อากาสานญฺจายตนํ

[265] อิทานิ อรูปาวจรกุสลํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อรูปูปปตฺติยาติ อรูปภโว อรูปํ, อรูเป อุปปตฺติ อรูปูปปตฺติ, ตสฺสา อรูปูปปตฺติยาฯ มคฺคํ ภาเวตีติ อุปายํ เหตุํ การณํ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒติฯ สพฺพโสติ สพฺพากาเรนฯ สพฺพาสํ วา อนวเสสานนฺติ อตฺโถฯ รูปสญฺญานนฺติ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานญฺเจว ตทารมฺมณานญฺจฯ รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ ‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’ติอาทีสุ (ธ. ส. 248; ที. นิ. 2.129)ฯ ตสฺส อารมฺมณมฺปิ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 244-246; ที. นิ. 2.173); ตสฺมา อิธ รูเป สญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ รูปํ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญํ, รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สมติกฺกมาติ วิราคา นิโรธา จฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยวเสน ปญฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ, เอเตสญฺจ ปถวีกสิณาทิวเสน อฏฺฐนฺนํ อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ, สพฺพากาเรน อนวเสสานํ วา วิราคา จ นิโรธา จ วิราคเหตุ เจว นิโรธเหตุ จ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ น หิ สกฺกา สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสญฺเญน เอตํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุนฺติฯ

ตตฺถ ยสฺมา อารมฺมเณ อวิรตฺตสฺส สญฺญาสมติกฺกโม น โหติ, สมติกฺกนฺตาสุ จ สญฺญาสุ อารมฺมณํ สมติกฺกนฺตเมว โหติ, ตสฺมา อารมฺมณสมติกฺกมํ อวตฺวา ‘‘ตตฺถ กตมา รูปสญฺญา? รูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ รูปสญฺญาโยฯ อิมา รูปสญฺญาโย อติกฺกนฺโต โหติ, วีติกฺกนฺโต, สมติกฺกนฺโต, เตน วุจฺจติ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติ (วิภ. 602) เอวํ วิภงฺเค สญฺญานํเยว สมติกฺกโม วุตฺโตฯ ยสฺมา ปน อารมฺมณสมติกฺกเมน ปตฺตพฺพา เอตา สมาปตฺติโย, น เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ ปฐมชฺฌานาทีนิ วิย, ตสฺมา อยํ อารมฺมณสมติกฺกมวเสนาปิ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเตน สมุปฺปนฺนา สญฺญา ปฏิฆสญฺญาฯ รูปสญฺญาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมา ปฏิฆสญฺญา? รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญา, อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสญฺญาโย’’ติ (วิภ. 603)ฯ ตาสํ กุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนนฺติ สพฺพโส ทสนฺนมฺปิ ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา ปหานา อสมุปฺปาทา อปฺปวตฺติํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

กามญฺเจตา ปฐมชฺฌานาทีนิ สมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ – น หิ ตสฺมิํ สมเย ปญฺจทฺวารวเสน จิตฺตํ ปวตฺตติ – เอวํ สนฺเตปิ, อญฺญตฺถ ปหีนานํ สุขทุกฺขานํ จตุตฺถชฺฌาเน วิย, สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ตติยมคฺเค วิย จ, อิมสฺมิํ ฌาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ อิมสฺส ฌานสฺส ปสํสาวเสน เอตาสํ เอตฺถ วจนํ เวทิตพฺพํฯ อถ วา กิญฺจาปิ ตา รูปาวจรํ สมาปนฺนสฺส น สนฺติ, อถ โข น ปหีนตฺตา น สนฺติฯ น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตติ, รูปายตฺตา จ เอตาสํ ปวตฺติฯ อยํ ปน ภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติฯ ตสฺมา ตา เอตฺถ ปหีนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ น เกวลญฺจ วตฺตุํ, เอกํเสเนว เอวํ ธาเรตุมฺปิ วฏฺฏติฯ ตาสญฺหิ อิโต ปุพฺเพ อปฺปหีนตฺตาเยว ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส ‘‘สทฺโท กณฺฏโก’’ติ (อ. นิ. 10.72) วุตฺโต ภควตาฯ อิธ จ ปหีนตฺตาเยว อรูปสมาปตฺตีนํ อาเนญฺชตา สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตาฯ อาฬาโร จ กาฬาโม อารุปฺปสมาปนฺโน ปญฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อติกฺกนฺตานิ เนว อทฺทส, น ปน สทฺทํ อสฺโสสีติ (ที. นิ. 2.192)ฯ

นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการาติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตานํ สญฺญานํ นานตฺตานํ วา สญฺญานํฯ ยสฺมา หิ เอตา ‘‘ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺญา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส วา มโนวิญฺญาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ นานตฺตสญฺญาโย’’ติ (วิภ. 604) เอวํ วิภงฺเค วิภชิตฺวา วุตฺตา อิธ อธิปฺเปตา; อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุสงฺคหิตา สญฺญา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติ; ยสฺมา เจตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา , ทฺเว อกุสลวิปากสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสมฺปิ สญฺญา นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ อสทิสา, ตสฺมา นานตฺตสญฺญาติ วุตฺตาฯ ตาสํ สพฺพโส นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา อนาวชฺชนา อสมนฺนาหารา อปจฺจเวกฺขณาฯ ยสฺมา ตา นาวชฺชติ, น มนสิกโรติ, น ปจฺจเวกฺขติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ

ยสฺมา เจตฺถ ปุริมา รูปสญฺญา ปฏิฆสญฺญา จ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเวปิ น วิชฺชนฺติ, ปเคว ตสฺมิํ ภเว อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณกาเล, ตสฺมา ตาสํ ‘สมติกฺกมา อตฺถงฺคมา’ติ ทฺเวธาปิ อภาโวเยว วุตฺโตฯ

นานตฺตสญฺญาสุ ปน ยสฺมา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, นว กิริยาสญฺญา, ทส อกุสลสญฺญาติ อิมา สตฺตวีสติ สญฺญา อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเว วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตาสํ อมนสิการาติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺราปิ หิ อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺโต ตาสํ อมนสิการาเยว อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตา ปน มนสิกโรนฺโต อสมาปนฺโน โหตีติฯ สงฺเขปโต เจตฺถ ‘รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’ติ อิมินา สพฺพรูปาวจรธมฺมานํ ปหานํ วุตฺตํฯ ‘ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’ติ อิมินา สพฺเพสํ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานญฺจ ปหานํ อมนสิกาโร จ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

อิติ ภควา ‘ปนฺนรสนฺนํ รูปสญฺญานํ สมติกฺกเมน, ทสนฺนํ ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคเมน, จตุจตฺตาลีสาย นานตฺตสญฺญานํ อมนสิกาเรนา’ติ ตีหิ ปเทหิ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา วณฺณํ กเถสิฯ กิํ การณาติ เจ โสตูนํ อุสฺสาหชนนตฺถญฺเจว ปโลภนตฺถญฺจฯ สเจ หิ เกจิ อปณฺฑิตา วเทยฺยุํ ‘สตฺถา อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตถาติ วทติ, โก นุ โข เอตาย นิพฺพตฺติตาย อตฺโถ? โก อานิสํโส’ติ เต เอวํ วตฺตุํ มา ลภนฺตูติ อิเมหิ อากาเรหิ สมาปตฺติยา วณฺณํ กเถสิฯ ตญฺหิ เนสํ สุตฺวา เอวํ ภวิสฺสติ – ‘เอวํสนฺตา กิร อยํ สมาปตฺติ, เอวํปณีตา, นิพฺพตฺเตสฺสาม น’นฺติฯ อถสฺส นิพฺพตฺตนตฺถาย อุสฺสาหํ กริสฺสนฺตีติฯ

ปโลภนตฺถญฺจาปิ เนสํ เอติสฺสา วณฺณํ กเถสิ, วิสกณฺฏกวาณิโช วิยฯ วิสกณฺฏกวาณิโช นาม คุฬวาณิโช วุจฺจติฯ โส กิร คุฬผาณิตขณฺฑสกฺกราทีนิ สกเฏนาทาย ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถ วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา ‘วิสํ นาม กกฺขฬํ, โย นํ ขาทติ โส มรติ, กณฺฏโกปิ วิชฺฌิตฺวา มาเรติฯ อุโภเปเต กกฺขฬา, โก เอตฺถ อานิสํโส’ติ เคหทฺวารานิ ถเกสุํ, ทารเก จ ปลาเปสุํฯ ตํ ทิสฺวา วาณิโช ‘อโวหารกุสลา อิเม คามิกา, หนฺท เน อุปาเยน คณฺหาเปมี’ติ ‘อติมธุรํ คณฺหถ อติสาทุํ คณฺหถ, คุฬํ ผาณิตํ สกฺกรํ สมคฺฆํ ลพฺภติ, กูฏมาสกกูฏกหาปณาทีหิปิ ลพฺภตี’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา หฏฺฐปหฏฺฐา นิคฺคนฺตฺวา พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา คเหสุํฯ

ตตฺถ วาณิชสฺส ‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’ติ อุคฺโฆสนํ วิย ภควโต ‘อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตถา’ติ วจนํฯ

