จุตูปปาตโตติ สงฺขตธมฺมานํ ภงฺคโต อุปฺปาทโต จ, สมานนิโรธโต สมานุปฺปาทโต จาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ สหจรณํ สมานเหตุตา สมานผลตา สมานภูมิตา สมานวิสยตา สมานารมฺมณตาติ เอวมาทโยปิ จ-สทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ
ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
6. จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา
[25] ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโรติ จตุพฺยูหหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ พฺยญฺชเนน สุตฺตสฺส เนรุตฺตญฺจ อธิปฺปาโย จ นิทานญฺจ ปุพฺพาปรสนฺธิ จ คเวสิตพฺโพติ สงฺเขเปน ตาว จตุพฺยูหํ ทสฺเสติฯ ‘‘พฺยญฺชเนนา’’ติ อิมินา หารานํ สุตฺตสฺส พฺยญฺชนวิจยภาวโต พฺยญฺชนมุเขเนว เอเต จตุพฺยูหหารปทตฺถา นิทฺธาเรตพฺพาติ ทสฺเสติฯ เนรุตฺตนฺติ นิรุตฺตํ นิพฺพจนนฺติ อตฺโถฯ นิรุตฺตเมว เนรุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘ยา นิรุตฺติปทสํหิตา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยา นิรุตฺติ, อิทํ เนรุตฺตํฯ กา ปน สา นิรุตฺติ? ปทสํหิตาติ ปเทสุ สํหิตา ยุตฺตา, ลิงฺควจนกาลสาธนปุริสาทิวิเสสโยเคน โย โย อตฺโถ ยถา ยถา วตฺตพฺโพ, ตถา ตถา ปวตฺตสภาวนิรุตฺตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยํ ธมฺมานํ นามโส ญาณ’’นฺติฯ
ตตฺถ ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโต, ยาย การณภูตายาติ อตฺโถฯ ธมฺมานนฺติ เญยฺยธมฺมานํฯ นามโสติ ปถวี ผสฺโส ขนฺธา ธาตุ ติสฺโส ผุสฺโสติ เอวมาทินามวิเสเสน ญาณํ ปวตฺตติ, อยํ สภาวนิรุตฺติ นามฯ ปถวีติ หิ เอวมาทิกํ สทฺทํ คเหตฺวา ตโต ปรํ สงฺเกตทฺวาเรน ตทตฺถปฏิปตฺติ ตํตํอนิยตนามปญฺญตฺติคฺคหณวเสเนว โหตีติฯ อถ วา ปทสํหิตาติ ปเทน สํหิตา ฯ ปทโต หิ ปทตฺถาวโพโธฯ โส ปนสฺส อตฺเถ ปวตฺตินิมิตฺตภูตาย ปญฺญตฺติยา คหิตาย เอว โหตีติ สา ปน ปญฺญตฺติ นิรุตฺติสงฺขาตปเทน สํหิตา ปทตฺถํ โพเธตีติ ปทสํหิตาติ วุตฺตาฯ ‘‘ยทา หิ ภิกฺขู’’ติอาทินา ‘‘ธมฺมานํ นามโส ญาณ’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติฯ
ตตฺถ อตฺถสฺสาติ สทฺทาภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺสฯ นามํ ชานาตีติ นามปญฺญตฺติวเสน อยํ นามาติ นามํ ชานาติฯ ธมฺมสฺสาติ สภาวธมฺมสฺสฯ
ตถา ตถา นํ อภินิโรเปตีติ โย โย อตฺโถ ธมฺโม จ ยถา ยถา จ โวหริตพฺโพ, ตถา ตถา นํ นามํ โวหารํ อภินิโรเปติ เทเสตีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา จ อยํ ภิกฺขุ อตฺถกุสโล ยาว อเนกาธิวจนกุสโลติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ
ตตฺถ อตฺถกุสโลติ ปาฬิอตฺเถ กุสโลฯ ธมฺมกุสโลติ ปาฬิยํ กุสโลฯ พฺยญฺชนกุสโลติ อกฺขเรสุ จ วากฺเยสุ จ กุสโลฯ นิรุตฺติกุสโลติ นิพฺพจเน กุสโลฯ ปุพฺพาปรกุสโลติ เทสนาย ปุพฺพาปรกุสโลฯ เทสนากุสโลติ ธมฺมสฺส เทสนาย กุสโลฯ อตีตาธิวจนกุสโลติ อตีตปญฺญตฺติกุสโลฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอวํ สพฺพานิ กาตพฺพานิ, ชนปทนิรุตฺตานีติ ยตฺตกานิ สตฺตโวหารปทานิ, ตานิ สพฺพานิ ยถาสมฺภวํ สุตฺเต นิพฺพจนวเสน กาตพฺพานิ วตฺตพฺพานีติ อตฺโถฯ สพฺพา จ ชนปทนิรุตฺติโยติ สพฺพา จ โลกสมญฺญาโย ยถารหํ กาตพฺพาฯ ‘‘สมญฺญํ นาติธาเวยฺยา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตถา หิ สมฺมุติสจฺจมุเขเนว ปรมตฺถสจฺจาธิคโม โหตีติฯ
[26]
อธิปฺปายกณฺเฑ อนุตฺตานํ นาม นตฺถิฯ
[27] นิทานกณฺเฑ อิมินา วตฺถุนาติ อิมินา ปุตฺตควาทิกิตฺตนสงฺขาเตน การเณนฯ การณญฺเหตฺถ วตฺถุ นิทานนฺติ จ วุตฺตํฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ นิทานนิทฺธารณํ เวทิตพฺพํฯ
