อิมานิ อฏฺฐารส กมฺมทฺวารานิ นาม ฯ อิเมหิ ปภาวิตตฺตา , อิเมสํ วเสน, อฏฺฐารส ขตฺติยา, อฏฺฐารส พฺราหฺมณา, อฏฺฐารส เวสฺสา, อฏฺฐารส สุทฺทา, อฏฺฐจตฺตาลีส โคตฺตจรณานิ เวทิตพฺพานิฯ

อิเมสุ จ ปน เตภูมเกสุ กุสเลสุ กามาวจรกุสลํ ติเหตุกมฺปิ ทุเหตุกมฺปิ โหติ ญาณสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตวเสนฯ รูปาวจรารูปาวจรํ ปน ติเหตุกเมว ญาณสมฺปยุตฺตเมวฯ กามาวจรมฺเปตฺถ อธิปตินา สหาปิ อุปฺปชฺชติ วินาปิฯ รูปาวจรารูปาวจรํ อธิปติสมฺปนฺนเมว โหติฯ กามาวจรกุสเล เจตฺถ อารมฺมณาธิปติ สหชาตาธิปตีติ ทฺเวปิ อธิปตโย ลพฺภนฺติฯ รูปาวจรารูปาวจเรสุ อารมฺมณาธิปติ น ลพฺภติ, สหชาตาธิปติเยว ลพฺภติฯ ตตฺถ จิตฺตสฺส จิตฺตาธิปเตยฺยภาโว สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วเสน วุตฺโตฯ ทฺวินฺนํ ปน จิตฺตานํ เอกโต อภาเวน สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส จิตฺตาธิปติ นาม นตฺถิฯ ตถา ฉนฺทาทีนํ ฉนฺทาธิปติอาทโยฯ เกจิ ปน ‘สเจ จิตฺตวโต กุสลํ โหติ, มยฺหํ ภวิสฺสตีติ เอวํ ยํ จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา เชฏฺฐกํ กตฺวา อปรํ กุสลจิตฺตํ อายูหิตํ, ตสฺส ตํ ปุริมจิตฺตํ จิตฺตาธิปติ นาม โหติ, ตโต อาคตตฺตา อิทํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ นามา’ติ เอวํ อาคมนวเสนาปิ อธิปติํ นาม อิจฺฉนฺติฯ อยํ ปน นโย เนว ปาฬิยํ น อฏฺฐกถายํ ทิสฺสติฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อธิปติภาโว เวทิตพฺโพฯ อิเมสุ จ เอกูนวีสติยา มหานเยสุ ปุริเม สุทฺธิกนเย วุตฺตปริมาณาเนว จิตฺตานิ จ นวกา จ ปาฐวารา จ โหนฺติฯ ตสฺมา ญาณสมฺปยุตฺเตสุ วุตฺตปริมาณโต วีสติคุโณ จิตฺตนวกวารเภโท เวทิตพฺโพ, จตูสุ ญาณวิปฺปยุตฺเตสุ โสฬสคุโณติ, อยํ เตภูมกกุสเล ปกิณฺณกกถา นามาติฯ

เตภูมกกุสลํฯ

โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา

[277] เอวํ ภวตฺตยสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํ กุสลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพภวสมติกฺกมนาย โลกุตฺตรกุสลํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ โลกุตฺตรนฺติ เกนฏฺเฐน โลกุตฺตรํ? โลกํ ตรตีติ, โลกุตฺตรํ โลกํ อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ; โลกํ สมติกฺกมฺม อภิภุยฺย ติฏฺฐตีติ โลกุตฺตรํ (ปฏิ. ม. 2.43)ฯ ฌานํ ภาเวตีติ เอกจิตฺตกฺขณิกํ อปฺปนาฌานํ ภาเวติ ชเนติ วฑฺเฒติฯ

โลกโต นิยฺยาติ วฏฺฏโต นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกํฯ นิยฺยาติ วา เอเตนาติ นิยฺยานิกํฯ ตํสมงฺคี หิ ปุคฺคโล ทุกฺขํ ปริชานนฺโต นิยฺยาติ, สมุทยํ ปชหนฺโต นิยฺยาติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺโต นิยฺยาติ, มคฺคํ ภาเวนฺโต นิยฺยาติฯ ยถา จ ปน เตภูมกกุสลํ วฏฺฏสฺมิํ จุติปฏิสนฺธิโย อาจินาติ วฑฺเฒตีติ อาจยคามี นาม โหติ, น ตถา อิทํฯ อิทํ ปน ยถา เอกสฺมิํ ปุริเส อฏฺฐารสหตฺถํ ปาการํ จินนฺเต อปโร มหามุคฺครํ คเหตฺวา เตน จิตจิตฏฺฐานํ อปจินนฺโต วิทฺธํเสนฺโต เอว คจฺเฉยฺย, เอวเมว เตภูมกกุสเลน จิตา จุติปฏิสนฺธิโย ปจฺจยเวกลฺลกรเณน อปจินนฺตํ วิทฺธํเสนฺตํ คจฺฉตีติ อปจยคามิฯ

ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายาติ, เอตฺถ ทิฏฺฐิโย เอว ทิฏฺฐิคตานิ, คูถคตํ มุตฺตคตนฺติอาทีนิ (อ. นิ. 9.11) วิยฯ ทฺวาสฏฺฐิยา วา ทิฏฺฐีนํ อนฺโตคธตฺตา ทิฏฺฐีสุ คตานีติปิ ทิฏฺฐิคตานิฯ ทิฏฺฐิยา วา คตํ เอเตสนฺติปิ ทิฏฺฐิคตานิฯ ทิฏฺฐิสทิสคมนานิ ทิฏฺฐิสทิสปฺปวตฺตานีติ อตฺโถฯ กานิ ปน ตานีติ? สสมฺปยุตฺตานิ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอปายคมนียราคโทสโมหากุสลานิฯ ตานิ หิ ยาว ปฐมมคฺคภาวนา ตาว ปวตฺติสพฺภาวโต ทิฏฺฐิสทิสคมนานีติ วุจฺจนฺติฯ อิติ ทิฏฺฐิโย จ ทิฏฺฐิคตานิ จ ทิฏฺฐิคตานิฯ เตสํ ทิฏฺฐิคตานํฯ ปหานายาติ สมุจฺเฉทวเสเนว ปชหนตฺถายฯ ปฐมายาติ คณนวเสนปิ ปฐมุปฺปตฺติวเสนปิ ปฐมายฯ ภูมิยาติ ‘‘อนนฺตรหิตาย ภูมิยา’’ติอาทีสุ (ปารา. 27; ม. นิ. 2.296) ตาว อยํ มหาปถวี ภูมีติ วุจฺจติฯ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 988) จิตฺตุปฺปาโทฯ อิธ ปน สามญฺญผลํ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยภาวโต เต ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิฯ ยสฺมา วา สมาเนปิ โลกุตฺตรภาเว สยมฺปิ ภวติ อุปฺปชฺชติ, น นิพฺพานํ วิย อปาตุภาวํ, ตสฺมาปิ ภูมีติ วุจฺจติ; ตสฺสา ปฐมาย ภูมิยาฯ

ปตฺติยาติ โสตาปตฺติผลสงฺขาตสฺส ปฐมสฺส สามญฺญผลสฺส ปตฺตตฺถาย ปฏิลาภตฺถายาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิวิจฺจาติ สมุจฺเฉทวิเวกวเสน วิวิจฺจิตฺวา, วินา หุตฺวาฯ

อิทานิ กิญฺจาปิ โลกิยชฺฌานมฺปิ น วินา ปฏิปทาย อิชฺฌติ, เอวํ สนฺเตปิ อิธ สุทฺธิกนยํ ปหาย โลกุตฺตรชฺฌานํ ปฏิปทาย สทฺธิํเยว ครุํ กตฺวา เทเสตุกามตาย ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โย อาทิโตว กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ; โย ปน วิกฺขมฺภิต กิเลโส วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ ตสฺส ทนฺธาภิญฺญา โหติฯ อิติ โย โกจิ วาโร ทุกฺขปฏิปททนฺธาภิญฺโญ นาม กโตฯ

กตมํ ปน วารํ โรเจสุนฺติ? ยตฺถ สกิํ วิกฺขมฺภิตา กิเลสา สมุทาจริตฺวา ทุติยมฺปิ วิกฺขมฺภิตา ปุน สมุทาจรนฺติ, ตติยํ วิกฺขมฺภิเต ปน ตถาวิกฺขมฺภิเตว กตฺวา มคฺเคน สมุคฺฆาตํ ปาเปติ, อิมํ วารํ โรเจสุํฯ อิมสฺส วารสฺส ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญาติ นามํ กตํฯ เอตฺตเกน ปน น ปากฏํ โหติฯ ตสฺมา เอวเมตฺถ อาทิโต ปฏฺฐาย วิภาวนา เวทิตพฺพา – โย หิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ, อรูปํ ปริคฺคณฺหาติ, ‘รูปารูปํ’ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา นาม โหติฯ ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส ปน วิปสฺสนาปริวาเส มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ

โยปิ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา ‘นามรูปํ’ ววตฺถเปนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ววตฺถเปติ, ววตฺถาปิเต จ นามรูเป วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, ตสฺสาปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ

อปโร นามรูปมฺปิ ววตฺถเปตฺวา ‘ปจฺจเย’ ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคณฺหาติ, ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ

อปโร ปจฺจเยปิ ปริคฺคเหตฺวา ‘ลกฺขณานิ’ ปฏิวิชฺฌนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิทฺธลกฺขโณ จ วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ

อปโร ลกฺขณานิปิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิปสฺสนาญาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน วหนฺเต อุปฺปนฺนํ ‘วิปสฺสนานิกนฺติํ’ ปริยาทิยมาโน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริยาทิยติ, นิกนฺติญฺจ ปริยาทิยิตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ อิมํ วารํ โรเจสุํฯ อิมสฺส วารสฺส เอตํ นามํ กตํฯ อิมินาว อุปาเยน ปรโต ติสฺโส ปฏิปทา เวทิตพฺพาฯ

