รูปารมฺมเณสุปิ จ ‘ปฐมํ นีลารมฺมณํ ปจฺฉา ปีตารมฺมณ’นฺติ อิมินาปิ นิยเมน อนุปฺปชฺชิตฺวา, ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ‘นีลปีตกาทีสุ รูปารมฺมเณสุ ยํ วา ตํ วา รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหตี’ติ อตฺโถฯ สทฺทารมฺมณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ตาว เอกา โยชนาฯ

อยํ ปน อปรา – รูปํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ รูปารมฺมณํ…เป.… ธมฺโม อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ธมฺมารมฺมณํ ฯ อิติ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ วตฺวา ปุน ‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – เอเตสุ รูปาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยํ วา ตํ วา ปน อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหตีติฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน เยวาปนเก อภินวํ นตฺถิ, เหฏฺฐา คหิตเมว คหิต’นฺติ วตฺวา ‘รูปํ วา อารพฺภ…เป.… ธมฺมํ วา อารพฺภ, อิทํ วา อิทํ วา อารพฺภาติ กเถตุํ อิทํ วุตฺต’นฺติ เอตฺตกเมว อาคตํฯ

ธมฺมุทฺเทสวาโร

ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา

ตสฺมิํ สมเยติ อิทํ อนิยมนิทฺทิฏฺฐสฺส สมยสฺส นิยมโต ปฏินิทฺเทสวจนํฯ ตสฺมา ‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’ติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ยเถว จิตฺตํ เอวํ ผสฺสาทีสุปิ ผสฺโส โหติฯ กิํ โหติ? ‘กามาวจโร โหติ, กุสโล โหติ, อุปฺปนฺโน โหติ, โสมนสฺสสหคโต โหตี’ติอาทินา นเยน ลพฺภมานปทวเสน โยชนา กาตพฺพาฯ เวทนายญฺหิ ‘โสมนสฺสสหคตา’ติ ปญฺญินฺทฺริเย จ ‘ญาณสมฺปยุตฺต’นฺติ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘ลพฺภมานปทวเสนา’ติ วุตฺตํฯ อิทํ อฏฺฐกถามุตฺตกํ อาจริยานํ มตํ; น ปเนตํ สารโต ทฏฺฐพฺพํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว ปฐมํ วุตฺโตติ? จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาตตฺตาฯ อารมฺมณสฺมิญฺหิ จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต หุตฺวา ผสฺโส อารมฺมณํ ผุสมาโน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ปฐมํ วุตฺโตฯ ผสฺเสน ปน ผุสิตฺวา เวทนาย เวทยติ, สญฺญาย สญฺชานาติ, เจตนาย เจเตติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ผุฏฺโฐ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติฯ

อปิจ , อยํ ผสฺโส นาม ยถา ปาสาทํ ปตฺวา ถมฺโภ นาม เสสทพฺพสมฺภารานํ พลวปจฺจโย, ตุลาสงฺฆาฏภิตฺติปาทกูฏโคปานสีปกฺขปาสกมุขวฏฺฏิโย ถมฺภาพทฺธา ถมฺเภ ปติฏฺฐิตา, เอวเมว สหชาตสมฺปยุตฺตธมฺมานํ พลวปจฺจโย โหติฯ ถมฺภสทิโส หิ เอสฯ อวเสสา ทพฺพสมฺภารสทิสาติฯ ตสฺมาปิ ปฐมํ วุตฺโตฯ อิทํ ปน อการณํฯ เอกจิตฺตสฺมิญฺหิ อุปฺปนฺนธมฺมานํ ‘อยํ ปฐมํ อุปฺปนฺโน อยํ ปจฺฉา’ติ อิทํ วตฺตุํ น ลพฺภาฯ พลวปจฺจยภาเวปิ ผสฺสสฺส การณํ น ทิสฺสติฯ เทสนาวาเรเนว ปน ผสฺโส ปฐมํ วุตฺโตฯ เวทนา โหติ ผสฺโส โหติ, สญฺญา โหติ ผสฺโส โหติ, เจตนา โหติ ผสฺโส โหติ, จิตฺตํ โหติ ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ สญฺญา โหติ, เจตนา โหติ วิตกฺโก โหตีติ อาหริตุมฺปิ หิ วฏฺเฏยฺยฯ เทสนาวาเรน ปน ผสฺโสว ปฐมํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ยถา เจตฺถ เอวํ เสสธมฺเมสุปิ ปุพฺพาปรกฺกโม นาม น ปริเยสิตพฺโพฯ วจนตฺถลกฺขณรสาทีหิ ปน ธมฺมา เอว ปริเยสิตพฺพาฯ

เสยฺยถิทํ – ผุสตีติ ผสฺโสฯ สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนฯ

อยญฺหิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณฯ เอกเทเสน จ อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ, จิตฺตํ อารมฺมณญฺจ สงฺฆฏฺเฏตีติ สงฺฆฏฺฏนรโสฯ วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต วา อุปฺปนฺนตฺตา สมฺปตฺติอตฺเถนปิ รเสน สงฺฆฏฺฏนรโสติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ – ‘‘จตุภูมกผสฺโส หิ โนผุสนลกฺขโณ นาม นตฺถิฯ สงฺฆฏฺฏนรโส ปน ปญฺจทฺวาริโกว โหติฯ ปญฺจทฺวาริกสฺส หิ ผุสนลกฺขโณติปิ สงฺฆฏฺฏนรโสติปิ นามํ; มโนทฺวาริกสฺส ผุสนลกฺขโณตฺเวว นามํ, น สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติฯ

อิทญฺจ วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาภตํ – ‘‘ยถา, มหาราช, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺเฌยฺยุํ, เตสุ ยถา เอโก เมณฺโฑ เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํ, ยถา ทุติโย เมณฺโฑ เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํ; ยถา เตสํ สนฺนิปาโต เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ’’ฯ เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส, สงฺฆฏฺฏนรโส จฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ทฺเว สมฺมา วชฺเชยฺยุํ…เป.… ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุํ, ยถา เอโก ปาณิ เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํ, ยถา ทุติโย ปาณิ เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํ, ยถา เตสํ สนฺนิปาโต เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส จา’’ติ (มิ. ป. 2.3.8) วิตฺถาโรฯ

ยถา วา ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1352, 1354) จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ จกฺขุอาทินาเมน วุตฺตานิ, เอวมิธาปิ ตานิ จกฺขุอาทินาเมน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ ตสฺมา ‘เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพ’นฺติอาทีสุ เอวํ จกฺขุวิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ สนฺเต จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต กิจฺจฏฺเฐเนว รเสน สงฺฆฏฺฏนรโสติ สิทฺโธ โหติฯ

ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ปน อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโนฯ อยญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ เอวํ การณสฺส วเสน ปเวทิโตติฯ อิมสฺส จ สุตฺตปทสฺส ติณฺณํ สงฺคติยา ผสฺโสติ อยมตฺโถ; น สงฺคติมตฺตเมว ผสฺโสติฯ

เอวํ ปเวทิตตฺตา ปน เตเนวากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาตีติ สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโนติ วุตฺโตฯ ผลฏฺเฐน ปน ปจฺจุปฏฺฐาเนเนส เวทนาปจฺจุปฏฺฐาโน นาม โหติฯ เวทนญฺเหส ปจฺจุปฏฺฐาเปติ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ อุปฺปาทยมาโน จ ยถา พหิทฺธา อุณฺหปจฺจยาปิ ลาขาสงฺขาตธาตุนิสฺสิตา อุสฺมา อตฺตโน นิสฺสเย มุทุภาวการี โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ พหิทฺธา วีตจฺจิตงฺคารสงฺขาเต อุณฺหภาเว, เอวํ วตฺถารมฺมณสงฺขาตอญฺญปจฺจโยปิ สมาโน, จิตฺตนิสฺสิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูเต จิตฺเต เอว เอส เวทนุปฺปาทโก โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณ วาติ เวทิตพฺโพฯ ตชฺชาสมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต เอส อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนติ วุจฺจติฯ

เวทยตีติ เวทนาฯ สา เวทยิตลกฺขณา, อนุภวนรสา อิฏฺฐาการสมฺโภครสา วา, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานา, ปสฺสทฺธิปทฏฺฐานาฯ

‘จตุภูมิกเวทนา หิ โนเวทยิตลกฺขณา นาม นตฺถิฯ อนุภวนรสตา ปน สุขเวทนายเมว ลพฺภตี’ติ วตฺวา ปุน ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘สุขเวทนา วา โหตุ, ทุกฺขเวทนา วา, อทุกฺขมสุขเวทนา วา, สพฺพา อนุภวนรสา’ติ วตฺวา อยมตฺโถ ทีปิโต – อารมฺมณรสานุภวนฏฺฐานํ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอกเทสมตฺตกเมว อนุภวนฺติฯ ผสฺสสฺส หิ ผุสนมตฺตกเมว โหติ, สญฺญาย สญฺชานนมตฺตกเมว, เจตนาย เจตนามตฺตกเมว, วิญฺญาณสฺส วิชานนมตฺตกเมวฯ เอกํสโต ปน อิสฺสรวตาย วิสฺสวิตาย สามิภาเวน เวทนาว อารมฺมณรสํ อนุภวติฯ

ราชา วิย หิ เวทนา, สูโท วิย เสสธมฺมาฯ ยถา สูโท นานารสโภชนํ สมฺปาเทตฺวา เปฬาย ปกฺขิปิตฺวา ลญฺฉนํ ทตฺวา รญฺโญ สนฺติเก โอตาเรตฺวา ลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา เปฬํ วิวริตฺวา สพฺพสูปพฺยญฺชเนหิ อคฺคคฺคํ อาทาย ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา สโทสนิทฺโทสภาววีมํสนตฺถํ อชฺโฌหรติ, ตโต รญฺโญ นานคฺครสโภชนํ อุปนาเมติฯ ราชา อิสฺสรวตาย วิสฺสวิตาย สามี หุตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตํ ภุญฺชติฯ ตตฺถ หิ สูทสฺส ภตฺตวีมํสนมตฺตมิว อวเสสธมฺมานํ อารมฺมณรสสฺส เอกเทสานุภวนํฯ ยถา หิ สูโท ภตฺเตกเทสมตฺตเมว วีมํสติ เอวํ เสสธมฺมาปิ อารมฺมณรเสกเทสเมว อนุภวนฺติฯ ยถา ปน ราชา อิสฺสรวตาย วิสฺสวิตาย สามี หุตฺวา ยทิจฺฉกํ ภุญฺชติ, เอวํ เวทนาปิ อิสฺสรวตาย วิสฺสวิตาย สามิภาเวน อารมฺมณรสํ อนุภวติฯ ตสฺมา อนุภวนรสาติ วุจฺจติฯ

ทุติเย อตฺถวิกปฺเป อยํ อิธ อธิปฺเปตา เวทนา ยถา วา ตถา วา อารมฺมณสฺส อิฏฺฐาการเมว สมฺภุญฺชตีติ อิฏฺฐาการสมฺโภครสาติ วุตฺตาฯ เจตสิกอสฺสาทโต ปเนสา อตฺตโน สภาเวเนว อุปฏฺฐานํ สนฺธาย เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานาติ วุตฺตาฯ ยสฺมา ปน ‘‘ปสฺสทฺธิกาโย สุขํ เวเทติ’’ ตสฺมา ปสฺสทฺธิปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาตีติ สญฺญาฯ สา สญฺชานนลกฺขณา ปจฺจาภิญฺญาณรสาฯ

จตุภูมิกสญฺญา หิ โนสญฺชานนลกฺขณา นาม นตฺถิ ฯ สพฺพา สญฺชานนลกฺขณาวฯ ยา ปเนตฺถ อภิญฺญาเณน สญฺชานาติ สา ปจฺจาภิญฺญาณรสา นาม โหติฯ

