เตภูมกกุสลวณฺณนา

[269] อิทานิ ยสฺมา สพฺพานิเปตานิ เตภูมกกุสลานิ หีนาทินา ปเภเทน วตฺตนฺติ, ตสฺมา เตสํ ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ หีนนฺติ ลามกํฯ ตํ อายูหนวเสน เวทิตพฺพํฯ หีนุตฺตมานํ มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํฯ ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ ตานิปิ อายูหนวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ ยสฺส หิ อายูหนกฺขเณ ฉนฺโท วา หีโน โหติ, วีริยํ วา, จิตฺตํ วา, วีมํสา วา, ตํ หีนํ นามฯ ยสฺส เต ธมฺมา มชฺฌิมา เจว ปณีตา, จ ตํ มชฺฌิมญฺเจว ปณีตญฺจฯ ยํ ปน กตฺตุกามตาสงฺขาตํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อายูหิตํ, ตํ ฉนฺทาธิปติโต อาคตตฺตา ฉนฺทาธิปเตยฺยํ นามฯ วีริยาธิปเตยฺยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา นยา คเณตพฺพาฯ สพฺพปฐมํ วิภตฺโต หิ เอโก นโย, หีนนฺติ เอโก, มชฺฌิมนฺติ เอโก, ปณีตนฺติ เอโก, ฉนฺทาธิปเตยฺยนฺติ เอโกฯ อิเม ตาว ฉนฺทาธิปเตยฺเย ปญฺจ นยาฯ เอวํ วีริยาธิปเตยฺยาทีสุปีติ จตฺตาโร ปญฺจกา วีสติ โหนฺติฯ ปุริโม วา เอโก สุทฺธิกนโย, หีนนฺติอาทโย ตโย, ฉนฺทาธิปเตยฺยนฺติอาทโย จตฺตาโร, ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนนฺติอาทโย ทฺวาทสาติ เอวมฺปิ วีสติ นยา โหนฺติฯ

อิเม วีสติ มหานยา กตฺถ วิภตฺตาติ? มหาปกรเณ (ปฏฺฐา. 2.14.1) หีนตฺติเก วิภตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน หีนตฺติกโต มชฺฌิมราสิํ คเหตฺวา หีนมชฺฌิมปณีตวเสน ตโย โกฏฺฐาสา กาตพฺพาฯ ตโตปิ มชฺฌิมราสิํ ฐเปตฺวา หีนปณีเต คเหตฺวา นว นว โกฏฺฐาสา กาตพฺพาฯ หีนสฺมิํเยว หิ หีนํ อตฺถิ มชฺฌิมํ อตฺถิ ปณีตํ อตฺถิฯ ปณีตสฺมิมฺปิ หีนํ อตฺถิ มชฺฌิมํ อตฺถิ ปณีตํ อตฺถิฯ ตถา หีนหีนสฺมิํ หีนํ, หีนหีนสฺมิํ มชฺฌิมํ, หีนหีนสฺมิํ ปณีตํฯ หีนมชฺฌิมสฺมิํ หีนํ, หีนมชฺฌิมสฺมิํ มชฺฌิมํ, หีนมชฺฌิมสฺมิํ ปณีตํฯ หีนปณีตสฺมิํ หีนํ, หีนปณีตสฺมิํ มชฺฌิมํ, หีนปณีตสฺมิํ ปณีตนฺติ อยเมโก นวโกฯ ปณีตหีนสฺมิมฺปิ หีนํ นาม อตฺถิ, ปณีตหีนสฺมิํ มชฺฌิมํ, ปณีตหีนสฺมิํ ปณีตํฯ ตถา ปณีตมชฺฌิมสฺมิํ หีนํ, ปณีตมชฺฌิมสฺมิํ มชฺฌิมํ, ปณีตมชฺฌิมสฺมิํ ปณีตํฯ ปณีตปณีตสฺมิํ หีนํ, ปณีตปณีตสฺมิํ มชฺฌิมํ, ปณีตปณีตสฺมิํ ปณีตนฺติฯ อยํ ทุติโย นวโกติ ทฺเว นวกา อฏฺฐารสฯ

อิมานิ อฏฺฐารส กมฺมทฺวารานิ นาม ฯ อิเมหิ ปภาวิตตฺตา , อิเมสํ วเสน, อฏฺฐารส ขตฺติยา, อฏฺฐารส พฺราหฺมณา, อฏฺฐารส เวสฺสา, อฏฺฐารส สุทฺทา, อฏฺฐจตฺตาลีส โคตฺตจรณานิ เวทิตพฺพานิฯ

อิเมสุ จ ปน เตภูมเกสุ กุสเลสุ กามาวจรกุสลํ ติเหตุกมฺปิ ทุเหตุกมฺปิ โหติ ญาณสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตวเสนฯ รูปาวจรารูปาวจรํ ปน ติเหตุกเมว ญาณสมฺปยุตฺตเมวฯ กามาวจรมฺเปตฺถ อธิปตินา สหาปิ อุปฺปชฺชติ วินาปิฯ รูปาวจรารูปาวจรํ อธิปติสมฺปนฺนเมว โหติฯ กามาวจรกุสเล เจตฺถ อารมฺมณาธิปติ สหชาตาธิปตีติ ทฺเวปิ อธิปตโย ลพฺภนฺติฯ รูปาวจรารูปาวจเรสุ อารมฺมณาธิปติ น ลพฺภติ, สหชาตาธิปติเยว ลพฺภติฯ ตตฺถ จิตฺตสฺส จิตฺตาธิปเตยฺยภาโว สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วเสน วุตฺโตฯ ทฺวินฺนํ ปน จิตฺตานํ เอกโต อภาเวน สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส จิตฺตาธิปติ นาม นตฺถิฯ ตถา ฉนฺทาทีนํ ฉนฺทาธิปติอาทโยฯ เกจิ ปน ‘สเจ จิตฺตวโต กุสลํ โหติ, มยฺหํ ภวิสฺสตีติ เอวํ ยํ จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา เชฏฺฐกํ กตฺวา อปรํ กุสลจิตฺตํ อายูหิตํ, ตสฺส ตํ ปุริมจิตฺตํ จิตฺตาธิปติ นาม โหติ, ตโต อาคตตฺตา อิทํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ นามา’ติ เอวํ อาคมนวเสนาปิ อธิปติํ นาม อิจฺฉนฺติฯ อยํ ปน นโย เนว ปาฬิยํ น อฏฺฐกถายํ ทิสฺสติฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อธิปติภาโว เวทิตพฺโพฯ อิเมสุ จ เอกูนวีสติยา มหานเยสุ ปุริเม สุทฺธิกนเย วุตฺตปริมาณาเนว จิตฺตานิ จ นวกา จ ปาฐวารา จ โหนฺติฯ ตสฺมา ญาณสมฺปยุตฺเตสุ วุตฺตปริมาณโต วีสติคุโณ จิตฺตนวกวารเภโท เวทิตพฺโพ, จตูสุ ญาณวิปฺปยุตฺเตสุ โสฬสคุโณติ, อยํ เตภูมกกุสเล ปกิณฺณกกถา นามาติฯ

เตภูมกกุสลํฯ

โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา

[277] เอวํ ภวตฺตยสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํ กุสลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพภวสมติกฺกมนาย โลกุตฺตรกุสลํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