กสฺมา ปนาสํ โสมนสฺเสน อวิปฺปโยโคติ? โทมนสฺสสมุฏฺฐิตานํ พฺยาปาทาทีนํ นิสฺสรณตฺตาฯ ปจฺฉิมา ปน อวเสเสกชฺฌานิกาวฯ กสฺมา? อุเปกฺขาเวทนาสมฺปโยคโตฯ น หิ สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา อุเปกฺขาเวทนํ วินา วตฺตตีติฯ

พฺรหฺมวิหารกถาฯ

อสุภกถา

[263] อิทานิ ราคจริตสตฺตานํ เอกนฺตหิตํ นานารมฺมเณสุ เอเกกชฺฌานวเสเนว ปวตฺตมานํ รูปาวจรกุสลํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ อุทฺธุมาตกสญฺญาสหคตนฺติอาทีสุ, ภสฺตา วิย วายุนา, อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา ยถานุกฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน ธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตํฯ อุทฺธุมาตเมว อุทฺธุมาตกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตนฺติ อุทฺธุมาตกํฯ ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ วินีลํ วุจฺจติ วิปริภินฺนนีลวณฺณํฯ วินีลเมว วินีลกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํฯ มํสุสฺสทฏฺฐาเนสุ รตฺตวณฺณสฺส, ปุพฺพสนฺนิจยฏฺฐาเนสุ เสตวณฺณสฺส, เยภุยฺเยน จ นีลวณฺณสฺส , นีลฏฺฐาเน นีลสาฏกปารุตสฺเสว ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปริภินฺนฏฺฐาเนสุ วิสฺสนฺทมานํ ปุพฺพํ วิปุพฺพํฯ วิปุพฺพเมว วิปุพฺพกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิปุพฺพนฺติ วิปุพฺพกํฯ ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ วิจฺฉิทฺทํ วุจฺจติ ทฺวิธา ฉินฺทเนน อปธาริตํ, วิจฺฉิทฺทเมว วิจฺฉิทฺทกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิจฺฉิทฺทนฺติ วิจฺฉิทฺทกํฯ เวมชฺเฌ ฉินฺนสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิโต จ เอตฺโต จ วิวิธากาเรน โสณสิงฺคาลาทีหิ ขายิตํ วิกฺขายิตํฯ วิกฺขายิตเมว วิกฺขายิตกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิกฺขายิตนฺติ วิกฺขายิตกํฯ ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ วิวิธา ขิตฺตํ วิกฺขิตฺตํฯ วิกฺขิตฺตเมว วิกฺขิตฺตกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิกฺขิตฺตนฺติ วิกฺขิตฺตกํฯ ‘อญฺเญน หตฺถํ อญฺเญน ปาทํ อญฺเญน สีส’นฺติ เอวํ ตโต ตโต ขิตฺตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ หตญฺจ ตํ ปุริมนเยเนว วิกฺขิตฺตกญฺจาติ หตวิกฺขิตฺตกํฯ

กากปทากาเรน องฺคปจฺจงฺเคสุ สตฺเถน หนิตฺวา วุตฺตนเยน วิกฺขิตฺตกสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ โลหิตํ กิรติ, วิกฺขิปติ, อิโต จิโต จ ปคฺฆรตีติ โลหิตกํฯ ปคฺฆริตโลหิตมกฺขิตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปุฬวา วุจฺจนฺติ กิมโยฯ ปุฬเว วิกิรตีติ ปุฬวกํฯ กิมิปริปุณฺณสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ อฏฺฐิเยว อฏฺฐิกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อฏฺฐีติ อฏฺฐิกํฯ อฏฺฐิสงฺขลิกายปิ เอกฏฺฐิกสฺสปิ เอตํ อธิวจนํฯ อิมานิ จ ปน อุทฺธุมาตกาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตานมฺปิ นิมิตฺเตสุ ปฏิลทฺธชฺฌานานมฺปิ เอตาเนว นามานิฯ

