กมฺมปถสํสนฺทนกถา

อิทานิ อิมสฺมิํ ฐาเน กมฺมปถสํสนฺทนํ นาม เวทิตพฺพํฯ ปญฺจผสฺสทฺวารวเสน หิ อุปฺปนฺโน อสํวโร อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติฯ มโนผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน ตีณิปิ กมฺมานิ โหนฺติ – โส หิ กายทฺวาเร โจปนปฺปตฺโต อกุสลํ กายกมฺมํ โหติ, วจีทฺวาเร อกุสลํ วจีกมฺมํ, อุภยตฺถ โจปนํ อปฺปตฺโต อกุสลํ มโนกมฺมํฯ ปญฺจอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโนปิ อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติฯ โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ กายกมฺมเมว โหติ, วาจาอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ วจีกมฺมเมว โหติ, มโนอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ อกุสลํ กายกมฺมเมว โหติ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ อกุสลํ วจีกมฺมเมว โหติ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติฯ

ปญฺจผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน สํวโรปิ กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติฯ มโนผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน ปน อยมฺปิ, อสํวโร วิย, ตีณิปิ กมฺมานิ โหนฺติฯ ปญฺจสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโนปิ กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ, โจปนกายสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน กุสลํ กายกมฺมเมว โหติ, วาจาสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน กุสลํ วจีกมฺมเมว โหติ, มโนสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติฯ ติวิธํ กายสุจริตํ กุสลํ กายกมฺมเมว โหติ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ กุสลํ วจีกมฺมเมว โหติ, ติวิธํ มโนสุจริตํ กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติฯ

อกุสลํ กายกมฺมํ ปญฺจผสฺสทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ; มโนผสฺสทฺวารวเสเนว อุปฺปชฺชติฯ ตถา อกุสลํ วจีกมฺมํฯ อกุสลํ มโนกมฺมํ ปน ฉผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ; ตํ กายวจีทฺวาเรสุ โจปนํ ปตฺตํ อกุสลํ กายวจีกมฺมํ โหติ, โจปนํ อปฺปตฺตํ อกุสลํ มโนกมฺมเมวฯ ยถา จ ปญฺจผสฺสทฺวารวเสน, เอวํ ปญฺจอสํวรทฺวารวเสนปิ อกุสลํ กายกมฺมํ นุปฺปชฺชติ, โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน ปน วาจาอสํวรทฺวารวเสน จ อุปฺปชฺชติ; มโนอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติฯ อกุสลํ วจีกมฺมมฺปิ ปญฺจอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ, โจปนกายวาจาอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ; มโนอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติฯ อกุสลํ มโนกมฺมํ อฏฺฐอสํวรทฺวารวเสนปิ อุปฺปชฺชเตวฯ กุสลกายกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ปน วิเสโส – ยถา อกุสลกายกมฺมวจีกมฺมานิ มโนอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา เอตานิฯ เอตานิ ปน กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา สิกฺขาปทานิ คณฺหนฺตสฺส มโนสํวรทฺวาเรปิ อุปฺปชฺชนฺติ เอวฯ ตตฺถ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ ติวิธกมฺมทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ, ปญฺจวิญฺญาณทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ; ‘ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ, สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา’ติ อิมินา ปน นเยน ฉผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ; อฏฺฐอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ, อฏฺฐสํวรทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ; ทสอกุสลกมฺมปถวเสน นุปฺปชฺชติ, ทสกุสลกมฺมปถวเสน อุปฺปชฺชติ; ตสฺมา อิทมฺปิ จิตฺตํ ติวิธกมฺมทฺวารวเสน วา อุปฺปนฺนํ โหตุ, ฉผสฺสทฺวารวเสน วา, อฏฺฐสํวรทฺวารวเสน วา ทสกุสลกมฺมปถวเสน วาฯ ‘‘กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป.… รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา’’ติ วุตฺเต สพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติฯ

ทฺวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

ยํ ยํ วา ปนารพฺภาติ เอตฺถ อยํ โยชนา – เหฏฺฐา วุตฺเตสุ รูปารมฺมณาทีสุ รูปารมฺมณํ วา อารพฺภ, อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ สทฺทารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหติฯ เอตฺตาวตา เอตสฺส จิตฺตสฺส เอเตสุ อารมฺมเณสุ ยํกิญฺจิ เอกเมว อารมฺมณํ อนุญฺญาตสทิสํ โหติฯ อิทญฺจ เอกสฺมิํ สมเย เอกสฺส วา ปุคฺคลสฺส รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ ปุน อญฺญสฺมิํ สมเย อญฺญสฺส วา ปุคฺคลสฺส สทฺทาทีสุปิ อญฺญตรํ อารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ เอวฯ เอวํ อุปฺปชฺชมานสฺส จสฺส เอกสฺมิํ ภเว ปฐมํ รูปารมฺมณํ อารพฺภ ปวตฺติ โหติ, ปจฺฉา สทฺทารมฺมณนฺติ อยมฺปิ กโม นตฺถิฯ รูปาทีสุ จาปิ ปฐมํ นีลารมฺมณํ ปจฺฉา ปีตารมฺมณนฺติ อยมฺปิ นิยโม นตฺถิฯ อิติ อิมํ สพฺพารมฺมณตญฺเจว, กมาภาวญฺจ, กมาภาเวปิ จ นีลปีตาทีสุ นิยมาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’ติ อาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเมสุ รูปาทีสุ น ยํกิญฺจิ เอกเมว, อถ โข ยํ ยํ วา ปนารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหติฯ เอวํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ จ ‘ปฐมํ รูปารมฺมณํ ปจฺฉา สทฺทารมฺมณํ อารพฺภา’ติ เอวมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหติ; ‘ปฏิโลมโต วา อนุโลมโต วา, เอกนฺตริกทฺวนฺตริกาทินเยน วา, รูปารมฺมณาทีสุ ยํ วา ตํ วา อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ โหตี’ติ อตฺโถฯ

รูปารมฺมเณสุปิ จ ‘ปฐมํ นีลารมฺมณํ ปจฺฉา ปีตารมฺมณ’นฺติ อิมินาปิ นิยเมน อนุปฺปชฺชิตฺวา, ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ‘นีลปีตกาทีสุ รูปารมฺมเณสุ ยํ วา ตํ วา รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหตี’ติ อตฺโถฯ สทฺทารมฺมณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ตาว เอกา โยชนาฯ

อยํ ปน อปรา – รูปํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ รูปารมฺมณํ…เป.… ธมฺโม อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ธมฺมารมฺมณํ ฯ อิติ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ วตฺวา ปุน ‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – เอเตสุ รูปาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยํ วา ตํ วา ปน อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหตีติฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน เยวาปนเก อภินวํ นตฺถิ, เหฏฺฐา คหิตเมว คหิต’นฺติ วตฺวา ‘รูปํ วา อารพฺภ…เป.… ธมฺมํ วา อารพฺภ, อิทํ วา อิทํ วา อารพฺภาติ กเถตุํ อิทํ วุตฺต’นฺติ เอตฺตกเมว อาคตํฯ

ธมฺมุทฺเทสวาโร

ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา

ตสฺมิํ สมเยติ อิทํ อนิยมนิทฺทิฏฺฐสฺส สมยสฺส นิยมโต ปฏินิทฺเทสวจนํฯ ตสฺมา ‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’ติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ยเถว จิตฺตํ เอวํ ผสฺสาทีสุปิ ผสฺโส โหติฯ กิํ โหติ? ‘กามาวจโร โหติ, กุสโล โหติ, อุปฺปนฺโน โหติ, โสมนสฺสสหคโต โหตี’ติอาทินา นเยน ลพฺภมานปทวเสน โยชนา กาตพฺพาฯ เวทนายญฺหิ ‘โสมนสฺสสหคตา’ติ ปญฺญินฺทฺริเย จ ‘ญาณสมฺปยุตฺต’นฺติ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘ลพฺภมานปทวเสนา’ติ วุตฺตํฯ อิทํ อฏฺฐกถามุตฺตกํ อาจริยานํ มตํ; น ปเนตํ สารโต ทฏฺฐพฺพํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว ปฐมํ วุตฺโตติ? จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาตตฺตาฯ อารมฺมณสฺมิญฺหิ จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต หุตฺวา ผสฺโส อารมฺมณํ ผุสมาโน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ปฐมํ วุตฺโตฯ ผสฺเสน ปน ผุสิตฺวา เวทนาย เวทยติ, สญฺญาย สญฺชานาติ, เจตนาย เจเตติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ผุฏฺโฐ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติฯ