อารมฺมณปฏิปทามิสฺสกํ

[186] อิทานิ อารมฺมณปฏิปทามิสฺสกํ โสฬสกฺขตฺตุกนยํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปฐมนเย วุตฺตชฺฌานํ ทุกฺขปฏิปทตฺตา ทนฺธาภิญฺญตฺตา ปริตฺตตฺตา ปริตฺตารมฺมณตฺตาติ จตูหิ การเณหิ หีนํ, โสฬสมนเย วุตฺตชฺฌานํ สุขปฏิปทตฺตา ขิปฺปาภิญฺญตฺตา อปฺปมาณตฺตา อปฺปมาณารมฺมณตฺตาติ จตูหิ การเณหิ ปณีตํฯ เสเสสุ จุทฺทสสุ เอเกน ทฺวีหิ ตีหิ จ การเณหิ หีนปฺปณีตตา เวทิตพฺพาฯ

กสฺมา ปนายํ นโย เทสิโตติ? ฌานุปฺปตฺติการณตฺตาฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ ปถวีกสิเณ สุทฺธิกชฺฌานํ จตุกฺกนยวเสน ปญฺจกนยวเสน จ ทสฺสิตํ; ตถา สุทฺธิกปฏิปทา, ตถา สุทฺธิการมฺมณํฯ ตตฺถ ยา เทวตา ปถวีกสิเณ สุทฺธิกชฺฌานํ จตุกฺกนยวเสน เทสิยมานํ พุชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ, ตาสํ สปฺปายวเสน สุทฺธิกชฺฌาเน จตุกฺกนโย เทสิโตฯ ยา ปญฺจกนยวเสน เทสิยมานํ พุชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ, ตาสํ สปฺปายวเสน ปญฺจกนโยฯ ยา สุทฺธิกปฏิปทาย , สุทฺธิการมฺมเณ จตุกฺกนยวเสน เทสิยมานํ พุชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ, ตาสํ สปฺปายวเสน สุทฺธิกปฏิปทาย สุทฺธิการมฺมเณ จตุกฺกนโย เทสิโตฯ ยา ปญฺจกนยวเสน เทสิยมานํ พุชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ ตาสํ สปฺปายวเสน ปญฺจกนโยฯ อิติ เหฏฺฐา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน เทสนา กตาฯ

เทสนาวิลาสปฺปตฺโต เจส ปภินฺนปฏิสมฺภิโท ทสพลจตุเวสารชฺชวิสทญาโณ ธมฺมานํ ยาถาวสรสลกฺขณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ธมฺมปญฺญตฺติกุสลตาย โย โย นโย ลพฺภติ ตสฺส ตสฺส วเสน เทสนํ นิยเมตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา อิมาย เทสนาวิลาสปฺปตฺติยาปิ เตน เอสา ปถวีกสิเณ สุทฺธิกจตุกฺกนยาทิวเสน เทสนา กตาฯ

ยสฺมา ปน เย เกจิ ฌานํ อุปฺปาเทนฺติ นาม น เต อารมฺมณปฏิปทาหิ วินา อุปฺปาเทตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา นิยมโต ฌานุปฺปตฺติการณตฺตา อยํ โสฬสกฺขตฺตุกนโย กถิโตฯ

เอตฺตาวตา สุทฺธิกนวโก, จตฺตาโร ปฏิปทานวกา, จตฺตาโร อารมฺมณนวกา, อิเม จ โสฬส นวกาติ ปญฺจวีสติ นวกา กถิตา โหนฺติฯ ตตฺถ เอเกกสฺมิํ นวเก จตุกฺกปญฺจกวเสน ทฺเว ทฺเว นยาติ ปญฺญาส นยาฯ ตตฺถ ‘‘ปญฺจวีสติยา จตุกฺกนเยสุ สตํ, ปญฺจกนเยสุ ปญฺจวีสสต’’นฺติ ปาฐโต ปญฺจวีสาธิกานิ ทฺเว ฌานจิตฺตสตานิ โหนฺติฯ

