กายกมฺมํ ปน กายทฺวารมฺหิเยว พหุลํ ปวตฺตติ อปฺปํ วจีทฺวาเร ฯ ตสฺมา กายทฺวาเร พหุลํ ปวตฺติโต เอตสฺส กายกมฺมภาโว สิทฺโธ, วนจรกถุลฺลกุมาริกาทิโคจรานํ วนจรกาทิภาโว วิยาติฯ เอวํ กมฺมววตฺถานมฺปิ ยุชฺชตี’ติฯ

กายกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

วจีกมฺมทฺวารกถา

วจีกมฺมทฺวารกถายํ ปน เจตนาวิรติสทฺทวเสน ติวิธา วาจา นามฯ ตตฺถ ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหติ โน ทุพฺภาสิตา, อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิญฺญูน’’นฺติ (สํ. นิ. 1.213); อยํ เจตนาวาจา นามฯ ยา ‘‘จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ…เป.… อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา’’ติ (วิภ. 206), อยํ วิรติวาจา นามฯ ‘‘วาจา คิรา พฺยปฺปโถ อุทีรณํ โฆโส โฆสกมฺมํ วาจา วจีเภโท’’ติ (ธ. ส. 850), อยํ สทฺทวาจา นามฯ ตาสุ วจีกมฺมทฺวารนฺติ เนว เจตนาย นามํ น วิรติยาฯ สหสทฺทา ปน เอกา วิญฺญตฺติ อตฺถิ, อิทํ วจีกมฺมทฺวารํ นามฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘กตมํ ตํ รูปํ วจีวิญฺญตฺติ? ยา กุสลจิตฺตสฺส วา อกุสลจิตฺตสฺส วา อพฺยากตจิตฺตสฺส วา วาจา คิรา พฺยปฺปโถ อุทีรณํ โฆโส โฆสกมฺมํ วาจา วจีเภโท, อยํ วุจฺจติ วาจาฯ ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺติ วิญฺญาปนา วิญฺญาปิตตฺตํ, อิทํ ตํ รูปํ วจีวิญฺญตฺตี’’ติ (ธ. ส. 636)ฯ

‘อิทํ วกฺขามิ เอตํ วกฺขามี’ติ หิ วิตกฺกยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม อุปฺปชฺชติฯ อยํ น โสตวิญฺเญยฺโย มโนวิญฺเญยฺโยติ มหาอฏฺฐกถายํ อาคโตฯ อาคมฏฺฐกถาสุ ปน ‘วิตกฺกวิปฺผารสทฺท’นฺติ วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ วิปฺปลปนฺตานํ สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ สทฺทํ; ‘สุตฺวา’ติ ตํ สุตฺวา, ยํ วิตกฺกยโต ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน; ตสฺส วเสน ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน’ติ อาทิสตีติ วตฺวา วตฺถูนิปิ กถิตานิฯ ปฏฺฐาเนปิ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานํ สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตํฯ ตสฺมา วินา วิญฺญตฺติฆฏฺฏนาย อุปฺปชฺชมาโน อโสตวิญฺเญยฺโย วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม นตฺถิฯ

‘อิทํ วกฺขามิ เอตํ วกฺขามี’ติ อุปฺปชฺชมานํ ปน จิตฺตํ ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ เตสํ อพฺภนฺตเร จิตฺตสมุฏฺฐานา ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏฺฏยมานาว อุปฺปชฺชติฯ เตน ธาตุสงฺฆฏฺฏเนน สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชตีติฯ อยํ จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺโท นามฯ อยํ น วิญฺญตฺติฯ ตสฺสา ปน จิตฺตสมุฏฺฐานาย ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโต เอโก อาการวิกาโร อตฺถิ, อยํ วจีวิญฺญตฺติ นามฯ อิโต ปรํ สา อฏฺฐ รูปานิ วิย น จิตฺตสมุฏฺฐานาติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อิธาปิ หิ ‘ติสฺส, ทตฺต, มิตฺตา’ติ ปกฺโกสนฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา วิญฺญตฺติํ มโนทฺวาริกจิตฺเตน จินฺเตตฺวา ‘อิทญฺจิทญฺจ เอส กาเรติ มญฺเญ’ติ ชานาติฯ กายวิญฺญตฺติ วิย จ อยมฺปิ ติรจฺฉานคตานมฺปิ ปากฏา โหติฯ ‘เอหิ, ยาหี’ติ หิ สทฺทํ สุตฺวา ติรจฺฉานคตาปิ ‘อิทํ นาเมส กาเรติ มญฺเญ’ติ ญตฺวา อาคจฺฉนฺติ เจว คจฺฉนฺติ จฯ ติสมุฏฺฐานิกกายํ จาเลติ น จาเลตีติ, อยํ ปน วาโร อิธ น ลพฺภติฯ ปุริมจิตฺตสมุฏฺฐานาย อุปตฺถมฺภนกิจฺจมฺปิ นตฺถิฯ ยา ปน ตสฺมิํ วจีทฺวาเร สิทฺธา เจตนา, ยาย มุสา กเถติ, เปสุญฺญํ กเถติ, ผรุสํ กเถติ, สมฺผํ ปลปติ, มุสาวาทาทีหิ วิรมติ, อิทํ วจีกมฺมํ นามฯ อิโต ปรํ สพฺพํ กมฺมววตฺถานญฺจ ทฺวารววตฺถานญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

วจีกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

มโนกมฺมทฺวารกถา

มโนกมฺมทฺวารกถายํ ปน กามาวจราทิวเสน จตุพฺพิโธ มโน มโน นามฯ ตตฺถ กามาวจโร จตุปญฺญาสวิโธ โหติ, รูปาวจโร ปนฺนรสวิโธ, อรูปาวจโร ทฺวาทสวิโธ, โลกุตฺตโร อฏฺฐวิโธติ สพฺโพปิ เอกูนนวุติวิโธ โหติฯ ตตฺถ อยํ นาม มโน มโนทฺวารํ น โหตีติ น วตฺตพฺโพฯ ยถา หิ อยํ นาม เจตนา กมฺมํ น โหตีติ น วตฺตพฺพา, อนฺตมโส ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาปิ หิ เจตนา มหาปกรเณ กมฺมนฺเตฺวว นิทฺทิฏฺฐา, เอวเมว อยํ นาม มโน มโนทฺวารํ น โหตีติ น วตฺตพฺโพฯ