ตตฺถ อุทฺธุมาตกนิมิตฺเต อปฺปนาวเสน อุปฺปนฺนา สญฺญา อุทฺธุมาตกสญฺญาฯ ตาย อุทฺธุมาตกสญฺญาย สมฺปโยคฏฺเฐน สหคตํ อุทฺธุมาตกสญฺญาสหคตํฯ วินีลกสญฺญาสหคตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยํ ปเนตฺถ ภาวนาวิธานํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.103 อาทโย) วุตฺตเมวฯ อวเสสา ปาฬิวณฺณนา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺหิ อิธ, จตุตฺถชฺฌานวเสน อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเร วิย, ปฐมชฺฌานวเสน เอเกกสฺมิํ ปญฺจวีสติ เอกกา โหนฺติฯ อสุภารมฺมณสฺส จ อวฑฺฒนียตฺตา, ปริตฺเต อุทฺธุมาตกฏฺฐาเน อุปฺปนฺนนิมิตฺตารมฺมณํ ปริตฺตารมฺมณํ, มหนฺเต อปฺปมาณารมฺมณํ เวทิตพฺพํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยติฯ

อิติ อสุภานิ สุภคุโณ,

ทสสตโลจเนน ถุตกิตฺติ;

ยานิ อโวจ ทสพโล,

เอเกกชฺฌานเหตูนิฯ

เอวํ ปาฬินเยเนว, ตาว สพฺพานิ ตานิ ชานิตฺวา;

เตสฺเวว อยํ ภิยฺโย, ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาฯ (วิสุทฺธิ. 1.120);

เอเตสุ หิ ยตฺถ กตฺถจิ อธิคตชฺฌาโน สุวิกฺขมฺภิตราคตฺตา วีตราโค วิย นิลฺโลลุปฺปจาโร โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ ยฺวายํ อสุภเภโท วุตฺโต, โส สรีรสภาวปฺปตฺติวเสน จ ราคจริตเภทวเสน จาติ เวทิตพฺโพฯ

ฉวสรีรญฺหิ ปฏิกูลภาวํ อาปชฺชมานํ อุทฺธุมาตกสภาวปฺปตฺตํ วา สิยา, วินีลกาทีนํ วา อญฺญตรสภาวปฺปตฺตํฯ

อิติ ยาทิสํ ยาทิสํ สกฺกา โหติ ลทฺธุํ ตาทิเส ตาทิเส อุทฺธุมาตกปฏิกูลํ วินีลกปฏิกูลนฺติ เอวํ นิมิตฺตํ คณฺหิตพฺพเมวาติ สรีรสภาวปฺปตฺติวเสน ทสธา อสุภปฺปเภโท วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

