สพฺพกมฺมฏฺฐานานญฺหิ ภาวนาวิธานํ สพฺพํ อฏฺฐกถานเยน คเหตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํฯ กิํ เตน ตตฺถ ตตฺถ ปุน วุตฺเตนาติ น นํ ปุน วิตฺถารยามฯ ปาฬิยา ปน เหฏฺฐา อนาคตํ อตฺถํ อปริหาเปนฺตา นิรนฺตรํ อนุปทวณฺณนเมว กริสฺสามฯ

ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเยฯ ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตีติ อิเม กามาวจรปฐมกุสลจิตฺเต วุตฺตปฺปการาย ปทปฏิปาฏิยา ฉปณฺณาส ธมฺมา โหนฺติฯ เกวลญฺหิ เต กามาวจรา, อิเม ภูมนฺตรวเสน มหคฺคตา รูปาวจราติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ เยวาปนกา ปเนตฺถ ฉนฺทาทโย จตฺตาโรว ลพฺภนฺติฯ โกฏฺฐาสวารสุญฺญตวารา ปากติกา เอวาติฯ

ปฐมํฯ

ทุติยชฺฌานํ

[161-162] ทุติยชฺฌานนิทฺเทเส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา, สมติกฺกมา; ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ, อญฺเญเยว หิ ปฐมชฺฌาเน ผสฺสาทโย อญฺเญ อิธ, โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ – นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํฯ วิภงฺเค ปน ‘‘อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺต’’นฺติ (วิภ. 573) เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ยสฺมา นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธาฯ สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ, นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิยฯ ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน จ เจโต สมฺปสาทยติ, ตสฺมาปิ สมฺปสาทนนฺติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป ‘สมฺปสาทนํ เจตโส’ติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปุริมสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป ‘เจตโส’ติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธิํ โยเชตพฺพํฯ

ตตฺรายํ อตฺถโยชนา – เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถฯ