เอตฺถาห – กมฺมํ นาเมตํ กิํ กโรตีติ? อายูหติ, อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ, กปฺเปติ, ปกปฺเปตีติฯ เอวํ สนฺเต ปญฺจวิญฺญาณเจตนา กิํ อายูหติ, อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ, กปฺเปติ, ปกปฺเปตีติ?ฯ สหชาตธมฺเมฯ สาปิ หิ สหชาเต สมฺปยุตฺตกฺขนฺเธ อายูหติ อภิสงฺขโรติ ปิณฺฑํ กโรติ เจเตติ กปฺเปติ ปกปฺเปตีติฯ กิํ วา อิมินา วาเทน? สพฺพสงฺคาหิกวเสน เหตํ วุตฺตํฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – เตภูมกกุสลากุสโล เอกูนติํสวิโธ มโน มโนกมฺมทฺวารํ นามฯ ยา ปน ตสฺมิํ มโนทฺวาเร สิทฺธา เจตนา ยาย อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนานิ เจว อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทสฺสนานิ จ คณฺหาติ, อิทํ มโนกมฺมํ นามฯ อิโต ปรํ สพฺพํ กมฺมววตฺถานญฺจ ทฺวารววตฺถานญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ อิมานิ ตีณิ กมฺมทฺวารานิ นามฯ

มโนกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมกถา

อิทานิ ยานิ ตีณิ กมฺมานิ ฐเปตฺวา อิมานิ กมฺมทฺวารานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ อาทิํ กตฺวา อวเสสสฺส ทฺวารกถาย มาติกาฐปนสฺส วิตฺถารกถา โหติฯ ตีณิ หิ กมฺมานิ – กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติฯ กิํ ปเนตํ กมฺมํ นามาติ? เจตนา เจว, เอกจฺเจ จ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาฯ ตตฺถ เจตนาย กมฺมภาเว อิมานิ สุตฺตานิ –

‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ (อ. นิ. 6.63; กถา. 539)ฯ ‘‘กาเย วา หิ, อานนฺท, สติ กายสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ, วาจาย วา, อานนฺท, สติ วจีสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; มเน วา, อานนฺท, สติ มโนสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ’’ (สํ. นิ. 2.25; อ. นิ. 4.171)ฯ

‘‘ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสญฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ, ทุกฺขวิปากํ; จตุพฺพิธา, ภิกฺขเว, วจีสญฺเจตนา…เป.… ติวิธา, ภิกฺขเว, มโนสญฺเจตนา อกุสลํ มโนกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากํ ติวิธา , ภิกฺขเว, กายสญฺเจตนา กุสลํ กายกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ จตุพฺพิธา, ภิกฺขเว, วจีสญฺเจตนา…เป.… ติวิธา, ภิกฺขเว, มโนสญฺเจตนา, กุสลํ มโนกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ’’ (กถา. 539; อ. นิ. 10.217 โถกํ วิสทิสํ)ฯ ‘‘สจายํ, อานนฺท, สมิทฺธิ โมฆปุริโส ปาฏลิปุตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอวํ ปุฏฺโฐ เอวํ พฺยากเรยฺย – สญฺเจตนิยํ, อาวุโส ปาฏลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา, สุขเวทนียํ สุขํ โส เวทยติ…เป.… อทุกฺขมสุขเวทนียํ อทุกฺขมสุขํ โส เวทยตีติ; เอวํ พฺยากรมาโน โข, อานนฺท, สมิทฺธิ โมฆปุริโส ปาฏลิปุตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.300; กถา. 539)ฯ

อิมานิ ตาว เจตนาย กมฺมภาเว สุตฺตานิฯ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปน กมฺมภาโว กมฺมจตุกฺเกน ทีปิโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, กมฺมานิ มยา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํ, อตฺถิ, ภิกฺขเว, กมฺมํ สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ, อตฺถิ, ภิกฺขเว, กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺกวิปากํ, อตฺถิ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ (อ. นิ. 4.232-233)ฯ… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ? ยทิทํ สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป.… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ (อ. นิ. 4.238)ฯ… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค – เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ …เป.… สมฺมาสมาธิฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 4.237)ฯ

