เยวาปนกวณฺณนา

เย วา ปน ตสฺมิํ สมเย อญฺเญปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา, อิเม ธมฺมา กุสลาติ ‘ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’ติ น เกวลํ ปทปฏิปาฏิยา อุทฺทิฏฺฐา อิเม ปโรปณฺณาสธมฺมา เอว, อถ โข ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ ติเหตุกํ โสมนสฺสสหคตํ ปฐมํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํ สมเย เย วา ปน อญฺเญปิ เตหิเยว ผสฺสาทีหิ สมฺปยุตฺตา หุตฺวา ปวตฺตมานา อตฺถิ, อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนา รูปาภาเวน อรูปิโน, สภาวโต อุปลพฺภมานา ธมฺมา สพฺเพปิ อิเม ธมฺมา กุสลาฯ

เอตฺตาวตา จิตฺตงฺควเสน ปาฬิยํ อารุฬฺเห ปโรปณฺณาสธมฺเม ทีเปตฺวา เยวาปนกวเสน อปเรปิ นว ธมฺเม ธมฺมราชา ทีเปติฯ เตสุ เตสุ หิ สุตฺตปเทสุ ‘ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรตี’ติ อิเม นว ธมฺมา ปญฺญายนฺติฯ อิมสฺมิญฺจาปิ มหาจิตฺเต กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺโท อตฺถิ, จิตฺตงฺควเสน ปน ปาฬิยํ น อารุฬฺโหฯ โส อิธ เยวาปนกวเสน คหิโตฯ

อธิโมกฺโข อตฺถิ, มนสิกาโร อตฺถิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตา อตฺถิฯ เมตฺตาปุพฺพภาโค อตฺถิ; โส อโทเส คหิเต คหิโต เอว โหติฯ กรุณาปุพฺพภาโค อตฺถิ, มุทิตาปุพฺพภาโค อตฺถิฯ อุเปกฺขาปุพฺพภาโค อตฺถิ; โส ปน ตตฺรมชฺฌตฺตตาย คหิตาย คหิโตว โหติฯ สมฺมาวาจา อตฺถิ, สมฺมากมฺมนฺโต อตฺถิฯ สมฺมาอาชีโว อตฺถิ; จิตฺตงฺควเสน ปน ปาฬิยํ น อารุฬฺโหฯ โสปิ อิธ เยวาปนกวเสน คหิโตฯ

อิเมสุ ปน นวสุ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อิเม จตฺตาโรว เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติ, เสสา นานากฺขเณฯ ยทา หิ อิมินา จิตฺเตน มิจฺฉาวาจํ ปชหติ, วิรติวเสน สมฺมาวาจํ ปูเรติ, ตทา ฉนฺทาทโย จตฺตาโร, สมฺมาวาจา จาติ อิเม ปญฺจ เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติฯ ยทา มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปชหติ, วิรติวเสน สมฺมากมฺมนฺตํ ปูเรติ…เป.… มิจฺฉาอาชีวํ ปชหติ, วิรติวเสน สมฺมาอาชีวํ ปูเรติ…เป.… ยทา กรุณาย ปริกมฺมํ กโรติ…เป.… ยทา มุทิตาย ปริกมฺมํ กโรติ, ตทา ฉนฺทาทโย จตฺตาโร, มุทิตาปุพฺพภาโค จาติ อิเม ปญฺจ เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติฯ อิโต ปน มุญฺจิตฺวา, ทานํ เทนฺตสฺส สีลํ ปูเรนฺตสฺส โยเค กมฺมํ กโรนฺตสฺส จตฺตาริ อปณฺณกงฺคาเนว ลพฺภนฺติฯ

เอวเมเตสุ นวสุ เยวาปนกธมฺเมสุ ‘ฉนฺโท’ติ กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา โส กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ

ตเทวสฺส ปทฏฺฐานํ ฯ อารมฺมณสฺส คหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

อธิมุจฺจนํ ‘อธิโมกฺโข’ฯ โส สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐาโน สนฺนิฏฺฐาตพฺพธมฺมปทฏฺฐาโนฯ อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

กิริยา กาโร, มนสฺมิํ กาโร ‘มนสิกาโร’ฯ ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติปิ มนสิกาโรฯ สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโรฯ ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนสฺมิํ กาโรติ มนสิกาโรฯ โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สมฺปโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนฯ อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํฯ ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺสฯ น เต อิธ อธิปฺเปตาฯ

เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’ฯ สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกนิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา; มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนวเสน สมปฺปวตฺตานํ อาชาเนยฺยานํ อชฺฌุเปกฺขนสารถิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

‘กรุณามุทิตา’ พฺรหฺมวิหารนิทฺเทเส อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ เกวลญฺหิ ตา อปฺปนปฺปตฺตา รูปาวจรา, อิธ กามาวจราติ อยเมว วิเสโสฯ

