อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาสหคตนฺติ เอตฺถ ปน นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ; อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํฯ อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ อากิญฺจญฺญํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อิมิสฺสา สญฺญาย อายตนนฺติ อากิญฺจญฺญายตนํฯ ตสฺมิํ อากิญฺจญฺญายตเน ปวตฺตาย สญฺญาย สหคตนฺติ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาสหคตํฯ อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาปคมารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิธ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา นิกนฺติปริยาทานทุกฺขตาย ทุกฺขา ปฏิปทา, ปริยาทินฺนนิกนฺติกสฺส อปฺปนา ปริวาสทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญาฯ วิปริยาเยน สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา จฯ ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาปคมารมฺมณตาย ปริตฺตารมฺมณตา, วิปริยาเยน อปฺปมาณารมฺมณตา เวทิตพฺพาฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ

อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อากิญฺจญฺญํ อายตนมสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ฌานมฺปิ อากิญฺจญฺญายตนํฯ วุตฺตนเยเนว อารมฺมณมฺปิฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณ จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมา’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาสหคตนฺติ เอตฺถ ปน ยาย สญฺญาย ภาวโต ตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ วุจฺจติ, ยถา ปฏิปนฺนสฺส สา สญฺญา โหติ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ วิภงฺเค ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ อุทฺธริตฺวา ‘‘ตญฺเญว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิกโรติ สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวติ, เตน วุจฺจติ เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ (วิภ. 619) วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘สนฺตโต มนสิกโรตี’ติ ‘สนฺตา วตายํ สมาปตฺติ, ยตฺร หิ นาม นตฺถิภาวมฺปิ อารมฺมณํ กริตฺวา ฐสฺสตี’ติ เอวํ สนฺตารมฺมณตาย นํ ‘สนฺตา’ติ มนสิกโรติฯ สนฺตโต เจ มนสิกโรติ, กถํ สมติกฺกโม โหตีติ? อนาวชฺชิตุกามตายฯ

โส หิ กิญฺจาปิ นํ สนฺตโต มนสิกโรติ, อถ ขฺวสฺส ‘อหเมตํ อาวชฺชิสฺสามิ สมาปชฺชิสฺสามิ อธิฏฺฐหิสฺสามิ วุฏฺฐหิสฺสามิ ปจฺจเวกฺขิสฺสามี’ติ เอส อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร น โหติฯ กสฺมา? อากิญฺจญฺญายตนโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส สนฺตตรปณีตตรตายฯ

ยถา หิ ราชา มหจฺจราชานุภาเวน หตฺถิกฺขนฺธคโต นครวีถิยํ วิจรนฺโต ทนฺตการาทโย สิปฺปิเก เอกํ วตฺถํ ทฬฺหํ นิวาเสตฺวา เอเกน สีสํ เวเฐตฺวา ทนฺตจุณฺณาทีหิ สโมกิณฺณคตฺเต อเนกานิ ทนฺตวิกติอาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘อโห วต เร เฉกา อาจริยา, อีทิสานิปิ นาม สิปฺปานิ กริสฺสนฺตี’ติ, เอวํ เตสํ เฉกตาย ตุสฺสติ, น จสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ รชฺชํ ปหาย เอวรูโป สิปฺปิโก ภเวยฺย’นฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? รชฺชสิริยา มหานิสํสตายฯ โส สิปฺปิเก สมติกฺกมิตฺวาว คจฺฉติฯ เอวเมเวส กิญฺจาปิ ตํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิกโรติ, อถ ขฺวสฺส ‘อหเมตํ สมาปตฺติํ อาวชฺชิสฺสามิ สมาปชฺชิสฺสามิ อธิฏฺฐหิสฺสามิ วุฏฺฐหิสฺสามิ ปจฺจเวกฺขิสฺสามี’ติ เนว เอส อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร โหติฯ โส ตํ สนฺตโต มนสิ กโรนฺโต ตํ ปรมสุขุมํ อปฺปนาปฺปตฺตํ สญฺญํ ปาปุณาติ, ยาย ‘เนวสญฺญีนาสญฺญี นาม โหติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวตี’ติ วุจฺจติฯ ‘สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ’นฺติ อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺตสงฺขารํ จตุตฺถารุปฺปสมาปตฺติํฯ

