ปฐมมคฺควีสติมหานโย

[357] อิทานิ ยสฺมา โลกุตฺตรกุสลํ ภาเวนฺโต น เกวลํ อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน ฌานํเยว ภาเวติ, นิยฺยานฏฺเฐน ปน มคฺคมฺปิ ภาเวติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานมฺปิ, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานมฺปิ, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทมฺปิ, อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยมฺปิ, อกมฺปิยฏฺเฐน พลมฺปิ, พุชฺฌนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคมฺปิ, ตถฏฺเฐน สจฺจมฺปิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมถมฺปิ, สุญฺญตฏฺเฐน ธมฺมมฺปิ, ราสฏฺเฐน ขนฺธมฺปิ, อายตนฏฺเฐน อายตนมฺปิ, สุญฺญสภาวนิสฺสตฺตฏฺเฐน ธาตุมฺปิ, ปจฺจยฏฺเฐน อาหารมฺปิ, ผุสนฏฺเฐน ผสฺสมฺปิ, เวทยิตฏฺเฐน เวทนมฺปิ, สญฺชานนฏฺเฐน สญฺญมฺปิ, เจตยิตฏฺเฐน เจตนมฺปิ, วิชานนฏฺเฐน จิตฺตมฺปิ ภาเวติ, ตสฺมา เอเตสํ เอกูนวีสติยา ปทานํ ทสฺสนตฺถํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ ‘อิทมฺปิ ภาเวติ, อิทมฺปิ ภาเวตี’ติ ปุคฺคลชฺฌาสเยน เจว เทสนาวิลาเสน จ วีสติ นยา เทสิตา โหนฺติ ฯ ธมฺมํ โสตุํ นิสินฺนเทวปริสาย หิ เย อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน โลกุตฺตรํ ‘ฌาน’นฺติ กถิเต พุชฺฌนฺติ, เตสํ สปฺปายวเสน ฌานนฺติ กถิตํ…เป.… เย วิชานนฏฺเฐน ‘จิตฺต’นฺติ วุตฺเต พุชฺฌนฺติ, เตสํ สปฺปายวเสน จิตฺตนฺติ กถิตํฯ อยเมตฺถ ‘ปุคฺคลชฺฌาสโย’ฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน พุทฺธสุโพธิตาย ทสพลจตุเวสารชฺชจตุปฏิสมฺภิทตาย ฉอสาธารณญาณโยเคน จ เทสนํ ยทิจฺฉกํ นิยเมตฺวา ทสฺเสติฯ อิจฺฉนฺโต อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน โลกุตฺตรํ ฌานนฺติ ทสฺเสติ, อิจฺฉนฺโต นิยฺยานฏฺเฐน…เป.… วิชานนฏฺเฐน โลกุตฺตรํ จิตฺตนฺติฯ อยํ ‘เทสนาวิลาโส’ นามฯ ตตฺถ ยเถว โลกุตฺตรํ ฌานนฺติ วุตฺตฏฺฐาเน ทส นยา วิภตฺตา, เอวํ มคฺคาทีสุปิ เตเยว เวทิตพฺพาฯ อิติ วีสติยา ฐาเนสุ ทส ทส กตฺวา ทฺเว นยสตานิ วิภตฺตานิ โหนฺติฯ

[358] อิทานิ อธิปติเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ฉนฺทํ ธุรํ เชฏฺฐกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ โลกุตฺตรํ ฌานํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ นามฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ ปุริมสฺมิํ สุทฺธิเก ทฺเวนยสตานิ ฉนฺทาธิปเตยฺยาทีสุปิ ทฺเว ทฺเวติ นยสหสฺเสน ภาเชตฺวา ปฐมมคฺคํ ทสฺเสสิ ธมฺมราชาฯ

ปฐมมคฺโค นิฏฺฐิโตฯ

ทุติยมคฺโค

[361] อิทานิ ทุติยมคฺคาทีนํ ทสฺสนตฺถํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวายาติ เอเตสํ กิเลสานํ ตนุภาวตฺถายฯ ตตฺถ ทฺวีหิ การเณหิ ตนุภาโว เวทิตพฺโพ – อธิจฺจุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จฯ สกทาคามิสฺส หิ, วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺเสว, กิเลสา อภิณฺหํ นุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติ; อุปฺปชฺชนฺตาปิ วิรฬาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, วิรฬวาปิตเขตฺเต องฺกุรา วิยฯ อุปฺปชฺชมานาปิ, จ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺเสว, มทฺทนฺตา ผรนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธการํ กโรนฺตา นุปฺปชฺชนฺติฯ ทฺวีหิ ปน มคฺเคหิ ปหีนตฺตา มนฺทา มนฺทา อุปฺปชฺชนฺติฯ ตนุกาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, อพฺภปฏลํ วิย มกฺขิกาปตฺตํ วิย จฯ

ตตฺถ เกจิ เถรา วทนฺติ – ‘สกทาคามิสฺส กิเลสา กิญฺจาปิ จิเรน อุปฺปชฺชนฺติ, พหลาว ปน หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา หิสฺส ปุตฺตา จ ธีตโร จ ทิสฺสนฺตี’ติฯ เอตํ ปน อปฺปมาณํฯ ปุตฺตธีตโร หิ องฺคปจฺจงฺคปรามสนมตฺเตนปิ โหนฺติฯ ทฺวีหิ ปน มคฺเคหิ ปหีนตฺตา นตฺถิ กิเลสานํ พหลตาติฯ ทฺวีหิ เอว การเณหิสฺส กิเลสานํ ตนุภาโว เวทิตพฺโพ – อธิจฺจุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จาติฯ

ทุติยายาติ คณนวเสนาปิ ทุติยุปฺปตฺติวเสนาปิ ทุติยายฯ ภูมิยา ปตฺติยาติ สามญฺญผลสฺส ปฏิลาภตฺถายฯ ตติยจตุตฺเถสุปิ เอเสว นโยฯ วิเสสมตฺตํเยว ปน วกฺขามฯ

อญฺญินฺทฺริยนฺติ อาชานนกํ อินฺทฺริยํฯ ปฐมมคฺเคน ญาตมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา เตสํเยว เตน มคฺเคน ญาตานํ จตุสจฺจธมฺมานํ ชานนกํ อินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นิทฺเทสวาเรปิสฺส อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โกฏฺฐาสวาเรปิ อิมินาว สทฺธิํ นวินฺทฺริยานิ โหนฺติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ทุติยมคฺโค นิฏฺฐิโตฯ

ตติยจตุตฺถมคฺคา

[362] ตติเย อนวเสสปฺปหานายาติ เตสํเยว สกทาคามิมคฺเคน ตนุภูตานํ สํโยชนานํ นิสฺเสสปชหนตฺถายฯ

จตุตฺเถ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาย อนวเสสปฺปหานายาติ เอเตสํ ปญฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ นิสฺเสสปชหนตฺถายฯ ตตฺถ รูปราโคติ รูปภเว ฉนฺทราโคฯ อรูปราโคติ อรูปภเว ฉนฺทราโคฯ มาโนติ อรหตฺตมคฺควชฺฌโก มาโน เอวฯ ตถา อุทฺธจฺจาวิชฺชาฯ อิเมสุปิ ทฺวีสุ มคฺเคสุ นวมํ อญฺญินฺทฺริยเมว โหติฯ