ผสฺโส โหตีติอาทีสุ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโวติ จตฺตาริ ปทานิ อธิกานิฯ นิทฺเทสวาเร จ วิตกฺกาทินิทฺเทเสสุ ‘มคฺคงฺค’นฺติอาทีนิ ปทานิ อธิกานิฯ เสสํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมวฯ ภูมนฺตรวเสน ปน โลกุตฺตรตาว อิธ วิเสโสฯ

ตตฺถ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ ‘อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อนญฺญาตํ อมตํ ปทํ จตุสจฺจธมฺมเมว วา ชานิสฺสามี’ติ ปฏิปนฺนสฺส อิมินา ปุพฺพาโภเคน อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํฯ ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส เหฏฺฐา ปญฺญินฺทฺริเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

สุนฺทรา ปสตฺถา วา วาจา สมฺมาวาจาฯ วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาฏิกาย มิจฺฉาวาจาวิรติยา เอตํ อธิวจนํฯ สา ปริคฺคหลกฺขณา วิรมณรสา มิจฺฉาวาจปฺปหานปจฺจุปฏฺฐานาฯ สุนฺทโร ปสตฺโถ วา กมฺมนฺโต สมฺมากมฺมนฺโตฯ มิจฺฉากมฺมนฺตสมุจฺเฉทิกาย ปาณาติปาตาทิวิรติยา เอตํ นามํฯ โส สมุฏฺฐานลกฺขโณ วิรมณรโส มิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ สุนฺทโร ปสตฺโถ วา อาชีโว สมฺมาอาชีโวฯ มิจฺฉาชีววิรติยา เอตํ อธิวจนํฯ โส โวทานลกฺขโณ ญายาชีวปฺปวตฺติรโส มิจฺฉาชีวปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

อปิจ เหฏฺฐา วิรติตฺตเย วุตฺตวเสนเปตฺถ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ อิติ อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ วเสน เหฏฺฐา วุตฺตํ มคฺคปญฺจกํ อิธ มคฺคฏฺฐกํ เวทิตพฺพํฯ เยวาปนเกสุ จ อิเมสํ อภาโวฯ ตถา กรุณามุทิตานํฯ

อิเม หิ ตโย ธมฺมา อิธ ปาฬิยํ อาคตตฺตาว เยวาปนเกสุ น คหิตาฯ กรุณามุทิตา ปน สตฺตารมฺมณา, อิเม ธมฺมา นิพฺพานารมฺมณาติ ตาเปตฺถ น คหิตาฯ อยํ ตาว อุทฺเทสวาเร วิเสสตฺโถฯ

[283] นิทฺเทสวาเร ปน มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ เอตฺถ ตาว มคฺคสฺส องฺคนฺติ มคฺคงฺคํ; มคฺคโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ ยถา ปน อรญฺเญ ปริยาปนฺนํ อรญฺญปริยาปนฺนํ นาม โหติ, เอวํ มคฺเค ปริยาปนฺนนฺติ มคฺคปริยาปนฺนํฯ มคฺคสนฺนิสฺสิตนฺติ อตฺโถฯ

[285] ปีติสมฺโพชฺฌงฺโคติ เอตฺถ ปีติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ตตฺถ โพธิยา โพธิสฺส วา องฺโคติ โพชฺฌงฺโคฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา อยํ ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติฯ พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติฯ ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค, ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิยฯ โยเปส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค; เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา – ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 466; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.182)ฯ

อปิจ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติ (ปฏิ. ม. 2.17) อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปสตฺโถ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโคฯ เอวํ ปีติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโคติฯ จิตฺเตกคฺคตานิทฺเทสาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[296] เตสํ ธมฺมานนฺติ เย ตสฺมิํ สมเย ปฏิเวธํ คจฺฉนฺติ จตุสจฺจธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํฯ

อนญฺญาตานนฺติ กิญฺจาปิ ปฐมมคฺเคน เต ธมฺมา ญาตา นาม โหนฺติ, ยถา ปน ปกติยา อนาคตปุพฺพํ วิหารํ อาคนฺตฺวา วิหารมชฺเฌ ฐิโตปิ ปุคฺคโล ปกติยา อนาคตภาวํ อุปาทาย ‘อนาคตปุพฺพํ ฐานํ อาคโตมฺหี’ติ วทติ, ยถา จ ปกติยา อปิฬนฺธปุพฺพํ มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา, อนิวตฺถปุพฺพํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา, อภุตฺตปุพฺพํ โภชนํ ภุญฺชิตฺวา, ปกติยา อภุตฺตภาวํ อุปาทาย อภุตฺตปุพฺพํ โภชนํ ภุตฺโตมฺหีติ วทติ, เอวมิธาปิ ยสฺมา ปกติยา อิมินา ปุคฺคเลน อิเม ธมฺมา น ญาตปุพฺพา ตสฺมา อนญฺญาตานนฺติ วุตฺตํฯ อทิฏฺฐาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ อทิฏฺฐานนฺติ อิโต ปุพฺเพ ปญฺญาจกฺขุนา อทิฏฺฐานํฯ อปฺปตฺตานนฺติ อธิคมนวเสน อปฺปตฺตานํฯ อวิทิตานนฺติ ญาเณน อปากฏกตานํฯ อสจฺฉิกตานนฺติ อปจฺจกฺขกตานํฯ สจฺฉิกิริยายาติ ปจฺจกฺขกรณตฺถํฯ ยถา จ อิมินา ปเทน, เอวํ เสเสหิปิ สทฺธิํ อนญฺญาตานํ ญาณาย, อทิฏฺฐานํ ทสฺสนาย, อปฺปตฺตานํ ปตฺติยา, อวิทิตานํ เวทายาติ โยชนา กาตพฺพาฯ