‘อุโภเปเต กกฺขฬา , โก เอตฺถ อานิสํโส’ติ? คามิกานํ จินฺตนํ วิย ‘ภควา อากาสานญฺจายตนํ นิพฺพตฺเตถาติ อาห, โก เอตฺถ อานิสํโส? นาสฺส คุณํ ชานามา’ติ โสตูนํ จินฺตนํฯ อถสฺส วาณิชสฺส ‘อติมธุรํ คณฺหถา’ติอาทิวจนํ วิย ภควโต รูปสญฺญาสมติกฺกมนาทิกํ อานิสํสปฺปกาสนํฯ อิทญฺหิ สุตฺวา เต พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา, คามิกา วิย คุฬํ, อิมินา อานิสํเสน ปโลภิตจิตฺตา มหนฺตมฺปิ อุสฺสาหํ กตฺวา อิมํ สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตสฺสนฺตีติ อุสฺสาหชนนตฺถํ ปโลภนตฺถญฺจ กเถสิฯ

อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคตนฺติ เอตฺถ นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํฯ อากาสํ อนนฺตํ อากาสานนฺตํฯ อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํฯ ตํ อากาสานญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส, เทวานํ เทวายตนมิวาติ อากาสานญฺจายตนํฯ อิติ อากาสานญฺจํ จ ตํ อายตนญฺจาติปิ อากาสานญฺจายตนํฯ กสิณุคฺฆาฏิมากาสสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตสฺมิํ อากาสานญฺจายตเน อปฺปนาปฺปตฺตาย สญฺญาย สหคตํ อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคตํฯ

ยถา ปน อญฺญตฺถ ‘อนนฺโต อากาโส’ติ (วิภ. 508; ที. นิ. 2.129) วุตฺตํ, เอวมิธ อนนฺตนฺติ วา ปริตฺตนฺติ วา น คหิตํฯ กสฺมา? อนนฺเต หิ คหิเต ปริตฺตํ น คยฺหติ, ปริตฺเต คหิเต อนนฺตํ น คยฺหติฯ เอวํ สนฺเต อารมฺมณจตุกฺกํ น ปูรติ, เทสนา โสฬสกฺขตฺตุกา น โหติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส จ อิมสฺมิํ ฐาเน เทสนํ โสฬสกฺขตฺตุกํ กาตุํ อชฺฌาสโย, ตสฺมา อนนฺตนฺติ วา ปริตฺตนฺติ วา อวตฺวา ‘อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคต’นฺติ อาหฯ เอวญฺหิ สติ อุภยมฺปิ คหิตเมว โหติฯ อารมฺมณจตุกฺกํ ปูรติ, เทสนา โสฬสกฺขตฺตุกา สมฺปชฺชติฯ อวเสโส ปาฬิอตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิกนฺติปริยาทานทุกฺขตาย เจตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา, ปริยาทินฺนนิกนฺติกสฺส อปฺปนาปริวาสทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญา โหติฯ วิปริยาเยน สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา จ เวทิตพฺพาฯ ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปน ปวตฺตํ ฌานํ ปริตฺตารมฺมณํ วิปุลกสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเร วิย จ อิธาปิ จตุตฺถชฺฌานวเสน ปญฺจวีสติ เอกกา โหนฺติ ฯ ยถา เจตฺถ เอวํ อิโต ปเรสุปิฯ วิเสสมตฺตเมว ปน เตสุ วณฺณยิสฺสามฯ

วิญฺญาณญฺจายตนํ

[266] อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ, เอตฺถ ตาว ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อากาสานญฺจํ อายตนมสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตนํฯ วุตฺตนเยเนว อารมฺมณมฺปิฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาสหคตนฺติ, เอตฺถ ปน อนนฺตนฺติ มนสิกาตพฺพวเสน นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํฯ อนนฺตเมว อานญฺจํฯ วิญฺญาณํ อานญฺจํ วิญฺญาณานญฺจนฺติ อวตฺวา วิญฺญาณญฺจนฺติ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ รูฬฺหีสทฺโทฯ ตเทว วิญฺญาณญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อิมาย สญฺญาย อายตนนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ ตสฺมิํ วิญฺญาณญฺจายตเน ปวตฺตาย สญฺญาย สหคตนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาสหคตํฯ อากาเส ปวตฺตวิญฺญาณารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิธ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา นิกนฺติปริยาทานทุกฺขตาย ทุกฺขา ปฏิปทา, ปริยาทินฺนนิกนฺติกสฺส อปฺปนาปริวาสทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญาฯ วิปริยาเยน สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา จฯ ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาสารมฺมณํ สมาปตฺติํ อารพฺภ ปวตฺติยา ปริตฺตารมฺมณตา, วิปริยาเยน อปฺปมาณารมฺมณตา เวทิตพฺพาฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

อากิญฺจญฺญายตนํ

[267] วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิญฺญาณญฺจ อายตนมสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ฌานมฺปิ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ วุตฺตนเยเนว จ อารมฺมณมฺปิฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