ตสฺสา, วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺญาณํ กตฺวา ปุน เตน อภิญฺญาเณน ตํ ปจฺจาภิชานนกาเล, ปุริสสฺส กาฬติลกาทิอภิญฺญาณํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุน เตน อภิญฺญาเณน อสุโก นาม เอโสติ ตสฺส ปจฺจาภิชานนกาเล, รญฺโญ ปิฬนฺธนโคปกภณฺฑาคาริกสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปิฬนฺธเน นามปณฺณกํ พนฺธิตฺวา ‘อสุกํ ปิฬนฺธนํ นาม อาหรา’ติ วุตฺเต ทีปํ ชาเลตฺวา รตนคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปณฺณํ วาเจตฺวา ตสฺส ตสฺเสว ปิฬนฺธนสฺส อาหรณกาเล จ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อปโร นโย – สพฺพสงฺคาหิกวเสน หิ สญฺชานนลกฺขณา สญฺญาฯ ปุนสญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา, ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิยฯ ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา, หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิยฯ อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานา วา, วิชฺชุ วิยฯ ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา, ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ‘ปุริสา’ติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิยฯ ยา ปเนตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตา โหติ สา สญฺญา ญาณเมว อนุวตฺตติฯ สสมฺภารปถวีอาทีสุ เสสธมฺมา ปถวีอาทีนิ วิยาติ เวทิตพฺพาฯ

เจตยตีติ เจตนา สทฺธิํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถฯ สา เจตยิตลกฺขณา, เจตนาภาวลกฺขณาติ อตฺโถฯ อายูหนรสาฯ จตุภูมิกเจตนา หิ โนเจตยิตลกฺขณา นาม นตฺถิฯ สพฺพา เจตยิตลกฺขณาวฯ อายูหนรสตา ปน กุสลากุสเลสุ เอว โหติฯ กุสลากุสลกมฺมายูหนฏฺฐานญฺหิ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมานํ เอกเทสมตฺตกเมว กิจฺจํ โหติฯ เจตนา ปน อติเรกอุสฺสาหา อติเรกวายามา, ทิคุณุสฺสาหา ทิคุณวายามาฯ เตนาหุ โปราณา – ‘‘ถาวริยสภาวสณฺฐิตา จ ปเนสา เจตนา’’ติฯ ถาวริโยติ เขตฺตสามี วุจฺจติฯ ยถา เขตฺตสามี ปุริโส ปญฺจปณฺณาส พลิปุริเส คเหตฺวา ‘ลายิสฺสามี’ติ เอกโต เขตฺตํ โอตรติฯ ตสฺส อติเรโก อุสฺสาโห อติเรโก วายาโม, ทิคุโณ อุสฺสาโห ทิคุโณ วายาโม โหติ, ‘นิรนฺตรํ คณฺหถา’ติอาทีนิ วทติ, สีมํ อาจิกฺขติ, เตสํ สุราภตฺตคนฺธมาลาทีนิ ชานาติ, มคฺคํ สมกํ หรติฯ

เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ ฯ เขตฺตสามิปุริโส วิย หิ เจตนาฯ ปญฺจปณฺณาส พลิปุริสา วิย จิตฺตงฺควเสน อุปฺปนฺนา ปญฺจปณฺณาส กุสลา ธมฺมาฯ เขตฺตสามิปุริสสฺส ทิคุณุสฺสาหทิคุณวายามกรณกาโล วิย กุสลากุสลกมฺมายูหนฏฺฐานํ ปตฺวา เจตนาย ทิคุณุสฺสาโห ทิคุณวายาโม โหติฯ เอวมสฺสา อายูหนรสตา เวทิตพฺพาฯ

สา ปเนสา สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานาฯ สํวิทหมานา หิ อยํ อุปฏฺฐาติ, สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา, เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกีอาทโย วิยฯ ยถา หิ เชฏฺฐสิสฺโส อุปชฺฌายํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สยํ อธียมาโน อิตเรปิ ทารเก อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌยนกมฺเม ปวตฺตยติ, ตสฺมิญฺหิ อธียิตุํ อารทฺเธ เตปิ อธียนฺติ, ตทนุวตฺติตายฯ ยถา จ มหาวฑฺฒกี สยํ ตจฺฉนฺโต อิตเรปิ ตจฺฉเก อตฺตโน อตฺตโน ตจฺฉนกมฺเม ปวตฺตยติ, ตสฺมิญฺหิ ตจฺฉิตุํ อารทฺเธ เตปิ ตจฺฉนฺติ, ตทนุวตฺติตายฯ ยถา จ โยธนายโก สยํ ยุชฺฌมาโน อิตเรปิ โยเธ สมฺปหารวุตฺติยํ ปวตฺตยติ, ตสฺมิญฺหิ ยุชฺฌิตุํ อารทฺเธ เตปิ อนิวตฺตมานา ยุชฺฌนฺติ, ตทนุวตฺติตายฯ เอวเมสาปิ อตฺตโน กิจฺเจน อารมฺมเณ ปวตฺตมานา อญฺเญปิ สมฺปยุตฺตธมฺเม อตฺตโน อตฺตโน กิริยาย ปวตฺเตติฯ ตสฺสา หิ อตฺตโน กิจฺจํ อารทฺธาย, ตํสมฺปยุตฺตาปิ อารภนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา, เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกีอาทโย วิยา’ติฯ อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ จ ปนายํ สมฺปยุตฺตานํ อุสฺสาหนภาเวน ปวตฺตมานา ปากฏา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