[299] จตูหิ วจีทุจฺจริเตหีติอาทีสุ วจีติ วจีวิญฺญตฺติ เวทิตพฺพาฯ ติณฺณํ โทสานํ เยน เกนจิ ทุฏฺฐานิ จริตานีติ ทุจฺจริตานิฯ วจีโต ปวตฺตานิ ทุจฺจริตานิ วจีทุจฺจริตานิ, วจิยา วา นิปฺผาทิตานิ ทุจฺจริตานิ วจีทุจฺจริตานิฯ เตหิ วจีทุจฺจริเตหิฯ อารกา รมตีติ อารติฯ วินา เตหิ รมตีติ วิรติฯ ตโต ตโต ปฏินิวตฺตาว หุตฺวา เตหิ วินา รมตีติ ปฏิวิรติฯ อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํฯ สพฺพมิทํ โอรมณภาวสฺเสวาธิวจนํฯ เวรํ มณติ, วินาเสตีติ เวรมณีฯ อิทมฺปิ โอรมณสฺเสว เววจนํฯ ยาย ปน เจตนาย มุสาวาทาทีนิ ภาสมาโน กโรติ นาม, อยํ โลกุตฺตรมคฺควิรติฯ อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ กิริยํ กาตุํ น เทติ, กิริยาปถํ ปจฺฉินฺทตีติ อกิริยาฯ ตถา ตํ กรณํ กาตุํ น เทติ, กรณปถํ ปจฺฉินฺทตีติ อกรณํฯ ยาย จ เจตนาย จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ภาสมาโน อชฺฌาปชฺชติ นาม, อยํ อุปฺปชฺชิตฺวา ตถา อชฺฌาปชฺชิตุํ น เทตีติ อนชฺฌาปตฺติฯ

เวลาอนติกฺกโมติ เอตฺถ ‘‘ตาย เวลายา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.154; มหาว. 1-3; อุทา. 1 อาทโย) ตาว กาโล เวลาติ อาคโตฯ ‘‘อุรุเวลายํ วิหรตี’’ติ (มหาว. 1; สํ. นิ. 1.137) เอตฺถ ราสิฯ ‘‘ฐิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตตี’’ติ (จูฬว. 384; อ. นิ. 8.19; อุทา. 45) เอตฺถ สีมาฯ อิธาปิ สีมาวฯ

อนติกฺกมนียฏฺเฐน หิ จตฺตาริ วจีสุจริตานิ เวลาติ อธิปฺเปตานิฯ อิติ ยาย เจตนาย จตฺตาริ วจีทุจฺจริตานิ ภาสมาโน เวลํ อติกฺกมติ นาม, อยํ อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ เวลํ อติกฺกมิตุํ น เทตีติ เวลาอนติกฺกโมติ วุตฺตาฯ เวลายตีติ วา เวลา, จลยติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ กิํ เวลายติ? จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํฯ อิติ เวลายนโต ‘เวลา’ฯ ปุริสสฺส ปน หิตสุขํ อนติกฺกมิตฺวา วตฺตตีติ ‘อนติกฺกโม’ฯ เอวเมตฺถ ปททฺวยวเสนาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เสตุํ หนตีติ เสตุฆาโต; จตุนฺนํ วจีทุจฺจริตานํ ปทฆาโต ปจฺจยฆาโตติ อตฺโถฯ ปจฺจโย หิ อิธ เสตูติ อธิปฺเปโตฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ราคาทิโก จตุนฺนํ วจีทุจฺจริตานํ ปจฺจโย วฏฺฏสฺมิํ ปุคฺคลํ สิโนติ พนฺธตีติ เสตุฯ เสตุสฺส ฆาโต เสตุฆาโตฯ วจีทุจฺจริตปจฺจยสมุคฺฆาฏิกาย วิรติยา เอตํ อธิวจนํฯ อยํ ปน สมฺมาวาจาสงฺขาตา วิรติ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภติฯ อญฺเญเนว หิ จิตฺเตน มุสาวาทา วิรมติ, อญฺเญน เปสุญฺญาทีหิฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺตสฺมิํเยว ลพฺภติฯ จตุพฺพิธาย หิ วจีทุจฺจริตเจตนาย ปทปจฺเฉทํ กุรุมานา มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว วิรติ อุปฺปชฺชติฯ

[300] กายทุจฺจริเตหีติ กายโต ปวตฺเตหิ กาเยน วา นิปฺผาทิเตหิ ปาณาติปาตาทีหิ ทุจฺจริเตหิฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยมฺปิ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภติฯ อญฺเญเนว หิ จิตฺเตน ปาณาติปาตา วิรมติ, อญฺเญน อทินฺนาทานมิจฺฉาจาเรหิฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺตสฺมิํเยว ลพฺภติฯ ติวิธาย หิ กายทุจฺจริตเจตนาย ปทปจฺเฉทํ กุรุมานา มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว วิรติ อุปฺปชฺชติฯ