กามนฺธาติ กิเลสกาเมน อนฺธาฯ ชาลสญฺฉนฺนาติ ตณฺหาชาลปลิคุณฺฐิตาฯ ตณฺหาฉทนฉาทิตาติ ตณฺหาสงฺขาเตน อนฺธกาเรน ปิหิตาฯ พนฺธนาพทฺธาติ กามคุณสงฺขาเตน พนฺธเนน พทฺธาฯ ‘‘ปมตฺตพนฺธนา’’ติปิ ปาโฐ, ปมาเทนาติ อตฺโถฯ ปุพฺพาปเรนาติ ปุพฺเพน วา อปเรน วา เทสนนฺตเรนาติ อธิปฺปาโยฯ ยุชฺชตีติ โยคํ อุเปติ, สเมตีติ อตฺโถฯ อิเมหิ ปเทหิ ปริยุฏฺฐาเนหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ คาถาปเทหิ ตณฺหาปริยุฏฺฐานทีปเกหิฯ สาเยว ตณฺหาติ ยา ปุริมคาถาย วุตฺตา, สาเยว ตณฺหาฯ ‘‘ยญฺจาหา’’ติอาทินา ทฺวินฺนมฺปิ คาถานํ อตฺถสํสนฺทเนน ปุพฺพาปรํ วิภาเวติฯ ปโยเคนาติ สมุทาจาเรนฯ
ตสฺมาติ ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนา, ตํ สนฺตานํ นิสฺสริตุํ อเทนฺตี นานารมฺมเณหิ ปโลภยมานา กิเลเสหิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐติฯ ตสฺมา กิเลสวเสน จ ปริยุฏฺฐานวเสน จ ตณฺหาพนฺธนํ วุตฺตาฯ
ปปญฺเจนฺติ สํสาเร จิรํ ฐเปนฺตีติ ปปญฺจาฯ ติฏฺฐนฺติ เอตาหีติ ฐิตีฯ พนฺธนฏฺเฐน สนฺทานํ วิยาติ สนฺทานํฯ นิพฺพานนครปฺปเวสสฺส ปฏิเสธนโต ปลิฆํ วิยาติ ปลิฆํฯ อนวเสสตณฺหาปหาเนน นิตฺตณฺโหฯ อตฺตหิตปรหิตานํ อิธโลกปรโลกานญฺจ มุนนโต มุนีติ เอวํ คาถาย ปทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปปญฺจาทิอตฺถา ปน ปาฬิยํ วิภตฺตา เอวาติฯ ตตฺถ ยสฺเสเต ปปญฺจาทโย อพฺภตฺถํ คตา, ตสฺส ตณฺหาย เลโสปิ น ภวติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘โย เอตํ สพฺพํ สมติกฺกนฺโต, อยํ วุจฺจติ นิตฺตณฺโห’’ติฯ
[28] ปริยุฏฺฐานนฺติ ‘‘ตณฺหาย ปริยุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตานิ ตณฺหาวิจริตานิฯ สงฺขาราติ ‘‘ตทภิสงฺขตา สงฺขารา’’ติ วุตฺตา ตณฺหาทิฏฺฐิมานเหตุกา สงฺขาราฯ เต ปน ยสฺมา สตฺตสุ ชวนเจตนาสุ ปฐมเจตนา สติ ปจฺจยสมวาเย อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ผลํ เทติฯ ปจฺฉิมเจตนา อนนฺตเร อตฺตภาเวฯ อุภินฺนํ เวมชฺฌเจตนา ยตฺถ กตฺถจิ ผลํ เทติ, ตสฺมา วิปจฺจโนกาสวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมเวทนียา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ตํตํเจตนาสมฺปยุตฺตา ตณฺหาปิ เจตนา วิย ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทิวเสน ติธา โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘เอวํ ตณฺหา ติวิธํ ผลํ เทตี’’ติฯ ปุพฺพาปเรน ยุชฺชตีติ ยํ ปุพฺพํ ปุริมํ สงฺขารานํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียตาทิวจนํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา อปเรน กมฺมสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียตาทิวจเนน ยุชฺชติ คงฺโคทกํ วิย ยมุโนทเกน สํสนฺทติ สเมตีติ อตฺโถฯ
สงฺขารา ทสฺสนพเลนาติ จตูสุ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต จาติ ปญฺจสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สงฺขารา ปฐมมคฺคปญฺญาพเลนฯ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ ภาวนาพเลนาติ ปฐมมคฺเคน ปหีนาวเสสวเสน วุตฺตํ, น สพฺเพสํ วเสนฯ
อนุพนฺโธติ ตณฺหาทีนํ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติฯ โย จาปิ ปปญฺโจติอาทินา ‘‘ปปญฺเจตี’’ติอาทินา วุตฺตํ ราธสุตฺตญฺจสํสนฺทติฯ เตเนวาห – ‘‘อิทํ เอกตฺถ’’นฺติฯ