ปญฺจกนเย ปน จตุกฺกนยสฺส ปวิฏฺฐตฺตา อตฺถโต ปญฺจวีสาธิกเมว จิตฺตสตํ โหติฯ ยานิ เจตานิ ปาเฐ ปญฺจวีสาธิกานิ ทฺเว จิตฺตสตานิ เตสุ เอเกกสฺส นิทฺเทเส ธมฺมววตฺถานาทโย ตโย ตโย มหาวารา โหนฺติฯ เต ปน ตตฺถ ตตฺถ นยมตฺตเมว ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตาติฯ

ปถวีกสิณํฯ

[203] อิทานิ ยสฺมา อาโปกสิณาทีสุปิ เอตานิ ฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เตสํ ทสฺสนตฺถํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ เตสุ สพฺโพ ปาฬินโย จ อตฺถวิภาวนา จ จิตฺตคณนา จ วารสงฺเขโป จ ปถวีกสิเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ภาวนานโย ปน กสิณปริกมฺมํ อาทิํ กตฺวา สพฺโพ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ 1.91 อาทโย) ปกาสิโตเยวฯ มหาสกุลุทายิสุตฺเต ปน ทสกสิณานิ (ม. นิ. 2.250) วุตฺตานิฯ เตสุ วิญฺญาณกสิณํ อากาเส ปวตฺติตมหคฺคตวิญฺญาณมฺปิ ตตฺถ ปริกมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตา วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติปิ โหตีติ สพฺพปฺปกาเรน อารุปฺปเทสนเมว ภชติ, ตสฺมา อิมสฺมิํ ฐาเน น กถิตํฯ

อากาสกสิณนฺติ ปน กสิณุคฺฆาฏิมมากาสมฺปิ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตกฺขนฺธาปิ, ภิตฺติจฺฉิทฺทาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ คเหตพฺพนิมิตฺตปริจฺเฉทากาสมฺปิ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานมฺปิ วุจฺจติฯ ตตฺถ ปุริมนโย อารุปฺปเทสนํ ภชติ, ปจฺฉิมนโย รูปาวจรเทสนํฯ อิติ มิสฺสกตฺตา อิมํ รูปาวจรเทสนํ น อารุฬฺหํฯ ปริจฺเฉทากาเส นิพฺพตฺตชฺฌานํ ปน รูปูปปตฺติยา มคฺโค โหติ ตสฺมา ตํ คเหตพฺพํฯ ตสฺมิํ ปน จตุกฺกปญฺจกชฺฌานเมว อุปฺปชฺชติ, อรูปชฺฌานํ นุปฺปชฺชติฯ กสฺมา? กสิณุคฺฆาฏนสฺส อลาภโตฯ ตญฺหิ ปุนปฺปุนํ อุคฺฆาฏิยมานมฺปิ อากาสเมว โหตีติ น ตตฺถ กสิณุคฺฆาฏนํ ลพฺภติ, ตสฺมา ตตฺถุปฺปนฺนํ ฌานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติ, อภิญฺญาปาทกํ โหติ, วิปสฺสนาปาทกํ โหติ, นิโรธปาทกํ น โหติฯ อนุปุพฺพนิโรโธ ปเนตฺถ ยาว ปญฺจมชฺฌานา ลพฺภติ วฏฺฏปาทกํ โหติเยวฯ ยถา เจตํ เอวํ ปุริมกสิเณสุ อุปฺปนฺนํ ฌานมฺปิฯ นิโรธปาทกภาโว ปเนตฺถ วิเสโสฯ เสสเมตฺถ อากาสกสิเณ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.98-99) วุตฺตเมวฯ

‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’ติอาทินยํ (ที. นิ. 1.239; ปฏิ. ม. 1.102) ปน วิกุพฺพนํ อิจฺฉนฺเตน ปุริเมสุ อฏฺฐสุ กสิเณสุ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา กสิณานุโลมโต กสิณปฏิโลมโต, กสิณานุโลมปฏิโลมโต; ฌานานุโลมโต, ฌานปฏิโลมโต, ฌานานุโลมปฏิโลมโต; ฌานุกฺกนฺติกโต, กสิณุกฺกนฺติกโต, ฌานกสิณุกฺกนฺติกโต; องฺคสงฺกนฺติกโต, อารมฺมณสงฺกนฺติกโต, องฺคารมฺมณสงฺกนฺติกโต; องฺคววตฺถานโต, อารมฺมณววตฺถานโตติ อิเมหิ จุทฺทสหากาเรหิ จิตฺตํ ปริทเมตพฺพํฯ เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.365-366) วุตฺตาเยวฯ

เอวํ ปน จุทฺทสหากาเรหิ จิตฺตํ อปริทเมตฺวา, ปุพฺเพ อภาวิตภาวโน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร อิทฺธิวิกุพฺพนํ สมฺปาเทสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ อาทิกมฺมิกสฺส หิ กสิณปริกมฺมมฺปิ ภาโร; สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ กตกสิณปริกมฺมสฺส นิมิตฺตุปฺปาทนํ ภาโร; สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ อุปฺปนฺเน นิมิตฺเต ตํ วฑฺเฒตฺวา อปฺปนาธิคโม ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ อธิคตปฺปนสฺส จุทฺทสหากาเรหิ จิตฺตปริทมนํ ภาโร; สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ จุทฺทสหากาเรหิ ปริทมิตจิตฺตสฺสาปิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ นาม ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ วิกุพฺพนปฺปตฺตสฺสาปิ ขิปฺปนิสนฺติภาโว นาม ภาโร; สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว ขิปฺปนิสนฺติ โหติฯ เถรมฺพตฺถเล มหาโรหนคุตฺตตฺเถรสฺส คิลานุปฏฺฐานํ อาคเตสุ ติํสมตฺเตสุ อิทฺธิมนฺตสหสฺเสสุ อุปสมฺปทาย อฏฺฐวสฺสิโก รกฺขิตตฺเถโร วิยฯ สพฺพํ วตฺถุ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.367) วิตฺถาริตเมวาติฯ

กสิณกถาฯ

อภิภายตนกถา

[204] เอวํ อฏฺฐสุ กสิเณสุ รูปาวจรกุสลํ นิทฺทิสิตฺวา, อิทานิ ยสฺมา สมาเนปิ อารมฺมเณ ภาวนาย อสมานํ อิเมสุ อฏฺฐสุ กสิเณสุ อญฺญมฺปิ อภิภายตนสงฺขาตํ รูปาวจรกุสลํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมสญฺญาวิรหิโตฯ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา อฏฺฐสุ กสิเณสุ กตปริกมฺมตาย ปริกมฺมวเสน เจว อปฺปนาวเสน จ ตานิ พหิทฺธา อฏฺฐสุ กสิเณสุ รูปานิ ปสฺสติฯ ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิฯ ตานิ อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘กิํ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมว ญาณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทญาโณ ‘กิเมตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติฯ สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถฯ ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส ปุพฺพภาโค กถิโตฯ อาคมฏฺฐกถาสุ ปน วุตฺตํ – อิมินาสฺส ปน อาโภโค กถิโตฯ โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติยนฺติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 3.8.65)ฯ

อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิฯ อภิภุยฺยาติ เอตฺถ ปน ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา ‘อญฺญาปิ โหตุ ‘กิเมสา มยฺหํ กริสฺสตี’ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว ญาณุตฺตโร ปุคฺคโล วิสทญฺญาโณ ‘กิเมตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, น อิทํ อปฺปมาณํ, น มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี’ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติฯ สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถฯ

ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณนฺติ อิธ ปริตฺตานีติ อาคตตฺตา อปฺปมาณารมฺมณตา น คหิตา, ปรโต อปฺปมาณานีติ อาคตตฺตา ปริตฺตารมฺมณตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ – ‘อิมสฺมิํ ฐาเน จตฺตาริ จตฺตาริ อารมฺมณานิ อคฺคเหตฺวา ทฺเว ทฺเวว คหิตานิ ฯ กิํ การณา? จตูสุ หิ คหิเตสุ เทสนา โสฬสกฺขตฺตุกา โหติ, สตฺถารา จ เหฏฺฐา โสฬสกฺขตฺตุกา เทสนา กิลญฺชมฺหิ ติเล ปตฺถรนฺเตน วิย วิตฺถารโต กถิตาฯ ตสฺส อิมสฺมิํ ฐาเน อฏฺฐกฺขตฺตุกํ เทสนํ กาตุํ อชฺฌาสโยฯ ตสฺมา ทฺเว ทฺเวเยว คหิตานีติ เวทิตพฺพานีติฯ