[301] สมฺมาอาชีวนิทฺเทเส อกิริยาติอาทีสุ ยาย เจตนาย มิจฺฉาชีวํ อาชีวมาโน กิริยํ กโรติ นาม, อยํ อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ กิริยํ กาตุํ น เทตีติ อกิริยาติฯ อิมินา นเยน โยชนา เวทิตพฺพาฯ อาชีโว จ นาเมส ปาฏิเยกฺโก นตฺถิ, วาจากมฺมนฺเตสุ คหิเตสุ คหิโตว โหติ, ตปฺปกฺขิกตฺตาฯ ธุวปฏิเสวนวเสน ปนายํ ตโต นีหริตฺวา ทสฺสิโตติฯ

เอวํ สนฺเต สมฺมาอาชีโว สกิจฺจโก น โหติ , อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ น ปริปูเรนฺติ, ตสฺมา สมฺมาอาชีโว สกิจฺจโก กาตพฺโพ, อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ ปริปูเรตพฺพานีติฯ ตตฺรายํ นโย – อาชีโว นาม ภิชฺชมาโน กายวจีทฺวาเรสุเยว ภิชฺชติฯ มโนทฺวาเร อาชีวเภโท นาม นตฺถิฯ ปูรยมาโนปิ ตสฺมิํเยว ทฺวารทฺวเย ปูรติฯ มโนทฺวาเร อาชีวปูรณํ นาม นตฺถิฯ กายทฺวาเร ปน วีติกฺกโม อาชีวเหตุโกปิ อตฺถิ นอาชีวเหตุโกปิฯ ตถา วจีทฺวาเรฯ

ตตฺถ ยํ ราชราชมหามตฺตา ขิฑฺฑาปสุตา สูรภาวํ ทสฺเสนฺตา มิควธํ วา ปนฺถทุหนํ วา ปรทารวีติกฺกมํ วา กโรนฺติ, อิทํ อกุสลํ กายกมฺมํ นามฯ ตโต วิรติปิ ‘สมฺมากมฺมนฺโต’ นามฯ ยํ ปน นอาชีวเหตุกํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ภาสนฺติ, อิทํ อกุสลํ วจีกมฺมํ นามฯ ตโต วิรติปิ ‘สมฺมาวาจา’ นามฯ

ยํ ปน อาชีวเหตุ เนสาทมจฺฉพนฺธาทโย ปาณํ หนนฺติ, อทินฺนํ อาทิยนฺติ, มิจฺฉาจารํ จรนฺติ, อยํ มิจฺฉาชีโว นามฯ ตโต วิรติ ‘สมฺมาอาชีโว’ นามฯ ยมฺปิ ลญฺชํ คเหตฺวา มุสา ภณนฺติ, เปสุญฺญผรุสสมฺผปฺปลาเป ปวตฺเตนฺติ, อยมฺปิ มิจฺฉาชีโว นามฯ ตโต วิรติ สมฺมาอาชีโว นามฯ

มหาสีวตฺเถโร ปนาห – ‘กายวจีทฺวาเรสุปิ วีติกฺกโม อาชีวเหตุโก วา โหตุ โน วา อาชีวเหตุโก, อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ตโต วิรติปิ สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาวาจาตฺเวว วุจฺจตี’ติฯ ‘อาชีโว กุหิ’นฺติ วุตฺเต ปน ‘ตีณิ กุหนวตฺถูนิ นิสฺสาย จตฺตาโร ปจฺจเย อุปฺปาเทตฺวา เตสํ ปริโภโค’ติ อาหฯ อยํ ปน โกฏิปฺปตฺโต มิจฺฉาชีโวฯ ตโต วิรติ สมฺมาอาชีโว นามฯ

อยมฺปิ สมฺมาอาชีโว ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภติ, อญฺเญเนว หิ จิตฺเตน กายทฺวารวีติกฺกมา วิรมติ, อญฺเญน วจีทฺวารวีติกฺกมาฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺตสฺมิํเยว ลพฺภติฯ กายวจีทฺวาเรสุ หิ สตฺตกมฺมปถวเสน อุปฺปนฺนาย มิจฺฉาชีวสงฺขาตาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทปจฺเฉทํ กุรุมานา มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว วิรติ อุปฺปชฺชตีติฯ อยํ นิทฺเทสวาเร วิเสโสฯ

ยํ ปเนตํ อินฺทฺริเยสุ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ วฑฺฒิตํ, มคฺคงฺเคสุ จ สมฺมาวาจาทีนิ, เตสํ วเสน สงฺคหวาเร ‘‘นวินฺทฺริยานิ, อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ วุตฺตํฯ สุญฺญตวาโร ปากติโกเยวาติฯ อยํ ตาว สุทฺธิกปฏิปทาย วิเสโสฯ

[343] อิโต ปรํ สุทฺธิกสุญฺญตา สุญฺญตปฏิปทา สุทฺธิกอปฺปณิหิตา อปฺปณิหิตปฏิปทาติ อยํ เทสนาเภโท โหติฯ ตตฺถ สุญฺญตนฺติ โลกุตฺตรมคฺคสฺส นามํฯ โส หิ อาคมนโต สคุณโต อารมฺมณโตติ ตีหิ การเณหิ นามํ ลภติฯ กถํ? อิธ ภิกฺขุ อนตฺตโต อภินิวิสิตฺวา อนตฺตโต สงฺขาเร ปสฺสติฯ ยสฺมา ปน อนตฺตโต ทิฏฺฐมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ นาม น โหติ, อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ ทฏฺฐุเมว วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’ติ ติวิธํ อนุปสฺสนํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺโต จรติฯ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา ปนสฺส เตภูมเกปิ สงฺขาเร สุญฺญโตว ปสฺสติฯ อยํ วิปสฺสนา สุญฺญตา นาม โหติฯ สา อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส ‘สุญฺญต’นฺติ นามํ เทติฯ เอวํ มคฺโค ‘อาคมนโต’ สุญฺญตนามํ ลภติฯ ยสฺมา ปน โส ราคาทีหิ สุญฺโญ ตสฺมา ‘สคุเณเนว’ สุญฺญตนามํ ลภติฯ นิพฺพานมฺปิ ราคาทีหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญตนฺติ วุจฺจติฯ ตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนตฺตา มคฺโค ‘อารมฺมณโต’ สุญฺญตนามํ ลภติฯ

ตตฺถ สุตฺตนฺติกปริยาเยน สคุณโตปิ อารมฺมณโตปิ นามํ ลภติฯ ปริยายเทสนา เหสาฯ อภิธมฺมกถา ปน นิปฺปริยายเทสนาฯ ตสฺมา อิธ สคุณโต วา อารมฺมณโต วา นามํ น ลภติ, อาคมนโตว ลภติฯ อาคมนเมว หิ ธุรํฯ ตํ ทุวิธํ โหติ – วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนนฺติฯ ตตฺถ มคฺคสฺส อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนาคมนํ ธุรํ, ผลสฺส อาคตฏฺฐาเน มคฺคาคมนํ ธุรํฯ อิธ มคฺคสฺส อาคตตฺตา วิปสฺสนาคมนเมว ธุรํ ชาตํฯ

[350] อปฺปณิหิตนฺติ, เอตฺถาปิ อปฺปณิหิตนฺติ มคฺคสฺเสว นามํฯ อิทมฺปิ นามํ มคฺโค ตีเหว การเณหิ ลภติฯ กถํ? อิธ ภิกฺขุ อาทิโตว ทุกฺขโต อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโตว สงฺขาเร ปสฺสติฯ

ยสฺมา ปน ทุกฺขโต ทิฏฺฐมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ นาม น โหติ, อนิจฺจโตปิ อนตฺตโตปิ ทฏฺฐุเมว วฏฺฏติ, ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’ติ ติวิธํ อนุปสฺสนํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺโต จรติฯ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา ปนสฺส เตภูมกสงฺขาเรสุ ปณิธิํ โสเสตฺวา ปริยาทิยิตฺวา วิสฺสชฺเชติฯ อยํ วิปสฺสนา อปฺปณิหิตา นาม โหติฯ สา อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส ‘อปฺปณิหิต’นฺติ นามํ เทติฯ เอวํ มคฺโค ‘อาคมนโต’ อปฺปณิหิตนามํ ลภติฯ ยสฺมา ปน ตตฺถ ราคโทสโมหปณิธโย นตฺถิ, ตสฺมา ‘สคุเณเนว’ อปฺปณิหิตนามํ ลภติฯ นิพฺพานมฺปิ เตสํ ปณิธีนํ อภาวา อปฺปณิหิตนฺติ วุจฺจติฯ ตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนตฺตา มคฺโค อปฺปณิหิตนามํ ลภติฯ

ตตฺถ สุตฺตนฺติกปริยาเยน สคุณโตปิ อารมฺมณโตปิ นามํ ลภติฯ ปริยายเทสนา เหสา ฯ อภิธมฺมกถา ปน นิปฺปริยายเทสนาฯ ตสฺมา อิธ สคุณโต วา อารมฺมณโต วา นามํ น ลภติ, อาคมนโตว ลภติฯ อาคมนเมว หิ ธุรํฯ ตํ ทุวิธํ โหติ – วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนนฺติฯ ตตฺถ มคฺคสฺส อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนาคมนํ ธุรํ, ผลสฺส อาคตฏฺฐาเน มคฺคาคมนํ ธุรํฯ อิธ มคฺคสฺส อาคตตฺตา วิปสฺสนาคมนเมว ธุรํ ชาตํฯ

นนุ จ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ ตีณิ มคฺคสฺส นามานิ? ยถาห – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, วิโมกฺขา – สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.209)ฯ เตสุ อิธ ทฺเว มคฺเค คเหตฺวา อนิมิตฺโต กสฺมา น คหิโตติ? อาคมนาภาวโตฯ อนิมิตฺตวิปสฺสนา หิ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน ปุตฺตสฺส ราหุลตฺเถรสฺสฯ

