ปญฺจกนโย

[167] อิทานิ กตเม ธมฺมา กุสลาติ ปญฺจกนโย อารทฺโธฯ กสฺมาติ เจ, ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน เจว เทสนาวิลาเสน จฯ สนฺนิสินฺนเทวปริสาย กิร เอกจฺจานํ เทวานํ วิตกฺโก เอว โอฬาริกโต อุปฏฺฐาสิ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตา สนฺตโตฯ เตสํ สปฺปายวเสน สตฺถา จตุรงฺคิกํ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ ทุติยชฺฌานํ นาม ภาเชสิฯ เอกจฺจานํ วิจาโร โอฬาริกโต อุปฏฺฐาสิ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตา สนฺตโตฯ เตสํ สปฺปายวเสน ติวงฺคิกํ ตติยชฺฌานํ นาม ภาเชสิฯ เอกจฺจานํ ปีติ โอฬาริกโต อุปฏฺฐาสิ, สุขจิตฺเตกคฺคตา สนฺตโตฯ เตสํ สปฺปายวเสน ทุวงฺคิกํ จตุตฺถชฺฌานํ นาม ภาเชสิฯ เอกจฺจานํ สุขํ โอฬาริกโต อุปฏฺฐาสิ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตา สนฺตโตฯ เตสํ สปฺปายวเสน ทุวงฺคิกํ ปญฺจมชฺฌานํ นาม ภาเชสิฯ อยํ ตาว ‘ปุคฺคลชฺฌาสโย’ฯ

ยสฺสา ปน ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต นาม โหติ – สา ตถาคตสฺส สุฏฺฐุ ปฏิวิทฺธา – ตสฺมา ญาณมหตฺตตาย เทสนาวิธาเนสุ กุสโล เทสนาวิลาสปฺปตฺโต สตฺถา ยํ ยํ องฺคํ ลพฺภติ ตสฺส ตสฺส วเสน ยถา ยถา อิจฺฉติ ตถา ตถา เทสนํ นิยาเมตีติ โส อิธ ปญฺจงฺคิกํ ปฐมชฺฌานํ ภาเชสิ, จตุรงฺคิกํ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ ทุติยชฺฌานํ, ภาเชสิ ติวงฺคิกํ ตติยชฺฌานํ, ภาเชสิ ทุวงฺคิกํ จตุตฺถชฺฌานํ, ทุวงฺคิกเมว ปญฺจมชฺฌานํ ภาเชสิฯ อยํ ‘เทสนาวิลาโส’ นามฯ

อปิจ เย ภควตา ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธี’’ติ (ที. นิ. 3.305) สุตฺตนฺเต ตโย สมาธี เทสิตา, เตสุ เหฏฺฐา สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ จ ภาเชตฺวา ทสฺสิโต, อวิตกฺกวิจารมตฺโต น ทสฺสิโตฯ ตํ ทสฺเสตุมฺปิ อยํ ปญฺจกนโย อารทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ทุติยชฺฌานนิทฺเทเส ผสฺสาทีสุ วิตกฺกมตฺตํ ปริหายติ, โกฏฺฐาสวาเร ‘‘จตุรงฺคิกํ ฌานํ โหติ จตุรงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ อยเมว วิเสโสฯ เสสํ สพฺพํ ปฐมชฺฌานสทิสเมวฯ ยานิ จ จตุกฺกนเย ทุติยตติยจตุตฺถานิ ตาเนว อิธ ตติยจตุตฺถปญฺจมานิฯ เตสํ อธิคมปฏิปาฏิทีปนตฺถํ อยํ นโย เวทิตพฺโพ –

เอโก กิร อมจฺจปุตฺโต ราชานํ อุปฏฺฐาตุํ ชนปทโต นครํ อาคโตฯ โส เอกทิวสเมว ราชานํ ทิสฺวา ปานพฺยสเนน สพฺพํ วิภวชาตํ นาเสสิฯ

ตํ เอกทิวสํ สุรามทมตฺตํ นิจฺโจฬํ กตฺวา ชิณฺณกฏสารกมตฺเตน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปานาคารโต นีหริํสุฯ ตเมนํ สงฺการกูเฏ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺตํ เอโก องฺควิชฺชาปาฐโก ทิสฺวา ‘อยํ ปุริโส มหาชนสฺส อวสฺสโย ภวิสฺสติ, ปฏิชคฺคิตพฺโพ เอโส’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา มตฺติกาย นฺหาเปตฺวา ถูลสาฏกยุคํ นิวาสาเปตฺวา ปุน คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา สุขุเมน ทุกูลยุคเฬน อจฺฉาเทตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา สุโภชนํ โภเชตฺวา ‘เอวํ นํ ปริจาเรยฺยาถา’ติ ปริจารเก ปฏิปาเทตฺวา ปกฺกามิฯ อถ นํ เต สยนํ อาโรเปสุํฯ ปานาคารคมนปฏิพาหนตฺถญฺจ นํ จตฺตาโร ตาว ชนา จตูสุ หตฺถปาเทสุ อุปฺปีเฬตฺวา อฏฺฐํสุฯ เอโก ปาเท ปริมชฺชิฯ เอโก ตาลวณฺฏํ คเหตฺวา พีชิฯ เอโก วีณํ วาทยมาโน คายนฺโต นิสีทิฯ