เอวํ อิเม โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคปฺปเภทโต ปนฺนรส ธมฺมา กมฺมจตุกฺเกน ทีปิตาฯ อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท, สมฺมาทิฏฺฐีติ อิเมหิ ปน ฉหิ สทฺธิํ เอกวีสติ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ โลกุตฺตรมคฺโค ภชาปิยมาโน กายกมฺมาทีนิ ตีณิ กมฺมานิ ภชติฯ ยญฺหิ กาเยน ทุสฺสีลฺยํ อชฺฌาจรติ, ตมฺหา สํวโร กายิโกติ เวทิตพฺโพฯ ยํ วาจาย ทุสฺสีลฺยํ อชฺฌาจรติ, ตมฺหา สํวโร วาจสิโกติ เวทิตพฺโพฯ อิติ สมฺมากมฺมนฺโต กายกมฺมํ, สมฺมาวาจา วจีกมฺมํฯ เอตสฺมิํ ทฺวเย คหิเต สมฺมาอาชีโว ตปฺปกฺขิกตฺตา คหิโตว โหติฯ ยํ ปน มเนน ทุสฺสีลฺยํ อชฺฌาจรติ, ตมฺหา สํวโร มานสิโกติ เวทิตพฺโพฯ โส ทิฏฺฐิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิวเสน ปญฺจวิโธ โหติฯ อยํ ปญฺจวิโธปิ มโนกมฺมํ นามฯ เอวํ โลกุตฺตรมคฺโค ภชาปิยมาโน ตีณิ กมฺมานิ ภชติฯ

อิมสฺมิํ ฐาเน ทฺวารสํสนฺทนํ นาม โหติฯ กายวจีทฺวาเรสุ หิ โจปนํ ปตฺวา กมฺมปถํ อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ, มโนทฺวาเร จ สมุทาจารํ ปตฺวา กมฺมปถํ อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ; ตํ คเหตฺวา ตํตํทฺวารปกฺขิกเมว อกํสุฯ

ตตฺรายํ นโย – โย ‘มิควํ คมิสฺสามี’ติ ธนุํ สชฺเชติ, ชิยํ วฏฺเฏติ, สตฺติํ นิเสติ, ภตฺตํ ภุญฺชติ, วตฺถํ ปริทหติ, เอตฺตาวตา กายทฺวาเร โจปนํ ปตฺตํ โหติฯ โส อรญฺเญ ทิวสํ จริตฺวา อนฺตมโส สสพิฬารมตฺตมฺปิ น ลภติ, อิทํ อกุสลํ กายกมฺมํ นาม โหติ น โหตีติ? น โหติฯ กสฺมา? กมฺมปถํ อปฺปตฺตตายฯ เกวลํ ปน กายทุจฺจริตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํฯ มจฺฉคฺคหณาที สุปโยเคสุปิ เอเสว นโยฯ

วจีทฺวาเรปิ ‘มิควํ คมิสฺสามิ’ ‘เวเคน ธนุอาทีนิ สชฺเชถา’ติ อาณาเปตฺวา ปุริมนเยเนว อรญฺเญ กิญฺจิ อลภนฺตสฺส กิญฺจาปิ วจีทฺวาเร โจปนํ ปตฺตํ, กมฺมปถํ อปฺปตฺตตาย ปน กายกมฺมํ น โหติฯ เกวลํ วจีทุจฺจริตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

มโนทฺวาเร ปน วธกเจตนาย อุปฺปนฺนมตฺตาย เอว กมฺมปถเภโทว โหติฯ โส จ โข พฺยาปาทวเสน น ปาณาติปาตวเสนฯ อกุสลญฺหิ กายกมฺมํ กายวจีทฺวาเรสุ สมุฏฺฐาติ, น มโนทฺวาเร; ตถา อกุสลํ วจีกมฺมํฯ อกุสลํ มโนกมฺมํ ปน ตีสุปิ ทฺวาเรสุ สมุฏฺฐาติ; ตถา กุสลานิ กายวจีมโนกมฺมานิฯ

กถํ ? สหตฺถา หิ ปาณํ หนนฺตสฺส อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส มิจฺฉาจารํ จรนฺตสฺส กมฺมํ กายกมฺมเมว โหติฯ ทฺวารมฺปิ กายทฺวารเมว โหติฯ เอวํ ตาว อกุสลํ กายกมฺมํ กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เตหิ ปน จิตฺเตหิ สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ, อพฺโพหาริกา วาฯ ‘คจฺฉ อิตฺถนฺนามํ ชีวิตา โวโรเปหิ, อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา’ติ อาณาเปนฺตสฺส ปน กมฺมํ กายกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํฯ เอวํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เตหิ ปน จิตฺเตหิ สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วาฯ เอตฺตกา อาจริยานํ สมานตฺถกถา นามฯ

วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘อกุสลํ กายกมฺมํ มโนทฺวาเรปิ สมุฏฺฐาตี’ติฯ โส ‘ตโย สงฺคเห อารุฬฺหํ สุตฺตํ อาหราหี’ติ วุตฺโต อิทํ กุลุมฺพสุตฺตํ นาม อาหริ –

‘‘ปุน จปรํ , ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อญฺญิสฺสา กุจฺฉิคตํ คพฺภํ ปาปเกน มนสา อนุเปกฺขโก โหติ – ‘อโห วตายํ กุจฺฉิคโต คพฺโภ น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยา’ติฯ เอวํ, ภิกฺขเว, กุลุมฺพสฺส อุปฆาโต โหตี’’ติฯ

อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา อาห – ‘เอวํ จินฺติตมตฺเตเยว มนสา กุจฺฉิคโต คพฺโภ เผณปิณฺโฑ วิย วิลียติฯ เอตฺถ กุโต กายงฺคโจปนํ วา วาจงฺคโจปนํ วา? มโนทฺวารสฺมิํเยว ปน อิทํ อกุสลํ กายกมฺมํ สมุฏฺฐาตี’ติฯ

ตเมนํ ‘ตว สุตฺตสฺส อตฺถํ ตุลยิสฺสามา’ติ วตฺวา เอวํ ตุลยิํสุ – ‘ตฺวํ อิทฺธิยา ปรูปฆาตํ วเทสิฯ

อิทฺธิ นาม เจสา – อธิฏฺฐานิทฺธิ, วิกุพฺพนิทฺธิ, มโนมยิทฺธิ, ญาณวิปฺผาริทฺธิ, สมาธิวิปฺผาริทฺธิ, อริยิทฺธิ, กมฺมวิปากชิทฺธิ, ปุญฺญวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยิทฺธิ , ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ ทสวิธา (ปฏิ. ม. 3.10)ฯ ตตฺถ กตรํ อิทฺธิํ วเทสี’ติ? ‘ภาวนามย’นฺติฯ ‘กิํ ปน ภาวนามยิทฺธิยา ปรูปฆาตกมฺมํ โหตี’ติ? ‘อาม, เอกจฺเจ อาจริยา เอกวารํ โหตี’ติ; วทนฺติ ยถา หิ ปรํ ปหริตุกาเมน อุทกภริเต ฆเฏ ขิตฺเต ฆโฏปิ ภิชฺชติ, อุทกมฺปิ นสฺสติ, เอวเมว ภาวนามยิทฺธิยา เอกวารํ ปรูปฆาตกมฺมํ โหติฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน สา นสฺสตีติฯ อถ นํ ‘ภาวนามยิทฺธิยา เนว เอกวารํ น ทฺเว วาเร ปรูปฆาตกมฺมํ โหตี’ติ วตฺวา ตํ สญฺญตฺติํ อาคจฺฉนฺตํ ปุจฺฉิํสุ – ‘ภาวนามยิทฺธิ กิํ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา? สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา? สวิตกฺกสวิจารา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อวิตกฺกอวิจารา? กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา’ติ?

อิมํ ปน ปญฺหํ โย ชานาติ โส เอวํ วกฺขติ – ‘ภาวนามยิทฺธิ กุสลา วา โหติ, อพฺยากตา วา; อทุกฺขมสุขเวทนียา เอว, อวิตกฺกอวิจารา เอว, รูปาวจรา เอวา’ติฯ โส วตฺตพฺโพ – ‘ปาณาติปาตเจตนา กุสลาทีสุ กตรํ โกฏฺฐาสํ ภชตี’ติ? ชานนฺโต วกฺขติ – ‘ปาณาติปาตเจตนา อกุสลา เอว, ทุกฺขเวทนียา เอว, สวิตกฺกสวิจารา เอว กามาวจรา เอวา’ติฯ ‘เอวํ สนฺเต ตว ปญฺโห เนว กุสลตฺติเกน สเมติ, น เวทนาตฺติเกน , น วิตกฺกตฺติเกน, น ภูมนฺตเรนา’ติฯ

‘กิํ ปน เอวํ มหนฺตํ สุตฺตํ นิรตฺถก’นฺติ? ‘โน นิรตฺถกํ; ตฺวํ ปนสฺส อตฺถํ น ชานาสิฯ ‘‘อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต’’ติ เอตฺถ หิ เนว ภาวนามยิทฺธิ อธิปฺเปตา, อาถพฺพณิทฺธิ ปน อธิปฺเปตาฯ สา หิ เอตฺถ ลพฺภมานา ลพฺภติฯ สา ปน กายวจีทฺวารานิ มุญฺจิตฺวา กาตุํ น สกฺกาฯ อาถพฺพณิทฺธิกา หิ สตฺตาหํ อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปถวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมิํ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ฐตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติฯ อถ เนสํ กมฺมํ สมิชฺฌติฯ เอวํ อยมฺปิ อิทฺธิ กายวจีทฺวารานิ มุญฺจิตฺวา กาตุํ น สกฺกาติฯ ‘น กายกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาตี’ติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

หตฺถมุทฺทาย ปน มุสาวาทาทีนิ กเถนฺตสฺส กมฺมํ วจีกมฺมํ, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ โหติ ฯ เอวํ อกุสลํ วจีกมฺมมฺปิ กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เตหิ ปน จิตฺเตหิ สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ, อพฺโพหาริกา วาฯ วจีเภทํ ปน กตฺวา มุสาวาทาทีนิ กเถนฺตสฺส กมฺมมฺปิ วจีกมฺมํ ทฺวารมฺปิ วจีทฺวารเมวฯ เอวํ อกุสลํ วจีกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เตหิ ปน จิตฺเตหิ สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วาฯ เอตฺตกา อาจริยานํ สมานตฺถกถา นามฯ

วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘อกุสลํ วจีกมฺมํ มโนทฺวาเรปิ สมุฏฺฐาตี’ติฯ โส ‘ตโย สงฺคเห อารุฬฺหํ สุตฺตํ อาหราหี’ติ วุตฺโต อิทํ อุโปสถกฺขนฺธกโต สุตฺตํ อาหริ –

‘‘โย ปน ภิกฺขุ ยาวตติยํ อนุสฺสาวิยมาเน สรมาโน สนฺติํ อาปตฺติํ นาวิกเรยฺย สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี’’ติ (มหาว. 134)ฯ

อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา อาห – ‘เอวํ อาปตฺติํ อนาวิกโรนฺโต ตุณฺหีภูโตว อญฺญํ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, เอตฺถ กุโต กายงฺคโจปนํ วา วาจงฺคโจปนํ วา? มโนทฺวารสฺมิํเยว ปน อิทํ อกุสลํ วจีกมฺมํ สมุฏฺฐาตี’ติฯ

โส วตฺตพฺโพ – ‘กิํ ปเนตํ สุตฺตํ เนยฺยตฺถํ อุทาหุ นีตตฺถ’นฺติ? ‘นีตตฺถเมว มยฺหํ สุตฺต’นฺติฯ โส ‘มา เอวํ อวจ, ตุลยิสฺสามสฺส อตฺถ’นฺติ วตฺวา เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ – ‘สมฺปชานมุสาวาเท กิํ โหตี’ติ? ชานนฺโต ‘สมฺปชานมุสาวาเท ทุกฺกฏํ โหตี’ติ วกฺขติฯ ตโต วตฺตพฺโพ ‘วินยสฺส ทฺเว มูลานิ – กาโย จ วาจา จ; สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สพฺพาปตฺติโย อิเมสุเยว ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ ปญฺญตฺตา, มโนทฺวาเร อาปตฺติปญฺญปนํ นาม นตฺถิฯ ตฺวํ อติวิย วินเย ปกตญฺญู, โย สตฺถารา อปญฺญตฺเต ฐาเน อาปตฺติํ ปญฺญเปสิ, สมฺมาสมฺพุทฺธํ อพฺภาจิกฺขสิ, ชินจกฺกํ ปหรสี’ติอาทิวจเนหิ นิคฺคณฺหิตฺวา อุตฺตริ ปญฺหํ ปุจฺฉิตพฺโพ – ‘สมฺปชานมุสาวาโท กิริยโต สมุฏฺฐาติ อุทาหุ อกิริยโต’ติ? ชานนฺโต ‘กิริยโต’ติ วกฺขติฯ ตโต วตฺตพฺโพ – ‘อนาวิกโรนฺโต กตรํ กิริยํ กโรตี’ติ? อทฺธา หิ กิริยํ อปสฺสนฺโต วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสติฯ

ตโต อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺเถน สญฺญาเปตพฺโพฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยฺวายํ ‘สมฺปชานมุสาวาโท โหตี’ติ วุตฺโต, โส อาปตฺติโต กิํ โหติ? ‘กตราปตฺติ โหตี’ติ อตฺโถฯ ‘ทุกฺกฏาปตฺติ โหติ’ฯ สา จ โข น มุสาวาทลกฺขเณน, ภควโต ปน วจเนน วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา อาปตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อนาลปนฺโต มนุเชน เกนจิ,

วาจาคิรํ โน จ ปเร ภเณยฺย;

อาปชฺเชยฺย วาจสิกํ น กายิกํ,

ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติฯ (ปฏิ. 479);

เอวํ อกุสลํ วจีกมฺมํ น มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ยทา ปน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสา กายงฺคํ โจเปนฺโต หตฺถคฺคาหาทีนิ กโรติ, พฺยาปาทสหคเตน เจตสา ทณฺฑปรามาสาทีนิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิสหคเตน เจตสา ‘ขนฺทสิวาทโย เสฏฺฐา’ติ เตสํ อภิวาทนอญฺชลิกมฺมภูตปีฐกปริภณฺฑาทีนิ กโรติ, ตทา กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํฯ เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกาฯ

ยทา ปน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสา วาจงฺคํ โจเปนฺโต ‘อโห วต ยํ ปรสฺส, ตํ มมสฺสา’ติ ปรวิตฺตูปกรณํ อภิชฺฌายติ, พฺยาปาทสหคเตน เจตสา ‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา, พชฺฌนฺตุ วา, อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา, มา วา อเหสุ’นฺติ วทติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิสหคเตน เจตสา ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐ’นฺติอาทีนิ วทติ, ตทา กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํฯ เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกาฯ

ยทา ปน กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา รโห นิสินฺโน อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิสหคตานิ จิตฺตานิ อุปฺปาเทติ, ตทา กมฺมํ มโนกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ มโนทฺวารเมวฯ เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาปิ มโนทฺวาเรเยว สมุฏฺฐหนฺติฯ เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘ตถา กุสลานิ กายวจีมโนกมฺมานี’ติ, ตตฺรายํ นโย – ยทา หิ เกนจิ การเณน วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต ‘ปาณาติปาตา อทินฺนาทานา กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรมามี’ติ อิมานิ สิกฺขาปทานิ หตฺถมุทฺทาย คณฺหาติ, ตทา กมฺมํ กายกมฺมํ ทฺวารมฺปิ กายทฺวารเมวฯ เอวํ กุสลํ กายกมฺมํ กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เตหิ จิตฺเตหิ สหคตา อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ, อพฺโพหาริกา วาฯ

ยทา ปน ตาเนว สิกฺขาปทานิ วจีเภทํ กตฺวา คณฺหาติ, ตทา กมฺมํ กายกมฺมํ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ โหติฯ เอวํ กุสลํ กายกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เตหิ จิตฺเตหิ สหคตา อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ, อพฺโพหาริกา วาฯ

ยทา ปน เตสุ สิกฺขาปเทสุ ทิยฺยมาเนสุ กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสาว ‘ปาณาติปาตา อทินฺนาทานา กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรมามี’ติ คณฺหาติ, ตทา กมฺมํ กายกมฺมํ, ทฺวารํ ปน มโนทฺวารํ โหติฯ เอวํ กุสลํ กายกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เตหิ จิตฺเตหิ สหคตา อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ, อพฺโพหาริกา วาฯ

‘มุสาวาทา เวรมณี’อาทีนิ ปน จตฺตาริ สิกฺขาปทานิ วุตฺตนเยเนว กายาทีหิ คณฺหนฺตสฺส กุสลํ วจีกมฺมํ ตีสุ ทฺวาเรสุ สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํฯ อิธาปิ อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ, อพฺโพหาริกา วาฯ

