‘อิทํ วกฺขามิ เอตํ วกฺขามี’ติ อุปฺปชฺชมานํ ปน จิตฺตํ ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ เตสํ อพฺภนฺตเร จิตฺตสมุฏฺฐานา ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏฺฏยมานาว อุปฺปชฺชติฯ เตน ธาตุสงฺฆฏฺฏเนน สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชตีติฯ อยํ จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺโท นามฯ อยํ น วิญฺญตฺติฯ ตสฺสา ปน จิตฺตสมุฏฺฐานาย ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโต เอโก อาการวิกาโร อตฺถิ, อยํ วจีวิญฺญตฺติ นามฯ อิโต ปรํ สา อฏฺฐ รูปานิ วิย น จิตฺตสมุฏฺฐานาติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อิธาปิ หิ ‘ติสฺส, ทตฺต, มิตฺตา’ติ ปกฺโกสนฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา วิญฺญตฺติํ มโนทฺวาริกจิตฺเตน จินฺเตตฺวา ‘อิทญฺจิทญฺจ เอส กาเรติ มญฺเญ’ติ ชานาติฯ กายวิญฺญตฺติ วิย จ อยมฺปิ ติรจฺฉานคตานมฺปิ ปากฏา โหติฯ ‘เอหิ, ยาหี’ติ หิ สทฺทํ สุตฺวา ติรจฺฉานคตาปิ ‘อิทํ นาเมส กาเรติ มญฺเญ’ติ ญตฺวา อาคจฺฉนฺติ เจว คจฺฉนฺติ จฯ ติสมุฏฺฐานิกกายํ จาเลติ น จาเลตีติ, อยํ ปน วาโร อิธ น ลพฺภติฯ ปุริมจิตฺตสมุฏฺฐานาย อุปตฺถมฺภนกิจฺจมฺปิ นตฺถิฯ ยา ปน ตสฺมิํ วจีทฺวาเร สิทฺธา เจตนา, ยาย มุสา กเถติ, เปสุญฺญํ กเถติ, ผรุสํ กเถติ, สมฺผํ ปลปติ, มุสาวาทาทีหิ วิรมติ, อิทํ วจีกมฺมํ นามฯ อิโต ปรํ สพฺพํ กมฺมววตฺถานญฺจ ทฺวารววตฺถานญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

วจีกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

มโนกมฺมทฺวารกถา

มโนกมฺมทฺวารกถายํ ปน กามาวจราทิวเสน จตุพฺพิโธ มโน มโน นามฯ ตตฺถ กามาวจโร จตุปญฺญาสวิโธ โหติ, รูปาวจโร ปนฺนรสวิโธ, อรูปาวจโร ทฺวาทสวิโธ, โลกุตฺตโร อฏฺฐวิโธติ สพฺโพปิ เอกูนนวุติวิโธ โหติฯ ตตฺถ อยํ นาม มโน มโนทฺวารํ น โหตีติ น วตฺตพฺโพฯ ยถา หิ อยํ นาม เจตนา กมฺมํ น โหตีติ น วตฺตพฺพา, อนฺตมโส ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาปิ หิ เจตนา มหาปกรเณ กมฺมนฺเตฺวว นิทฺทิฏฺฐา, เอวเมว อยํ นาม มโน มโนทฺวารํ น โหตีติ น วตฺตพฺโพฯ

เอตฺถาห – กมฺมํ นาเมตํ กิํ กโรตีติ? อายูหติ, อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ, กปฺเปติ, ปกปฺเปตีติฯ เอวํ สนฺเต ปญฺจวิญฺญาณเจตนา กิํ อายูหติ, อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ, กปฺเปติ, ปกปฺเปตีติ?ฯ สหชาตธมฺเมฯ สาปิ หิ สหชาเต สมฺปยุตฺตกฺขนฺเธ อายูหติ อภิสงฺขโรติ ปิณฺฑํ กโรติ เจเตติ กปฺเปติ ปกปฺเปตีติฯ กิํ วา อิมินา วาเทน? สพฺพสงฺคาหิกวเสน เหตํ วุตฺตํฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – เตภูมกกุสลากุสโล เอกูนติํสวิโธ มโน มโนกมฺมทฺวารํ นามฯ ยา ปน ตสฺมิํ มโนทฺวาเร สิทฺธา เจตนา ยาย อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนานิ เจว อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทสฺสนานิ จ คณฺหาติ, อิทํ มโนกมฺมํ นามฯ อิโต ปรํ สพฺพํ กมฺมววตฺถานญฺจ ทฺวารววตฺถานญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ อิมานิ ตีณิ กมฺมทฺวารานิ นามฯ

มโนกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมกถา

อิทานิ ยานิ ตีณิ กมฺมานิ ฐเปตฺวา อิมานิ กมฺมทฺวารานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ อาทิํ กตฺวา อวเสสสฺส ทฺวารกถาย มาติกาฐปนสฺส วิตฺถารกถา โหติฯ ตีณิ หิ กมฺมานิ – กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติฯ กิํ ปเนตํ กมฺมํ นามาติ? เจตนา เจว, เอกจฺเจ จ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาฯ ตตฺถ เจตนาย กมฺมภาเว อิมานิ สุตฺตานิ –

‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ (อ. นิ. 6.63; กถา. 539)ฯ ‘‘กาเย วา หิ, อานนฺท, สติ กายสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ, วาจาย วา, อานนฺท, สติ วจีสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; มเน วา, อานนฺท, สติ มโนสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ’’ (สํ. นิ. 2.25; อ. นิ. 4.171)ฯ