‘อารมฺมณํ จินฺเตตี’ติ จิตฺตนฺติ นเยน จิตฺตสฺส วจนตฺโถ วุตฺโต เอวฯ ลกฺขณาทิโต ปน วิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺทหนปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํฯ จตุภูมกจิตฺตญฺหิ โนวิชานนลกฺขณํ นาม นตฺถิฯ สพฺพํ วิชานนลกฺขณเมวฯ ทฺวารํ ปน ปตฺวา อารมฺมณวิภาวนฏฺฐาเน จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ โหติฯ จกฺขุนา หิ ทิฏฺฐํ รูปารมฺมณํ จิตฺเตเนว วิชานาติ…เป.… มเนน วิญฺญาตํ ธมฺมารมฺมณํ จิตฺเตเนว วิชานาติฯ ยถา หิ นครคุตฺติโก นาม นครมชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสีทิตฺวา ‘อยํ เนวาสิโก อยํ อาคนฺตุโก’ติ อาคตาคตํ ชนํ อุปธาเรติ ววตฺถเปติ – เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ มหาเถเรน – ‘‘ยถา, มหาราช , นครคุตฺติโก นาม มชฺเฌ นครสฺส สิงฺฆาฏเก นิสินฺโน ปุรตฺถิมโต ทิสโต ปุริสํ อาคจฺฉนฺตํ ปสฺเสยฺย… ปจฺฉิมโต… ทกฺขิณโต… อุตฺตรโต ทิสโต ปุริสํ อาคจฺฉนฺตํ ปสฺเสยฺย, เอวเมว โข, มหาราช, ยํ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ ตํ วิญฺญาเณน วิชานาติ, ยํ โสเตน สทฺทํ สุณาติ, ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ, ชิวฺหาย รสํ สายติ, กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสติ, มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, ตํ วิญฺญาเณน วิชานาตี’’ติ (มิ. ป. 2.3.12)ฯ เอวํ ทฺวารํ ปตฺวา อารมฺมณวิภาวนฏฺฐาเน จิตฺตเมว ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํฯ ตสฺมา ปุพฺพงฺคมรสนฺติ วุจฺจติฯ

ตเทตํ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อุปฺปชฺชมานํ ปุริมํ ปุริมํ นิรนฺตรํ กตฺวา สนฺทหนเมว อุปฏฺฐาตีติ สนฺทหนปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปญฺจโวการภเว ปนสฺส นิยมโต นามรูปํ, จตุโวการภเว นามเมว ปทฏฺฐานํฯ ตสฺมา นามรูปปทฏฺฐานนฺติ วุตฺตํฯ