วิเสสโต เจตฺถ อุทฺธุมาตกํ สรีรสณฺฐานวิปตฺติปฺปกาสนโต สรีรสณฺฐานราคิโน สปฺปายํฯ วินีลกํ ฉวิราควิปตฺติปฺปกาสนโต สรีรวณฺณราคิโน สปฺปายํฯ วิปุพฺพกํ กายวณปฏิพทฺธสฺส ทุคฺคนฺธภาวสฺส ปกาสนโต มาลาคนฺธาทิวเสน สมุฏฺฐาปิตสรีรคนฺธราคิโน สปฺปายํฯ วิจฺฉิทฺทกํ อนฺโตสุสิรภาวปฺปกาสนโต สรีเร ฆนภาวราคิโน สปฺปายํฯ วิกฺขายิตกํ มํสูปจยสมฺปตฺติวินาสปฺปกาสนโต ถนาทีสุ สรีรปฺปเทเสสุ มํสูปจยราคิโน สปฺปายํฯ วิกฺขิตฺตกํ องฺคปจฺจงฺคานํ วิกฺเขปปฺปกาสนโต องฺคปจฺจงฺคลีลาราคิโน สปฺปายํฯ หตวิกฺขิตฺตกํ สรีรสงฺฆาฏเภทวิการปฺปกาสนโต สรีรสงฺฆาฏสมฺปตฺติราคิโน สปฺปายํฯ โลหิตกํ โลหิตมกฺขิตปฏิกูลภาวปฺปกาสนโต อลงฺการชนิตโสภราคิโน สปฺปายํฯ ปุฬวกํ กายสฺส อเนกกิมิกุลสาธารณภาวปฺปกาสนโต กาเย มมตฺตราคิโน สปฺปายํฯ อฏฺฐิกํ สรีรฏฺฐีนํ ปฏิกูลภาวปฺปกาสนโต ทนฺตสมฺปตฺติราคิโน สปฺปายนฺติฯ เอวํ ราคจริตวเสนาปิ ทสธา อสุภปฺปเภโท วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมา ปน ทสวิเธปิ เอตสฺมิํ อสุเภ เสยฺยถาปิ นาม อปริสณฺฐิตชลาย สีฆโสตาย นทิยา อริตฺตพเลเนว นาวา ติฏฺฐติ, วินา อริตฺเตน น สกฺกา ฐเปตุํ, เอวเมว ทุพฺพลตฺตา อารมฺมณสฺส วิตกฺกพเลเนว จิตฺตํ เอกคฺคํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, วินา วิตกฺเกน น สกฺกา ฐเปตุํ, ตสฺมา ปฐมชฺฌานเมเวตฺถ โหติ, น ทุติยาทีนิฯ ปฏิกูเลปิ เจตสฺมิํ อารมฺมเณ ‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณมฺหา ปริมุจฺจิสฺสามี’ติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิตาย เจว นีวรณสนฺตาปปฺปหาเนน จ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ‘พหุํ ทานิ เวตนํ ลภิสฺสามี’ติ อานิสํสทสฺสาวิโน ปุปฺผฉฑฺฑกสฺส คูถราสิมฺหิ วิย, อุสฺสนฺนพฺยาธิทุกฺขสฺส โรคิโน วมนวิเรจนปฺปวตฺติยํ วิย จฯ

ทสวิธมฺปิ เจตํ อสุภํ ลกฺขณโต เอกเมว โหติฯ ทสวิธสฺสปิ หิ เอตสฺส อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกูลภาโว เอว ลกฺขณํฯ

ตเทตํ อิมินา ลกฺขเณน น เกวลํ มตสรีเรเยว ทนฺตฏฺฐิกทสฺสาวิโน ปน เจติยปพฺพตวาสิโน มหาติสฺสตฺเถรสฺส วิย, หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ อุลฺโลเกนฺตสฺส สงฺฆรกฺขิตตฺเถรุปฏฺฐากสามเณรสฺส วิย จ, ชีวมานกสรีเรปิ อุปฏฺฐาติฯ ยเถว หิ มตสรีรํ เอวํ ชีวมานกมฺปิ อสุภเมวฯ อสุภลกฺขณํ ปเนตฺถ อาคนฺตุเกน อลงฺกาเรน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น ปญฺญายตีติฯ

อสุภกถาฯ

กิํ ปน ปถวีกสิณํ อาทิํ กตฺวา อฏฺฐิกสญฺญาปริโยสานาเวสา รูปาวจรปฺปนา, อุทาหุ อญฺญาปิ อตฺถีติ? อตฺถิ; อานาปานชฺฌานญฺหิ กายคตาสติภาวนา จ อิธ น กถิตาฯ กิญฺจาปิ น กถิตา วาโยกสิเณ ปน คหิเต อานาปานชฺฌานํ คหิตเมว; วณฺณกสิเณสุ จ คหิเตสุ เกสาทีสุ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา กายคตาสติ, ทสสุ อสุเภสุ คหิเตสุ ทฺวตฺติํสากาเร ปฏิกูลมนสิการชฺฌานวเสน เจว นวสิวถิกาวณฺณชฺฌานวเสน จ ปวตฺตา กายคตาสติ คหิตาวาติฯ สพฺพาปิ รูปาวจรปฺปนา อิธ กถิตาว โหตีติฯ

รูปาวจรกุสลกถา นิฏฺฐิตาฯ

อรูปาวจรกุสลวณฺณนา