กายทุจฺจริตโต วิรติ ‘กายทุจฺจริตวิรติ’ฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ลกฺขณาทิโต ปเนตา ติสฺโสปิ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา; อมทฺทนลกฺขณาติ วุตฺตํ โหติฯ กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺฐานา, สทฺธาหิโรตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺฐานาฯ ปาปกิริยโต จิตฺตสฺส วิมุขีภาวภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อิติ ผสฺสาทีนิ ฉปฺปญฺญาส เยวาปนกวเสน วุตฺตานิ นวาติ สพฺพานิปิ อิมสฺมิํ ธมฺมุทฺเทสวาเร ปญฺจสฏฺฐิ ธมฺมปทานิ ภวนฺติฯ เตสุ เอกกฺขเณ กทาจิ เอกสฏฺฐิ ภวนฺติ, กทาจิ สมสฏฺฐิฯ ตานิ หิ สมฺมาวาจาปูรณาทิวเสนฯ

อุปฺปตฺติยํ ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอกสฏฺฐิ ภวนฺติฯ เตหิ มุตฺเต เอกสฺมิํ ฐาเน สมสฏฺฐิ ภวนฺติฯ ฐเปตฺวา ปน เยวาปนเก ปาฬิยํ ยถารุตวเสน คยฺหมานานิ ฉปฺปญฺญาสาว โหนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปเนตฺถ ผสฺสปญฺจกํ, วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, หิริพลํ โอตฺตปฺปพลนฺติ ทฺเว พลานิ, อโลโภ อโทโสติ ทฺเว มูลานิ, กายปสฺสทฺธิจิตฺตปสฺสทฺธิอาทโย ทฺวาทส ธมฺมาติ สมติํส ธมฺมา โหนฺติฯ

เตสุ สมติํสาย ธมฺเมสุ อฏฺฐารส ธมฺมา อวิภตฺติกา โหนฺติ, ทฺวาทส สวิภตฺติกาฯ กตเม อฏฺฐารส? ผสฺโส สญฺญา เจตนา วิจาโร ปีติ ชีวิตินฺทฺริยํ, กายปสฺสทฺธิอาทโย ทฺวาทส ธมฺมาติ อิเม อฏฺฐารส อวิภตฺติกาฯ เวทนา จิตฺตํ วิตกฺโก จิตฺเตกคฺคตา, สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ, หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ, อโลโภ อโทโสติ อิเม ทฺวาทส ธมฺมา สวิภตฺติกาฯ เตสุ สตฺต ธมฺมา ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตา, เอโก ตีสุ, ทฺเว จตูสุ, เอโก ฉสุ, เอโก สตฺตสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ

กถํ? จิตฺตํ วิตกฺโก สทฺธา หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโสติ อิเม สตฺต ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตาฯ

เอเตสุ หิ จิตฺตํ ตาว ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา จิตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา มนินฺทฺริยนฺติฯ วิตกฺโก ฌานงฺคานิ ปตฺวา วิตกฺโก โหตีติ วุตฺโต, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา สมฺมาสงฺกปฺโปติฯ สทฺธา อินฺทฺริยานิ ปตฺวา สทฺธินฺทฺริยํ โหตีติ วุตฺตา, พลานิ ปตฺวา สทฺธาพลนฺติฯ หิรี พลานิ ปตฺวา หิริพลํ โหตีติ วุตฺตา, โลกปาลทุกํ ปตฺวา หิรีติฯ โอตฺตปฺเปปิ เอเสว นโยฯ อโลโภ มูลํ ปตฺวา อโลโภ โหตีติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา อนภิชฺฌาติฯ อโทโส มูลํ ปตฺวา อโทโส โหตีติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา อพฺยาปาโทติฯ อิเม สตฺต ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตาฯ

เวทนา ปน ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา เวทนา โหตีติ วุตฺตา, ฌานงฺคานิ ปตฺวา สุขนฺติ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติฯ เอวํ เอโก ธมฺโม ตีสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ

วีริยํ ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา วีริยินฺทฺริยํ โหตีติ วุตฺตํ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา สมฺมาวายาโมติ, พลานิ ปตฺวา วีริยพลนฺติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา ปคฺคาโหติฯ

สติปิ อินฺทฺริยานิ ปตฺวา สตินฺทฺริยํ โหตีติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา สมฺมาสตีติ, พลานิ ปตฺวา สติพลนฺติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา สติ โหตีติ วุตฺตาฯ เอวํ อิเม ทฺเว ธมฺมา จตูสุ ฐาเนสุ วิภตฺตาฯ

สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตีติ วุตฺโต, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา สมาธินฺทฺริยนฺติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา สมฺมาสมาธีติฯ พลานิ ปตฺวา สมาธิพลนฺติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา สมโถ อวิกฺเขโปติฯ เอวมยํ เอโก ธมฺโม ฉสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ

ปญฺญา ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ปญฺญินฺทฺริยํ โหตีติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา สมฺมาทิฏฺฐีติ, พลานิ ปตฺวา ปญฺญาพลนฺติ, มูลานิ ปตฺวา อโมโหติ, กมฺมปถํ ปตฺวา สมฺมาทิฏฺฐีติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา สมฺปชญฺญํ วิปสฺสนาติฯ เอวํ เอโก ธมฺโม สตฺตสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ

สเจ ปน โกจิ วเทยฺย – ‘เอตฺถ อปุพฺพํ นาม นตฺถิ, เหฏฺฐา คหิตเมว คณฺหิตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ปทํ ปูริตํ, อนนุสนฺธิกา กถา อุปฺปฏิปาฏิยา โจเรหิ อาภตภณฺฑสทิสา, โคยูเถน คตมคฺเค อาลุลิตติณสทิสา อชานิตฺวา กถิตา’ติ, โส ‘มาเหว’นฺติ ปฏิเสเธตฺวา วตฺตพฺโพ – ‘พุทฺธานํ เทสนา อนนุสนฺธิกา นาม นตฺถิ, สานุสนฺธิกา ว โหติฯ อชานิตฺวา กถิตาปิ นตฺถิ, สพฺพา ชานิตฺวา กถิตาเยวฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ กิจฺจํ ชานาติ, ตํ ญตฺวา กิจฺจวเสน วิภตฺติํ อาโรเปนฺโต อฏฺฐารส ธมฺมา เอเกกกิจฺจาติ ญตฺวา เอเกกสฺมิํ ฐาเน วิภตฺติํ อาโรเปสิฯ สตฺต ธมฺมา ทฺเวทฺเวกิจฺจาติ ญตฺวา ทฺวีสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺติํ อาโรเปสิฯ เวทนา ติกิจฺจาติ ญตฺวา ตีสุ ฐาเนสุ วิภตฺติํ อาโรเปสิฯ วีริยสตีนํ จตฺตาริ จตฺตาริ กิจฺจานีติ ญตฺวา จตูสุ จตูสุ ฐาเนสุ วิภตฺติํ อาโรเปสิฯ สมาธิ ฉกิจฺโจติ ญตฺวา ฉสุ ฐาเนสุ วิภตฺติํ อาโรเปสิฯ ปญฺญา สตฺตกิจฺจาติ ญตฺวา สตฺตสุ ฐาเนสุ วิภตฺติํ อาโรเปสิ’ฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมํ – เอโก กิร ปณฺฑิโต ราชา รโหคโต จินฺเตสิ – ‘อิมํ ราชกุลสนฺตกํ น ยถา วา ตถา วา ขาทิตพฺพํ, สิปฺปานุจฺฉวิกํ เวตนํ วฑฺเฒสฺสามี’ติฯ โส สพฺเพ สิปฺปิเก สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘เอเกกสิปฺปชานนเก ปกฺโกสถา’ติ อาหฯ เอวํ ปกฺโกสิยมานา อฏฺฐารส ชนา อุฏฺฐหิํสุฯ เตสํ เอเกกํ ปฏิวีสํ ทาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ ‘ทฺเว ทฺเว สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต ปน สตฺต ชนา อาคมํสุฯ เตสํ ทฺเว ทฺเว ปฏิวีเส ทาเปสิฯ ‘ตีณิ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิฯ ตสฺส ตโย ปฏิวีเส ทาเปสิฯ ‘จตฺตาริ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต ทฺเว ชนา อาคมํสุฯ เตสํ จตฺตาริ จตฺตาริ ปฏิวีเส ทาเปสิฯ ‘ปญฺจ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต เอโกปิ นาคจฺฉิ ฯ ‘ฉ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิฯ ตสฺส ฉ ปฏิวีเส ทาเปสิฯ ‘สตฺต สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิฯ ตสฺส สตฺต ปฏิวีเส ทาเปสิฯ

ตตฺถ ปณฺฑิโต ราชา วิย อนุตฺตโร ธมฺมราชาฯ สิปฺปชานนกา วิย จิตฺตจิตฺตงฺควเสน อุปฺปนฺนา ธมฺมาฯ สิปฺปานุจฺฉวิกเวตนวฑฺฒนํ วิย กิจฺจวเสน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ วิภตฺติอาโรปนํฯ

สพฺเพปิ ปเนเต ธมฺมา ผสฺสปญฺจกวเสน ฌานงฺควเสน อินฺทฺริยวเสน มคฺควเสน พลวเสน มูลวเสน กมฺมปถวเสน โลกปาลวเสน ปสฺสทฺธิวเสน ลหุตาวเสน มุทุตาวเสน กมฺมญฺญตาวเสน ปาคุญฺญตาวเสน อุชุกตาวเสน สติสมฺปชญฺญวเสน สมถวิปสฺสนาวเสน ปคฺคาหาวิกฺเขปวเสนาติ สตฺตรส ราสโย โหนฺตีติฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

กามาวจรกุสลํ นิทฺเทสวารกถา

[2] อิทานิ ตาเนว ธมฺมุทฺเทสวาเร ปาฬิอารุฬฺหานิ ฉปฺปญฺญาส ปทานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘กตโม ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตี’ติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