อนภิชฺฌาทิสหคเตหิ ปน จิตฺเตหิ กายงฺคํ โจเปตฺวา เจติยงฺคณสมฺมชฺชนคนฺธมาลาทิปูชนเจติยวนฺทนาทีนิ กโรนฺตสฺส กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํฯ เอวํ กุสลํ มโนกมฺมํ กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกาฯ อนภิชฺฌาสหคเตน จิตฺเตน วาจงฺคํ โจเปตฺวา ‘อโห วต ยํ ปรสฺส วิตฺตูปกรณํ น ตํ มมสฺสา’ติ อนภิชฺฌายโต อพฺยาปาทสหคเตน จิตฺเตน ‘สพฺเพ สตฺตา อเวรา อพฺยาพชฺฌา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’ติ วทนฺตสฺส สมฺมาทิฏฺฐิสหคเตน จิตฺเตน ‘อตฺถิ ทินฺน’นฺติอาทีนิ อุทาหรนฺตสฺส กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํฯ เอวํ กุสลํ มโนกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ

เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกาฯ กายงฺควาจงฺคานิ ปน อโจเปตฺวา รโห นิสินฺนสฺส มนสาว อนภิชฺฌาทิสหคตานิ จิตฺตานิ อุปฺปาเทนฺตสฺส กมฺมํ มโนกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ มโนทฺวารเมวฯ เอวํ กุสลํ มโนกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาปิ มโนทฺวาเรเยว สมุฏฺฐหนฺติฯ

ตตฺถ อาณตฺติสมุฏฺฐิเตสุ ปาณาติปาตอทินฺนาทาเนสุ กมฺมมฺปิ กายกมฺมํ ทฺวารมฺปิ กมฺมวเสเนว กายทฺวารนฺติ วทนฺโต กมฺมํ รกฺขติ, ทฺวารํ ภินฺทติ นามฯ หตฺถมุทฺทาย สมุฏฺฐิเตสุ มุสาวาทาทีสุ ทฺวารมฺปิ กายทฺวารํ, กมฺมมฺปิ ทฺวารวเสเนว กายกมฺมนฺติ วทนฺโต ทฺวารํ รกฺขติ กมฺมํ ภินฺทติ นามฯ ตสฺมา ‘กมฺมํ รกฺขามี’ติ ทฺวารํ น ภินฺทิตพฺพํ, ‘ทฺวารํ รกฺขามี’ติ กมฺมํ น ภินฺทิตพฺพํฯ ยถาวุตฺเตเนว ปน นเยน กมฺมญฺจ ทฺวารญฺจ เวทิตพฺพํฯ เอวํ กเถนฺโต หิ เนว กมฺมํ น ทฺวารํ ภินฺทตีติฯ

กมฺมกถา นิฏฺฐิตาฯ

อิทานิ ‘ปญฺจ วิญฺญาณานิ ปญฺจวิญฺญาณทฺวารานี’ติอาทีสุ จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณํ ฆานวิญฺญาณํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ กายวิญฺญาณนฺติ อิมานิ ปญฺจ วิญฺญาณานิ นามฯ จกฺขุวิญฺญาณทฺวารํ โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายวิญฺญาณทฺวารนฺติ อิมานิ ปญฺจ วิญฺญาณทฺวารานิ นามฯ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ทฺวารานํ วเสน อุปฺปนฺนา เจตนา เนว กายกมฺมํ โหติ, น วจีกมฺมํ, มโนกมฺมเมว โหตีติ เวทิตพฺพาฯ จกฺขุสมฺผสฺโส โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺผสฺโสติ อิเม ปน ฉ สมฺผสฺสา นามฯ จกฺขุสมฺผสฺสทฺวารํ โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺผสฺสทฺวารนฺติ อิมานิ ฉ สมฺผสฺสทฺวารานิ นามฯ

จกฺขุอสํวโร โสต… ฆาน… ชิวฺหา… ปสาทกาย… โจปนกายอสํวโร วาจาอสํวโร มโนอสํวโรติ – อิเม อฏฺฐ อสํวรา นามฯ เต อตฺถโต ‘ทุสฺสีลฺยํ มุฏฺฐสฺสจฺจํ อญฺญาณํ อกฺขนฺติ โกสชฺช’นฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา โหนฺติฯ เตสุ เอกธมฺโมปิ ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนปริโยสาเนสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติ, ชวนกฺขเณเยว อุปฺปชฺชติฯ ชวเน อุปฺปนฺโนปิ ปญฺจทฺวาเร อสํวโรติ วุจฺจติฯ