โส สยนุปคมเนน วิคตกิลมโถ โถกํ นิทฺทายิตฺวา วุฏฺฐิโต หตฺถปาทนิปฺปีฬนํ อสหมาโน ‘โก เม หตฺถปาเท อุปฺปีเฬติ? อปคจฺฉถา’ติ ตชฺเชสิฯ เต เอกวจเนเนว อปคจฺฉิํสุฯ ตโต ปุน โถกํ นิทฺทายิตฺวา วุฏฺฐิโต ปาทปริมชฺชนํ อสหมาโน ‘โก เม ปาเท ปริมชฺชติ? อปคจฺฉา’ติ อาหฯ โสปิ เอกวจเนเนว อปคจฺฉิฯ ปุน โถกํ นิทฺทายิตฺวา วุฏฺฐิโต วาตวุฏฺฐิ วิย ตาลวณฺฏวาตํ อสหนฺโต ‘โก เอส? อปคจฺฉตู’ติ อาหฯ โสปิ เอกวจเนเนว อปคจฺฉิฯ ปุน โถกํ นิทฺทายิตฺวา วุฏฺฐิโต กณฺณสูลํ วิย คีตวาทิตสทฺทํ อสหมาโน วีณาวาทกํ ตชฺเชสิฯ โสปิ เอกวจเนเนว อปคจฺฉิฯ อเถวํ อนุกฺกเมน ปหีนกิลมถุปฺปีฬนปริมชฺชนวาตปฺปหารคีตวาทิตสทฺทุปทฺทโว สุขํ สยิตฺวา วุฏฺฐาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ ราชาปิสฺส มหนฺตํ อิสฺสริยมทาสิฯ โส มหาชนสฺส อวสฺสโย ชาโตฯ

ตตฺถ ปานพฺยสเนน ปาริชุญฺญปฺปตฺโต โส อมจฺจปุตฺโต วิย อเนกพฺยสนปาริชุญฺญปฺปตฺโต ฆราวาสคโต กุลปุตฺโต ทฏฺฐพฺโพฯ องฺควิชฺชาปาฐโก ปุริโส วิย ตถาคโตฯ ตสฺส ปุริสสฺส ‘อยํ มหาชนสฺส อวสฺสโย ภวิสฺสติ, ปฏิชคฺคนํ อรหตี’ติ สนฺนิฏฺฐานํ วิย ตถาคตสฺส ‘อยํ มหาชนสฺส อวสฺสโย ภวิสฺสติ, ปพฺพชฺชํ อรหติ กุลปุตฺโต’ติ สนฺนิฏฺฐานกรณํฯ

อถสฺส อมจฺจปุตฺตสฺส มตฺติกามตฺเตน นฺหาปนํ วิย กุลปุตฺตสฺสาปิ ปพฺพชฺชาปฏิลาโภฯ อถสฺส ถูลสาฏกนิวาสนํ วิย อิมสฺสาปิ ทสสิกฺขาปทสงฺขาตสีลวตฺถนิวาสนํฯ ปุน ตสฺส คนฺโธทกนฺหาปนํ วิย อิมสฺสาปิ ปาติโมกฺขสํวราทิสีลคนฺโธทกนฺหาปนํฯ ปุน ตสฺส สุขุมทุกูลยุคฬจฺฉาทนํ วิย อิมสฺสาปิ ยถาวุตฺตสีลวิสุทฺธิสมฺปทาสงฺขาตทุกูลจฺฉาทนํฯ

ทุกูลจฺฉาทิตสฺส ปนสฺส ปาสาทาโรปนํ วิย อิมสฺสาปิ สีลวิสุทฺธิทุกูลจฺฉาทิตสฺส สมาธิภาวนาปาสาทาโรหนํฯ ตโต ตสฺส สุโภชนภุญฺชนํ วิย อิมสฺสาปิ สมาธิอุปการกสติสมฺปชญฺญาทิธมฺมามตปริภุญฺชนํฯ

ภุตฺตโภชนสฺส ปน ตสฺส ปริจารเกหิ สยนาโรปนํ วิย อิมสฺสาปิ วิตกฺกาทีหิ อุปจารชฺฌานาโรปนํฯ ปุน ตสฺส ปานาคารคมนปฏิพาหนตฺถํ หตฺถปาทุปฺปีฬนกปุริสจตุกฺกํ วิย อิมสฺสาปิ กามสญฺญาภิมุขคมนปฏิพาหนตฺถํ อารมฺมเณ จิตฺตุปฺปีฬนโก เนกฺขมฺมวิตกฺโกฯ ตสฺส ปาทปริมชฺชกปุริโส วิย อิมสฺสาปิ อารมฺมเณ จิตฺตานุมชฺชนโก วิจาโรฯ ตสฺส ตาลวณฺฏวาตทายโก วิย อิมสฺสาปิ เจตโส สีตลภาวทายิกา ปีติฯ

