เอตฺถาห – กมฺมํ นาเมตํ กิํ กโรตีติ? อายูหติ, อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ, กปฺเปติ, ปกปฺเปตีติฯ เอวํ สนฺเต ปญฺจวิญฺญาณเจตนา กิํ อายูหติ, อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ, กปฺเปติ, ปกปฺเปตีติ?ฯ สหชาตธมฺเมฯ สาปิ หิ สหชาเต สมฺปยุตฺตกฺขนฺเธ อายูหติ อภิสงฺขโรติ ปิณฺฑํ กโรติ เจเตติ กปฺเปติ ปกปฺเปตีติฯ กิํ วา อิมินา วาเทน? สพฺพสงฺคาหิกวเสน เหตํ วุตฺตํฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – เตภูมกกุสลากุสโล เอกูนติํสวิโธ มโน มโนกมฺมทฺวารํ นามฯ ยา ปน ตสฺมิํ มโนทฺวาเร สิทฺธา เจตนา ยาย อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนานิ เจว อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทสฺสนานิ จ คณฺหาติ, อิทํ มโนกมฺมํ นามฯ อิโต ปรํ สพฺพํ กมฺมววตฺถานญฺจ ทฺวารววตฺถานญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ อิมานิ ตีณิ กมฺมทฺวารานิ นามฯ

มโนกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมกถา

อิทานิ ยานิ ตีณิ กมฺมานิ ฐเปตฺวา อิมานิ กมฺมทฺวารานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ อาทิํ กตฺวา อวเสสสฺส ทฺวารกถาย มาติกาฐปนสฺส วิตฺถารกถา โหติฯ ตีณิ หิ กมฺมานิ – กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติฯ กิํ ปเนตํ กมฺมํ นามาติ? เจตนา เจว, เอกจฺเจ จ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาฯ ตตฺถ เจตนาย กมฺมภาเว อิมานิ สุตฺตานิ –

‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ (อ. นิ. 6.63; กถา. 539)ฯ ‘‘กาเย วา หิ, อานนฺท, สติ กายสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ, วาจาย วา, อานนฺท, สติ วจีสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; มเน วา, อานนฺท, สติ มโนสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ’’ (สํ. นิ. 2.25; อ. นิ. 4.171)ฯ