อิทานิ ยํ ตํ เอวํ อธิคตาย สญฺญาย วเสน เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ วุจฺจติ, ตํ อตฺถโต ทสฺเสตุํ ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วา, อุปปนฺนสฺส วา, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา’’ติ (วิภ. 620) วุตฺตํฯ เตสุ อิธ สมาปนฺนสฺส จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อธิปฺเปตาฯ

วจนตฺโถ ปเนตฺถ – โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวโต, สุขุมาย จ ภาวโต, เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส สญฺญา, นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญํฯ เนวสญฺญานาสญฺญญฺจ ตํ มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตฺตา อายตนญฺจาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ

อถ วา ยายเมตฺถ สญฺญา, สา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสญฺญา , สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญาฯ เนวสญฺญานาสญฺญา จ สา เสสธมฺมานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ

น เกวลญฺเจตฺถ สญฺญาว เอทิสี, อถ โข เวทนาปิ เนวเวทนา นาเวทนา, จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํ นาจิตฺตํ, ผสฺโสปิ เนวผสฺโส นาผสฺโสติฯ เอส นโย เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุฯ สญฺญาสีเสน ปนายํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ ปตฺตมกฺขนเตลปฺปภุตีหิ จ อุปมาหิ เอสมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ – สามเณโร กิร เตเลน ปตฺตํ มกฺเขตฺวา ฐเปสิฯ ตํ ยาคุปานกาเล เถโร ‘ปตฺตมาหรา’ติ อาหฯ โส ‘ปตฺเต เตลมตฺถิ, ภนฺเต’ติ อาหฯ ตโต ‘อาหร, สามเณร, เตลํ นาฬิํ ปูเรสฺสามี’ติ วุตฺเต ‘นตฺถิ, ภนฺเต, เตล’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ยถา อนฺโตวุตฺถตฺตา ยาคุยา สทฺธิํ อกปฺปิยฏฺเฐน เตลํ อตฺถีติ โหติ, นาฬิปูรณาทีนํ อภาววเสน นตฺถีติ โหติ, เอวํ สาปิ สญฺญา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสญฺญา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺญา โหติฯ

กิมฺปเนตฺถ สญฺญากิจฺจนฺติ? อารมฺมณสญฺชานนญฺเจว วิปสฺสนาย จ วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนํฯ ทหนกิจฺจมิว หิ สุโขทเก เตโชธาตุ, สญฺชานนกิจฺจมฺเปสา ปฏุํ กาตุํ น สกฺโกติฯ เสสสมาปตฺตีสุ สญฺญา วิย วิปสฺสนาย วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติฯ อญฺเญสุ หิ ขนฺเธสุ อกตาภินิเวโส ภิกฺขุ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกฺขนฺเธ สมฺมสิตฺวา นิพฺพิทํ ปตฺตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ อปิจ อายสฺมา สาริปุตฺโต, ปกติวิปสฺสโก ปน มหาปญฺโญ สาริปุตฺตสทิโสว สกฺกุเณยฺยฯ โสปิ ‘‘เอวํ กิริเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.95) เอวํ กลาปสมฺมสนวเสเนว, โน อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสนฯ เอวํ สุขุมตฺตํ คตา เอสา สมาปตฺติฯ

ยถา จ ปตฺตมกฺขนเตลูปมาย เอวํ มคฺคุทกูปมายปิ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ มคฺคปฏิปนฺนสฺส กิร เถรสฺส ปุรโต คจฺฉนฺโต สามเณโร โถกมุทกํ ทิสฺวา ‘อุทกํ, ภนฺเต, อุปาหนา โอมุญฺจถา’ติ อาหฯ

ตโต เถเรน ‘สเจ อุทกมตฺถิ, อาหร นฺหานสาฏกํ, นฺหายิสฺสามี’ติ วุตฺเต ‘นตฺถิ, ภนฺเต’ติ อาหฯ ตตฺถ ยถา อุปาหนเตมนมตฺตฏฺเฐน อุทกํ อตฺถีติ โหติ , นฺหานฏฺเฐน นตฺถีติ โหติ, เอวมฺปิ สา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนว สญฺญา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺญา โหติฯ น เกวลญฺจ เอตาเหว, อญฺญาหิปิ อนุรูปาหิ อุปมาหิ เอส อตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ อิติ อิมาย เนวสญฺญานาสญฺญายตเน ปวตฺตาย สญฺญาย เนวสญฺญานาสญฺญายตนภูตาย วา สญฺญาย สหคตนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาสหคตํฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติอารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ

อิธ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา นิกนฺติปริยาทานทุกฺขตาย ทุกฺขา ปฏิปทา, ปริยาทินฺนนิกนฺติกสฺส อปฺปนาปริวาสทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญาฯ วิปริยาเยน สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา จฯ ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาปคมารมฺมณํ สมาปตฺติํ อารพฺภ ปวตฺติตาย ปริตฺตารมฺมณตา, วิปริยาเยน อปฺปมาณารมฺมณตา เวทิตพฺพาฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

อสทิสรูโป นาโถ, อารุปฺปํ ยํ จตุพฺพิธํ อาห;

ตํ อิติ ญตฺวา ตสฺมิํ, ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาฯ

อรูปสมาปตฺติโย หิ –

อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;

องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโนฯ

เอตาสุ หิ รูปนิมิตฺตาติกฺกมโต ปฐมา, อากาสาติกฺกมโต ทุติยา, อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาติกฺกมโต ตติยา, อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณสฺส อปคมาติกฺกมโต จตุตฺถาติ สพฺพถา ‘อารมฺมณาติกฺกมโต จตสฺโสปิ ภวนฺติมา’ อรูปสมาปตฺติโยติ เวทิตพฺพาฯ องฺคาติกฺกมํ ปน เอตาสํ น อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตาฯ น หิ รูปาวจรสมาปตฺตีสุ วิย เอตาสุ องฺคาติกฺกโม อตฺถิฯ สพฺพาสุปิ หิ เอตาสุ อุเปกฺขา จิตฺเตกคฺคตาติ ทฺเว เอว ฌานงฺคานิ โหนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ –

สุปณีตตรา โหนฺติ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธ;

อุปมา ตตฺถ วิญฺเญยฺยา, ปาสาทตลสาฏิกาฯ

ยถา หิ จตุภูมกปาสาทสฺส เหฏฺฐิมตเล ทิพฺพนจฺจคีตวาทิตสุรภิคนฺธมาลาสาทุรสปานโภชนสยนจฺฉาทนาทิวเสน ปณีตา ปญฺจ กามคุณา ปจฺจุปฏฺฐิตา อสฺสุ, ทุติเย ตโต ปณีตตรา, ตติเย ตโต ปณีตตมา, จตุตฺเถ สพฺพปณีตา; ตตฺถ กิญฺจาปิ ตานิ จตฺตาริปิ ปาสาทตลาเนว, นตฺถิ เนสํ ปาสาทตลภาเวน วิเสโส, ปญฺจกามคุณสมิทฺธิวิเสเสน ปน เหฏฺฐิมโต เหฏฺฐิมโต อุปริมํ อุปริมํ ปณีตตรํ โหติฯ

ยถา จ เอกาย อิตฺถิยา กนฺติตถูลสณฺหสณฺหตรสณฺหตมสุตฺตานํ จตุปลติปลทฺวิปลเอกปลสาฏิกา อสฺสุ, อายาเมน วิตฺถาเรน จ สมปฺปมาณา; ตตฺถ กิญฺจาปิ ตา สาฏิกา จตสฺโสปิ อายามโต จ วิตฺถารโต จ สมปฺปมาณา, นตฺถิ ตาสํ ปมาณโต วิเสโส, สุขสมฺผสฺสสุขุมภาวมหคฺฆภาเวหิ ปน ปุริมาย ปุริมาย ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ปณีตตรา โหนฺติ, เอวเมว กิญฺจาปิ จตูสุปิ เอตาสุ อุเปกฺขา จิตฺเตกคฺคตาติ เอตานิ ทฺเวเยว องฺคานิ โหนฺติ, อถ โข ภาวนาวิเสเสน เตสํ องฺคานํ ปณีตปณีตตรภาเวน สุปณีตตรา โหนฺติ ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธาติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ อนุปุพฺเพน ปณีตปณีตา เจตา –

อสุจิมฺหิ มณฺฑเป ลคฺโค, เอโก ตํ นิสฺสิโต ปโร;

อญฺโญ พหิ อนิสฺสาย, ตํ ตํ นิสฺสาย จาปโรฯ

ฐิโต จตูหิ เอเตหิ, ปุริเสหิ ยถากฺกมํ;

สมานตาย ญาตพฺพา, จตสฺโสปิ วิภาวินาฯ (วิสุทฺธิ. 1.291);