กิํ ปเนตํ จิตฺตํ ปุริมนิทฺทิฏฺฐจิตฺเตน สทฺธิํ เอกเมว อุทาหุ อญฺญนฺติ? เอกเมวฯ อถ กสฺมา ปุริมนิทฺทิฏฺฐํ ปุน วุตฺตนฺติ? อวิจาริตํ เอตํ อฏฺฐกถายํฯ อยํ ปเนตฺถ ยุตฺติ – ยถา หิ รูปาทีนิ อุปาทาย ปญฺญตฺตา สูริยาทโย น อตฺถโต รูปาทีหิ อญฺเญ โหนฺติ, เตเนว ยสฺมิํ สมเย สูริโย อุเทติ ตสฺมิํ สมเย ตสฺส เตชสงฺขาตํ รูปมฺปีติฯ เอวํ วุจฺจมาเนปิ น รูปาทีหิ อญฺโญ สูริโย นาม อตฺถิฯ น ตถา จิตฺตํ; ผสฺสาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปญฺญาปิยติ; อตฺถโต ปเนตํ เตหิ อญฺญเมวฯ เตน ‘ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ เอกํเสเนว ตสฺมิํ สมเย ผสฺสาทีหิ อตฺถโต อญฺญเมว ตํ โหตี’ติ อิมสฺสตฺถสฺส ทีปนตฺถาย เอตํ ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยถา จ ‘‘ยสฺมิํ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ…เป.… ปถวีกสิณํ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ เวทนา โหตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 160) ปน ภาเวนฺเตน ววตฺถาปิเต สมเย โย ภาเวติ น โส อตฺถโต อุปฺปชฺชติ นาม, เตเนว ตตฺถ ยถา ‘‘ผสฺโส โหติ เวทนา โหตี’’ติ วุตฺตํ, น เอวํ ‘‘โย ภาเวติ โส โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทีสุ ปน จิตฺเตน ววตฺถาปิเต สมเย สมยววตฺถาปิตํ จิตฺตํ น ตถา อตฺถโต นุปฺปชฺชติ ฯ ยเถว ปน ตทา ‘ผสฺโส โหติ เวทนา โหติ’, ตถา ‘จิตฺตมฺปิ โหตี’ติ อิมสฺสปิ อตฺถสฺส ทีปนตฺถมิทํ ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – อุทฺเทสวาเร สงฺคณฺหนตฺถํ นิทฺเทสวาเร จ วิภชนตฺถํ ปุริเมน หิ ‘จิตฺต’-สทฺเทน เกวลํ สมโย ววตฺถาปิโตฯ ตสฺมิํ ปน จิตฺเตน ววตฺถาปิตสมเย เย ธมฺมา โหนฺติ เตสํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ จิตฺตญฺจาปิ ตสฺมิํ สมเย โหติเยวฯ ตสฺมา ตสฺสาปิ สงฺคณฺหนตฺถเมตํ ปุน วุตฺตํฯ อิมสฺมิญฺจ ฐาเน เอตสฺมิํ อวุจฺจมาเน ‘‘กตมํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺต’’นฺติ น สกฺกา ภเวยฺย นิทฺเทสวาเร วิภชิตุํฯ เอวมสฺส วิภชนํเยว ปริหาเยถฯ ตสฺมา ตสฺส นิทฺเทสวาเร วิภชนตฺถมฺปิ เอตญฺจ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมา วา ‘‘อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ เอตฺถ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ เอตํ เทสนาสีสเมว, ‘น ปน จิตฺตํ เอกเมว อุปฺปชฺชตี’ติ อฏฺฐกถายํ วิจาริตํ, ตสฺมา จิตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺถาปิ จิตฺตมตฺตเมว อคฺคเหตฺวา ปโรปณฺณาสกุสลธมฺเมหิ สทฺธิํเยว จิตฺตํ คหิตํฯ เอวํ ตตฺถ สงฺเขปโต สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกธมฺเม คเหตฺวา อิธ สรูเปน ปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อิติ ผสฺสาทโย วิย จิตฺตมฺปิ วุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

ธมฺมุทฺเทสวาโร

ฌานงฺคราสิวณฺณนา

วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก; วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก; อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณฯ โส หิ อารมฺมเณ จิตฺตํ อาโรเปติฯ ยถา หิ โกจิ ราชวลฺลภํ ญาติํ วา มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อาโรหติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติฯ ตสฺมา โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณติ วุตฺโตฯ นาคเสนตฺเถโร ปนาห – อาโกฏนลกฺขโณ วิตกฺโกฯ ‘‘ยถา, มหาราช, เภรี อาโกฏิตา อถ ปจฺฉา อนุรวติ อนุสทฺทายติ, เอวเมว โข, มหาราช, ยถา อาโกฏนา เอวํ วิตกฺโก ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา ปจฺฉา อนุรวนา อนุสทฺทายนา เอวํ วิจาโร ทฏฺฐพฺโพ’’ติ (มิ. ป. 2.3.14 โถกํ วิสทิสํ)ฯ สฺวายํ อาหนนปริยาหนนรโสฯ ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติฯ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