมาหิตา ปเรสํ สนฺตกํ หรนฺติ, เอกรเสน จิตฺเตน มิจฺฉาจารํ อาปชฺชนฺติฯ เอวํ อกุสลปฺปวตฺติยมฺปิ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อยาถาวทิฏฺฐิ, วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ อนตฺถาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ ชิคุจฺฉิตา ทิฏฺฐีติปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อปิจ มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺฐานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺฐานา; ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