ตตฺรายมตฺถโยชนา – อสุจิมฺหิ กิร เทเส เอโก มณฺฑโปฯ อเถโก ปุริโส อาคนฺตฺวา ตํ อสุจิํ ชิคุจฺฉมาโน ตํ มณฺฑปํ หตฺเถหิ อาลมฺพิตฺวา ตตฺถ ลคฺโค, ลคฺคิโต วิย อฏฺฐาสิฯ อถาปโร อาคนฺตฺวา ตํ มณฺฑปลคฺคํ ปุริสํ นิสฺสิโตฯ อถญฺโญ อาคนฺตฺวา จินฺเตสิ – ‘โย เอส มณฺฑเป ลคฺโค, โย จ ตํ นิสฺสิโต, อุโภเปเต ทุฏฺฐิตา; ธุโว จ เนสํ มณฺฑปปปาเต ปาโต, หนฺทาหํ พหิเยว ติฏฺฐามี’ติ โส ตนฺนิสฺสิตํ อนิสฺสาย พหิเยว อฏฺฐาสิฯ

อถาปโร อาคนฺตฺวา มณฺฑปลคฺคสฺส ตนฺนิสฺสิตสฺส จ อเขมภาวํ จินฺเตตฺวา พหิฐิตญฺจ สุฏฺฐิโตติ มนฺตฺวา ตํ นิสฺสาย อฏฺฐาสิฯ

ตตฺถ อสุจิมฺหิ เทเส มณฺฑโป วิย กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ทฏฺฐพฺพํฯ อสุจิชิคุจฺฉาย มณฺฑปลคฺโค ปุริโส วิย รูปนิมิตฺตชิคุจฺฉาย อากาสารมฺมณํ อากาสานญฺจายตนํ ฯ มณฺฑปลคฺคํ ปุริสํ นิสฺสิโต วิย อากาสารมฺมณํ อากาสานญฺจายตนํ อารพฺภ ปวตฺตํ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ อเขมภาวํ จินฺเตตฺวา อนิสฺสาย ตํ มณฺฑปลคฺคํ, พหิฐิโต วิย, อากาสานญฺจายตนํ อารมฺมณํ อกตฺวา ตทภาวารมฺมณํ อากิญฺจญฺญายตนํฯ มณฺฑปลคฺคสฺส ตนฺนิสฺสิตสฺส จ อเขมตํ จินฺเตตฺวา พหิฐิตญฺจ ‘สุฏฺฐิโต’ติ มนฺตฺวา ตํ นิสฺสาย ฐิโต วิย วิญฺญาณาภาวสงฺขาเต พหิปเทเส ฐิตํ อากิญฺจญฺญายตนํ อารพฺภ ปวตฺตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ปวตฺตมานญฺจ –

อารมฺมณํ กโรเตว, อญฺญาภาเวน ตํ อิทํ;

ทิฏฺฐโทสมฺปิ ราชานํ, วุตฺติเหตุ ยถา ชโนฯ (วิสุทฺธิ. 1.292);

อิทญฺหิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ‘อาสนฺนวิญฺญาณญฺจายตนปจฺจตฺถิกา อยํ สมาปตฺตี’ติ เอวํ ทิฏฺฐโทสมฺปิ ตํ อากิญฺจญฺญายตนํ อญฺญสฺส อารมฺมณสฺส อภาวา อารมฺมณํ กโรเตวฯ ยถา กิํ? ‘ทิฏฺฐโทสมฺปิ ราชานํ วุตฺติเหตุ ยถา ชโน’ฯ ยถา หิ อสํยตํ ผรุสกายวจีมโนสมาจารํ กญฺจิ สพฺพทิสมฺปติํ ราชานํ ‘ผรุสสมาจาโร อย’นฺติ เอวํ ทิฏฺฐโทสมฺปิ อญฺญตฺถ วุตฺติํ อลภมาโน ชโน วุตฺติเหตุ นิสฺสาย วตฺตติ, เอวํ ทิฏฺฐโทสมฺปิ ตํ อากิญฺจญฺญายตนํ อญฺญํ อารมฺมณํ อลภมานมิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อารมฺมณํ กโรเตวฯ เอวํ กุรุมานญฺจ –

อารุฬฺโห ทีฆนิสฺเสณิํ, ยถา นิสฺเสณิพาหุกํ;

ปพฺพตคฺคญฺจ อารุฬฺโห, ยถา ปพฺพตมตฺถกํฯ

ยถา วา คิริมารุฬฺโห, อตฺตโนเยว ชณฺณุกํ;