ตสฺส โสตานุคฺคหกโร คนฺธพฺพปุริโส วิย อิมสฺสาปิ จิตฺตานุคฺคาหกํ โสมนสฺสํฯ ตสฺส สยนุปคมเนน วิคตกิลมถสฺส โถกํ นิทฺทุปคมนํ วิย อิมสฺสาปิ อุปจารชฺฌานสนฺนิสฺสเยน วิคตนีวรณกิลมถสฺส ปฐมชฺฌานุปคมนํฯ

อถสฺส นิทฺทายิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส หตฺถปาทุปฺปีฬนาสหเนน หตฺถปาทุปฺปีฬกานํ สนฺตชฺชนํ เตสญฺจ อปคมเนน ปุน โถกํ นิทฺทุปคมนํ วิย อิมสฺสาปิ ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตสฺส จิตฺตุปฺปีฬกวิตกฺกาสหเนน วิตกฺกโทสทสฺสนํ, วิตกฺกปฺปหานา จ ปุน อวิตกฺกวิจารมตฺตทุติยชฺฌานุปคมนํฯ

ตโต ตสฺส ปุนปฺปุนํ นิทฺทายิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส ยถาวุตฺเตน กเมน ปาทปริมชฺชนาทีนํ อสหเนน ปฏิปาฏิยา ปาทปริมชฺชกาทีนํ สนฺตชฺชนํ, เตสํ เตสญฺจ อปคมเนน ปุนปฺปุนํ โถกํ นิทฺทุปคมนํ วิย อิมสฺสาปิ ปุนปฺปุนํ ทุติยาทีหิ ฌาเนหิ วุฏฺฐิตสฺส ยถาวุตฺตโทสานํ วิจาราทีนํ อสหเนน ปฏิปาฏิยา วิจาราทิโทสทสฺสนํฯ เตสํ เตสญฺจ ปหานา ปุนปฺปุนํ อวิตกฺกอวิจารนิปฺปีติก ปหีนโสมนสฺสชฺฌานุปคมนํฯ

ตสฺส ปน สยนา วุฏฺฐาย รญฺโญ สนฺติกํ คตสฺส อิสฺสริยปฺปตฺติ วิย อิมสฺสาปิ ปญฺจมชฺฌานโต วุฏฺฐิตสฺส วิปสฺสนา มคฺคํ อุปคตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติฯ

ตสฺส ปตฺติสฺสริยสฺส พหูนํ ชนานํ อวสฺสยภาโว วิย อิมสฺสาปิ อรหตฺตปฺปตฺตสฺส พหูนํ อวสฺสยภาโว เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา หิ เอส อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ นาม โหตีติฯ

ปญฺจกนโย นิฏฺฐิโตฯ

เอตฺตาวตา จตุกฺกปญฺจกนยทฺวยเภโท สุทฺธิกนวโก นาม ปกาสิโต โหติฯ อตฺถโต ปเนส ปญฺจกนเย จตุกฺกนยสฺส ปวิฏฺฐตฺตา ฌานปญฺจโก เอวาติ เวทิตพฺโพฯ

ปฏิปทาจตุกฺกํ

[176-180] อิทานิ ยสฺมา เอตํ ฌานํ นาม ปฏิปทากเมน สิชฺฌติ, ตสฺมา ตสฺส ปฏิปทาเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา อสฺสาติ ทุกฺขปฏิปทํฯ ทนฺธา อภิญฺญา อสฺสาติ ทนฺธาภิญฺญํฯ อิติ ทุกฺขปฏิปทนฺติ วา ทนฺธาภิญฺญนฺติ วา ปถวีกสิณนฺติ วา ตีณิปิ ฌานสฺเสว นามานิฯ ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิญฺญนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ปฐมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย ยาว ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารํ อุปฺปชฺชติ ตาว ปวตฺตา ฌานภาวนา ‘ปฏิปทา’ติ วุจฺจติฯ อุปจารโต ปน ปฏฺฐาย ยาว อปฺปนา ตาว ปวตฺตา ปญฺญา ‘อภิญฺญา’ติ วุจฺจติฯ สา ปเนสา ปฏิปทา เอกจฺจสฺส ทุกฺขา โหติฯ นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺมสมุทาจารคหนตาย กิจฺฉา อสุขเสวนาติ อตฺโถฯ เอกจฺจสฺส ตทภาเวน สุขาฯ อภิญฺญาปิ เอกจฺจสฺส ทนฺธา โหติ, มนฺทา, อสีฆปฺปวตฺติฯ เอกจฺจสฺส ขิปฺปา อมนฺทา สีฆปฺปวตฺติฯ