‘‘อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;

ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติฯ (สุ. นิ. 344);

อนิมิตฺตวิปสฺสนํ กเถสิฯ วิปสฺสนา หิ นิจฺจนิมิตฺตํ ธุวนิมิตฺตํ สุขนิมิตฺตํ อตฺตนิมิตฺตญฺจ อุคฺฆาเฏติฯ ตสฺมา อนิมิตฺตาติ กถิตาฯ สา จ กิญฺจาปิ ตํ นิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏติ, สยํ ปน นิมิตฺตธมฺเมสุ จรตีติ สนิมิตฺตาว โหติฯ ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติฯ

อปโร นโย – อภิธมฺโม นาม ปรมตฺถเทสนาฯ อนิมิตฺตมคฺคสฺส จ ปรมตฺถโต เหตุเวกลฺลเมว โหติฯ กถํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย หิ วเสน อนิมิตฺตวิโมกฺโข กถิโตฯ เตน จ วิโมกฺเขน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ตํ อริยมคฺเค เอกงฺคมฺปิ น โหติ, อมคฺคงฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส ปรมตฺถโต นามํ ทาตุํ น สกฺโกติฯ อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ อนตฺตานุปสฺสนาย ตาว วเสน สุญฺญตวิโมกฺโข, ทุกฺขานุปสฺสนาย วเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺโข กถิโตฯ เตสุ สุญฺญตวิโมกฺเขน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน สมาธินฺทฺริยํฯ ตานิ อริยมคฺคสฺส องฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส ปรมตฺถโต นามํ ทาตุํ สกฺโกนฺติฯ มคฺคารมฺมณตฺติเกปิ หิ มคฺคาธิปติธมฺมวิภชเน ฉนฺทจิตฺตานํ อธิปติกาเล เตสํ ธมฺมานํ อมคฺคงฺคตฺตาว มคฺคาธิปติภาโว น วุตฺโตฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพนฺติฯ อยเมตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก เอกสฺส อาจริยสฺส มติวินิจฺฉโยฯ

เอวํ สพฺพถาปิ อนิมิตฺตวิปสฺสนา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกตีติ อนิมิตฺตมคฺโค น คหิโตฯ เกจิ ปน ‘อนิมิตฺตมคฺโค อาคมนโต นามํ อลภนฺโตปิ สุตฺตนฺตปริยาเยน สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ ลภตี’ติ อาหํสุฯ เต อิทํ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺตา – อนิมิตฺตมคฺเค สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ ลภนฺเต สุญฺญตอปฺปณิหิตมคฺคาปิ สคุณโตเยว อารมฺมณโตเยว จ อิธ นามํ ลเภยฺยุํฯ น ปน ลภนฺติฯ กิํ การณา? อยญฺหิ มคฺโค นาม ทฺวีหิ การเณหิ นามํ ลภติ – สรสโต จ ปจฺจนีกโต จ; สภาวโต จ ปฏิปกฺขโต จาติ อตฺโถฯ ตตฺถ สุญฺญตอปฺปณิหิตมคฺคา สรสโตปิ ปจฺจนีกโตปิ นามํ ลภนฺติฯ สุญฺญตอปฺปณิหิตมคฺคา หิ ราคาทีหิ สุญฺญา, ราคปณิธิอาทีหิ จ อปฺปณิหิตาติ เอวํ ‘สรสโต’ นามํ ลภนฺติฯ สุญฺญโต จ อตฺตาภินิเวสสฺส ปฏิปกฺโข, อปฺปณิหิโต ปณิธิสฺสาติ เอวํ ‘ปจฺจนีกโต’ นามํ ลภนฺติฯ อนิมิตฺตมคฺโค ปน ราคาทินิมิตฺตานํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาเวน สรสโตว นามํ ลภติ, โน ปจฺจนีกโตฯ น หิ โส สงฺขารนิมิตฺตารมฺมณาย อนิจฺจานุปสฺสนาย ปฏิปกฺโขฯ อนิจฺจานุปสฺสนา ปนสฺส อนุโลมภาเว ฐิตาติฯ สพฺพถาปิ อภิธมฺมปริยาเยน อนิมิตฺตมคฺโค นาม นตฺถีติฯ

สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปเนส เอวํ อาหริตฺวา ทีปิโต – ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตีณิ ลกฺขณานิ เอกาวชฺชเนน วิย อาปาถมาคจฺฉนฺติ, ติณฺณญฺจ เอกโต อาปาถคมนํ นาม นตฺถิฯ กมฺมฏฺฐานสฺส ปน วิภูตภาวทีปนตฺถํ เอวํ วุตฺตํฯ อาทิโต หิ ยตฺถ กตฺถจิ อภินิเวโส โหตุ, วุฏฺฐานคามินี ปน วิปสฺสนา ยํ ยํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ ตสฺส ตสฺเสว วเสน อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติฯ กถํ? อนิจฺจาทีสุ หิ ยตฺถ กตฺถจิ อภินิวิสิตฺวา อิตรมฺปิ ลกฺขณทฺวยํ ทฏฺฐุํ วฏฺฏติ เอวฯ เอกลกฺขณทสฺสนมตฺเตเนว หิ มคฺควุฏฺฐานํ นาม น โหติ, ตสฺมา อนิจฺจโต อภินิวิฏฺโฐ ภิกฺขุ น เกวลํ อนิจฺจโตว วุฏฺฐาติ, ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วุฏฺฐาติเยวฯ ทุกฺขโต อนตฺตโต อภินิวิฏฺเฐปิ เอเสว นโยฯ อิติ อาทิโต ยตฺถ กตฺถจิ อภินิเวโส โหตุ, วุฏฺฐานคามินี ปน วิปสฺสนา ยํ ยํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ ตสฺส ตสฺเสว วเสน อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติฯ ตตฺถ อนิจฺจโต วุฏฺฐหนฺตสฺส มคฺโค อนิมิตฺโต นาม โหติ, ทุกฺขโต วุฏฺฐหนฺตสฺส อปฺปณิหิโต, อนตฺตโต วุฏฺฐหนฺตสฺส สุญฺญโตติฯ เอวํ สุตฺตนฺตปริยาเยน อาหริตฺวา ทีปิโตฯ

วุฏฺฐานคามินี ปน วิปสฺสนา กิมารมฺมณาติ? ลกฺขณารมฺมณาติฯ ลกฺขณํ นาม ปญฺญตฺติคติกํ น วตฺตพฺพธมฺมภูตํฯ โย ปน อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขติ, ตสฺส ปญฺจกฺขนฺธา กณฺเฐ พทฺธกุณปํ วิย โหนฺติฯ สงฺขารารมฺมณเมว ญาณํ สงฺขารโต วุฏฺฐาติฯ ยถา หิ เอโก ภิกฺขุ ปตฺตํ กิณิตุกาโม ปตฺตวาณิเชน ปตฺตํ อาภตํ ทิสฺวา หฏฺฐปหฏฺโฐ คณฺหิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา วีมํสมาโน ตีณิ ฉิทฺทานิ ปสฺเสยฺย, โส น ฉิทฺเทสุ นิราลโย โหติ, ปตฺเต ปน นิราลโย โหติ; เอวเมว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา สงฺขาเรสุ นิราลโย โหติฯ สงฺขารารมฺมเณเนว ญาเณน สงฺขารโต วุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํฯ ทุสฺโสปมายปิ เอเสว นโยฯ

อิติ ภควา โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเชนฺโต สุทฺธิกปฏิปทาย จตุกฺกนยํ ปญฺจกนยนฺติ ทฺเวปิ นเย อาหริฯ ตถา สุทฺธิกสุญฺญตาย สุญฺญตปฏิปทาย สุทฺธิกอปฺปณิหิตาย อปฺปณิหิตปฏิปทายาติฯ กสฺมา เอวํ อาหรีติ? ปุคฺคลชฺฌาสเยน เจว เทสนาวิลาเสน จฯ

ตทุภยมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวํ โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตีติ เอตฺถ สุทฺธิกปฏิปทาย จตุกฺกปญฺจกวเสน ทฺเว นยา, ตถา เสเสสูติ สพฺเพสุปิ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ ทส นยา ภาชิตาฯ

โลกุตฺตรกุสลํ ปกิณฺณกกถา

ตตฺริทํ ปกิณฺณกํ –

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, รูปารูเปสุ ปญฺจสุ;

สตฺตฏฺฐงฺคปริณามํ, นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตีติฯ

โลกุตฺตรมคฺโค หิ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติ , อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติฯ รูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ, รูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติฯ อรูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติ, อรูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ, เอกปฺปหาเรเนว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาติฯ

‘สตฺตฏฺฐงฺคปริณาม’นฺติ โส ปเนส มคฺโค อฏฺฐงฺคิโกปิ โหติ สตฺตงฺคิโกปิฯ โพชฺฌงฺคาปิ สตฺต วา โหนฺติ ฉ วาฯ ฌานํ ปน ปญฺจงฺคิกํ วา โหติ จตุรงฺคิกํ วา; ติวงฺคิกํ วา ทุวงฺคิกํ วาฯ เอวํ สตฺตอฏฺฐาทีนํ องฺคานํ ปริณาโม เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ

‘นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตี’ติ นิมิตฺตนฺติ ยโต วุฏฺฐานํ โหติ; ‘ปฏิปทาปตี’ติ ปฏิปทาย จ อธิปติโน จ จลนาจลนํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาตีติอาทีสุ ตาว อิเธกจฺโจ อาทิโตว อชฺฌตฺตํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสติ, อภินิวิสิตฺวา เต อนิจฺจาทิโต ปสฺสติ, ยสฺมา ปน น สุทฺธอชฺฌตฺตทสฺสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, พหิทฺธาปิ ทฏฺฐพฺพเมว, ตสฺมา ปรสฺส ขนฺเธปิ อนุปาทินฺนสงฺขาเรปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ปสฺสติฯ โส กาเลน อชฺฌตฺตํ สมฺมสติ กาเลน พหิทฺธาติฯ ตสฺเสวํ สมฺมสโต อชฺฌตฺตํ สมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยติฯ เอวํ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐาติ นามฯ