จกฺขุวิญฺญาณสหชาโต หิ ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นามฯ

เอตฺถ ปญฺจวิโธ อสํวโร นตฺถิ ฯ สมฺปฏิจฺฉนสหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นามฯ เอตฺถาปิ อสํวโร นตฺถิฯ สนฺตีรณโวฏฺฐพฺพเนสุปิ เอเสว นโยฯ ชวนสหชาโต ปน ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นามฯ เอตฺถ อสํวโร จกฺขุอสํวโร นาม โหติฯ โสตฆานชิวฺหาปสาทกายทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ ยทา ปน รูปาทีสุ อญฺญตรารมฺมณํ มโนทฺวาริกชวนํ วินา วจีทฺวาเรน สุทฺธํ กายทฺวารสงฺขาตํ โจปนํ ปาปยมานํ อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน จิตฺเตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา กายกมฺมํ นาม, ตํ ปน จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ, โจปนสฺส อุปฺปนฺนตฺตา มโนทฺวารนฺติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ เอตฺถ อสํวโร โจปนกายอสํวโร นามฯ ยทา ตาทิสํเยว ชวนํ วินา กายทฺวาเรน สุทฺธํ วจีทฺวารสงฺขาตํ โจปนํ ปาปยมานํ อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน จิตฺเตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา วจีกมฺมํ นาม, ตํ ปน จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ, โจปนสฺส อุปฺปนฺนตฺตา มโนทฺวารนฺติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ เอตฺถ อสํวโร วาจาอสํวโร นามฯ ยทา ปน ตาทิสํ ชวนจิตฺตํ วินา กายวจีทฺวาเรหิ สุทฺธํ มโนทฺวารเมว หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน จิตฺเตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ ปน จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นามฯ เอตฺถ อสํวโร มโนอสํวโร นามฯ อิติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ อสํวรานํ วเสน จกฺขุอสํวรทฺวารํ, โสต… ฆาน… ชิวฺหา… ปสาทกาย… โจปนกาย… วาจา… มโนอสํวรทฺวารนฺติ อิมานิ อฏฺฐ อสํวรทฺวารานิ เวทิตพฺพานิฯ

จกฺขุสํวโร โสต… ฆาน… ชิวฺหา… ปสาทกาย… โจปนกาย… วาจา… มโนสํวโรติ อิเม ปน อฏฺฐ สํวรา นามฯ เต อตฺถโต ‘สีลํ สติ ญาณํ ขนฺติ วีริย’นฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา โหนฺติฯ เตสุปิ เอกธมฺโมปิ ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนปริโยสาเนสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติฯ ชวนกฺขเณเยว อุปฺปชฺชติฯ ชวเน อุปฺปนฺโนปิ ปญฺจทฺวาเร สํวโรติ วุจฺจติฯ ตสฺส สพฺพสฺสาปิ จกฺขุวิญฺญาณสหชาโต หิ ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสติอาทินา อสํวเร วุตฺตนเยเนว อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ อิติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ สํวรานํ วเสน จกฺขุสํวรทฺวารํ…เป.… มโนสํวรทฺวารนฺติ อิมานิ อฏฺฐ สํวรทฺวารานิ เวทิตพฺพานิฯ

อกุสลกมฺมปถกถา

ปาณาติปาโต , อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณวาจา, ผรุสวาจา, สมฺผปฺปลาโป, อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเม ปน ทส อกุสลกมฺมปถา นามฯ

ตตฺถ ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต นาม; ปาณวโธ, ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺมิํ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโตฯ โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโชฯ กสฺมา? ปโยคมหนฺตตายฯ ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตายฯ คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโชฯ สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพฯ

ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ – ปาโณ, ปาณสญฺญิตา, วธกจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติฯ ฉ ปโยคา – สาหตฺถิโก, อาณตฺติโก, นิสฺสคฺคิโย, ถาวโร, วิชฺชามโย, อิทฺธิมโยติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปญฺโจ โหติฯ ตสฺมา ตํ น วิตฺถารยามฯ อญฺญญฺจ เอวรูปํ อตฺถิเกหิ ปน สมนฺตปาสาทิกํ วินยฏฺฐกถํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.172) โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํฯ

อทินฺนสฺส อาทานํ ‘อทินฺนาทานํ’; ปรสฺสหรณํ, เถยฺยํ, โจริกาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติฯ ตสฺมิํ ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํฯ ตํ หีเน ปรสนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํฯ กสฺมา? วตฺถุปณีตตายฯ วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมิํ มหาสาวชฺชํฯ ตํตํคุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมิํ อปฺปสาวชฺชํฯ