กายกมฺมํ ปน กายทฺวารมฺหิเยว พหุลํ ปวตฺตติ อปฺปํ วจีทฺวาเร ฯ ตสฺมา กายทฺวาเร พหุลํ ปวตฺติโต เอตสฺส กายกมฺมภาโว สิทฺโธ, วนจรกถุลฺลกุมาริกาทิโคจรานํ วนจรกาทิภาโว วิยาติฯ เอวํ กมฺมววตฺถานมฺปิ ยุชฺชตี’ติฯ

กายกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

วจีกมฺมทฺวารกถา

วจีกมฺมทฺวารกถายํ ปน เจตนาวิรติสทฺทวเสน ติวิธา วาจา นามฯ ตตฺถ ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหติ โน ทุพฺภาสิตา, อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิญฺญูน’’นฺติ (สํ. นิ. 1.213); อยํ เจตนาวาจา นามฯ ยา ‘‘จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ…เป.… อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา’’ติ (วิภ. 206), อยํ วิรติวาจา นามฯ ‘‘วาจา คิรา พฺยปฺปโถ อุทีรณํ โฆโส โฆสกมฺมํ วาจา วจีเภโท’’ติ (ธ. ส. 850), อยํ สทฺทวาจา นามฯ ตาสุ วจีกมฺมทฺวารนฺติ เนว เจตนาย นามํ น วิรติยาฯ สหสทฺทา ปน เอกา วิญฺญตฺติ อตฺถิ, อิทํ วจีกมฺมทฺวารํ นามฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘กตมํ ตํ รูปํ วจีวิญฺญตฺติ? ยา กุสลจิตฺตสฺส วา อกุสลจิตฺตสฺส วา อพฺยากตจิตฺตสฺส วา วาจา คิรา พฺยปฺปโถ อุทีรณํ โฆโส โฆสกมฺมํ วาจา วจีเภโท, อยํ วุจฺจติ วาจาฯ ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺติ วิญฺญาปนา วิญฺญาปิตตฺตํ, อิทํ ตํ รูปํ วจีวิญฺญตฺตี’’ติ (ธ. ส. 636)ฯ

‘อิทํ วกฺขามิ เอตํ วกฺขามี’ติ หิ วิตกฺกยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม อุปฺปชฺชติฯ อยํ น โสตวิญฺเญยฺโย มโนวิญฺเญยฺโยติ มหาอฏฺฐกถายํ อาคโตฯ อาคมฏฺฐกถาสุ ปน ‘วิตกฺกวิปฺผารสทฺท’นฺติ วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ วิปฺปลปนฺตานํ สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ สทฺทํ; ‘สุตฺวา’ติ ตํ สุตฺวา, ยํ วิตกฺกยโต ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน; ตสฺส วเสน ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน’ติ อาทิสตีติ วตฺวา วตฺถูนิปิ กถิตานิฯ ปฏฺฐาเนปิ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานํ สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตํฯ ตสฺมา วินา วิญฺญตฺติฆฏฺฏนาย อุปฺปชฺชมาโน อโสตวิญฺเญยฺโย วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม นตฺถิฯ