โอลุพฺภติ ตเถเวตํ, ฌานโมลุพฺภ วตฺตตีติฯ (วิสุทฺธิ. 1.293);

อรูปาวจรกุสลกถา นิฏฺฐิตาฯ

เตภูมกกุสลวณฺณนา

[269] อิทานิ ยสฺมา สพฺพานิเปตานิ เตภูมกกุสลานิ หีนาทินา ปเภเทน วตฺตนฺติ, ตสฺมา เตสํ ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ หีนนฺติ ลามกํฯ ตํ อายูหนวเสน เวทิตพฺพํฯ หีนุตฺตมานํ มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํฯ ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ ตานิปิ อายูหนวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ ยสฺส หิ อายูหนกฺขเณ ฉนฺโท วา หีโน โหติ, วีริยํ วา, จิตฺตํ วา, วีมํสา วา, ตํ หีนํ นามฯ ยสฺส เต ธมฺมา มชฺฌิมา เจว ปณีตา, จ ตํ มชฺฌิมญฺเจว ปณีตญฺจฯ ยํ ปน กตฺตุกามตาสงฺขาตํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อายูหิตํ, ตํ ฉนฺทาธิปติโต อาคตตฺตา ฉนฺทาธิปเตยฺยํ นามฯ วีริยาธิปเตยฺยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา นยา คเณตพฺพาฯ สพฺพปฐมํ วิภตฺโต หิ เอโก นโย, หีนนฺติ เอโก, มชฺฌิมนฺติ เอโก, ปณีตนฺติ เอโก, ฉนฺทาธิปเตยฺยนฺติ เอโกฯ อิเม ตาว ฉนฺทาธิปเตยฺเย ปญฺจ นยาฯ เอวํ วีริยาธิปเตยฺยาทีสุปีติ จตฺตาโร ปญฺจกา วีสติ โหนฺติฯ ปุริโม วา เอโก สุทฺธิกนโย, หีนนฺติอาทโย ตโย, ฉนฺทาธิปเตยฺยนฺติอาทโย จตฺตาโร, ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนนฺติอาทโย ทฺวาทสาติ เอวมฺปิ วีสติ นยา โหนฺติฯ

อิเม วีสติ มหานยา กตฺถ วิภตฺตาติ? มหาปกรเณ (ปฏฺฐา. 2.14.1) หีนตฺติเก วิภตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน หีนตฺติกโต มชฺฌิมราสิํ คเหตฺวา หีนมชฺฌิมปณีตวเสน ตโย โกฏฺฐาสา กาตพฺพาฯ ตโตปิ มชฺฌิมราสิํ ฐเปตฺวา หีนปณีเต คเหตฺวา นว นว โกฏฺฐาสา กาตพฺพาฯ หีนสฺมิํเยว หิ หีนํ อตฺถิ มชฺฌิมํ อตฺถิ ปณีตํ อตฺถิฯ ปณีตสฺมิมฺปิ หีนํ อตฺถิ มชฺฌิมํ อตฺถิ ปณีตํ อตฺถิฯ ตถา หีนหีนสฺมิํ หีนํ, หีนหีนสฺมิํ มชฺฌิมํ, หีนหีนสฺมิํ ปณีตํฯ หีนมชฺฌิมสฺมิํ หีนํ, หีนมชฺฌิมสฺมิํ มชฺฌิมํ, หีนมชฺฌิมสฺมิํ ปณีตํฯ หีนปณีตสฺมิํ หีนํ, หีนปณีตสฺมิํ มชฺฌิมํ, หีนปณีตสฺมิํ ปณีตนฺติ อยเมโก นวโกฯ ปณีตหีนสฺมิมฺปิ หีนํ นาม อตฺถิ, ปณีตหีนสฺมิํ มชฺฌิมํ, ปณีตหีนสฺมิํ ปณีตํฯ ตถา ปณีตมชฺฌิมสฺมิํ หีนํ, ปณีตมชฺฌิมสฺมิํ มชฺฌิมํ, ปณีตมชฺฌิมสฺมิํ ปณีตํฯ ปณีตปณีตสฺมิํ หีนํ, ปณีตปณีตสฺมิํ มชฺฌิมํ, ปณีตปณีตสฺมิํ ปณีตนฺติฯ อยํ ทุติโย นวโกติ ทฺเว นวกา อฏฺฐารสฯ