ยทิปิ อตฺถโต เอกํ, เทสนาย ปน วิเสโส วิชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ สุตฺเตนาติ สํวณฺณิยมาเนน สุตฺเตนฯ สุตฺตนฺติ สุตฺตนฺตรํฯ สํสนฺทยิตฺวาติ วิมิสฺสิตฺวา อตฺถโต อภินฺนํ กตฺวาฯ ปุพฺพาปเรน สทฺธิํ โยชยิตฺวาติ ปุพฺเพน วา อปเรน วา สุตฺเตน สทฺธิํ อตฺถโต สมฺพนฺธํ โยเชตฺวาฯ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรติ เตน สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐ โหติ วิตฺถาริโต สุตฺตนฺตรทสฺสเนนฯ
น เกวลํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนเมว ปุพฺพาปรสนฺธิ, อถ โข อญฺโญปิ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส จาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อตฺถสนฺธีติ กิริยาการกาทิวเสน อตฺถสฺส สมฺพนฺโธฯ โส ปน ยสฺมา สงฺกาสนาทีนํ ฉนฺนํ อตฺถปทานํเยว โหติ, สพฺพสฺสาปิ ปทตฺถสฺส ตทวโรธโตฯ
สมฺพนฺโธ จ นาม น โกจิ อตฺโถฯ ตสฺมา ‘‘อตฺถสนฺธิ ฉปฺปทานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พฺยญฺชนสนฺธีติ ปทสฺส ปทนฺตเรน สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา ปน สพฺพมฺปิ นามาทิปทํ ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ อสงฺคหิตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘พฺยญฺชนสนฺธิ ฉปฺปทานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
เทสนาสนฺธีติ ยถาวุตฺตเทสนนฺตเรน เทสนาย สํสนฺทนํฯ น จ ปถวิํ นิสฺสายาติ ปถวิํ วิสยสงฺขาตํ นิสฺสยํ กตฺวา, ปถวิํ อาลมฺพิตฺวาติ อตฺโถฯ ฌายีติ ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายีฯ โส หิ สพฺพสงฺขารนิสฺสฏํ นิพฺพานํ อาลมฺพิตฺวา สมาปชฺชนวเสน ฌายติ, น ปถวิํ นิสฺสาย ฌายตีติ วุตฺโตฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ จตูหิ มหาภูเตหิ รูปปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย สพฺโพ กามภโว รูปภโว จ คหิตาฯ อรูปภโว ปน สรูเปเนว คหิโตติ สพฺพํ โลกํ ปริยาทิยิตฺวา ปุน อญฺเญนปิ ปริยาเยน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น จ อิมํ โลก’’นฺติอาทิมาหฯ สพฺโพ หิ โลโก อิธโลโก ปรโลโก จาติ ทฺเวว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ยสฺมา ปน ‘‘อิธโลโก’’ติ วิเสสโต ทิฏฺฐธมฺมภูโต สตฺตสนฺตาโน วุจฺจติฯ ‘‘ปรโลโก’’ติ ภวนฺตรสงฺเขปคโต สตฺตสนฺตาโน ตทุภยวินิมุตฺโต อนินฺทฺริยพทฺโธ รูปสนฺตาโนฯ ตสฺมา ตํ สนฺธาย ‘‘ยมิทํ อุภยมนฺตเรนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
เย ปน ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ วจนํ คเหตฺวา อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ ตํ มิจฺฉาฯ อนฺตราภโว หิ อภิธมฺเม ปฏิกฺขิตฺโตติฯ
ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํ ฯ สุตนฺติ สทฺทายตนํฯ มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนญฺจฯ วิญฺญาตนฺติ อวสิฏฺฐํ ธมฺมารมฺมณปริยาปนฺนรูปํฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ วิตกฺกิตํ วิจาริตนฺติ วิตกฺกนวเสน อนุมชฺชนวเสน จ อาลมฺพิตํฯ มนสานุจินฺติตนฺติ จิตฺเตน อนุ อนุ จินฺติตํฯ อยํ สเทวเก…เป.… อนิสฺสิเตน จิตฺเตน น ญายติ ฌายนฺโตติ อยํ ขีณาสโว ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายนฺโต ปุพฺเพว ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสยานํ สุฏฺฐุ ปหีนตฺตา สเทวเก โลเก…เป.… มนุสฺสาย ยตฺถ กตฺถจิปิ อนิสฺสิเตน จิตฺเตน ฌายติ นามฯ ตโต เอว โลเก เกนจิปิ น ญายติ ‘‘อยํ อิทํ นาม นิสฺสาย ฌายตี’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต นาภิชานาม, กิํ ตฺวํ นิสฺสาย ฌายสี’’ติฯ (เนตฺติ. 104);
อิทานิ ขีณาสวจิตฺตสฺส กตฺถจิปิ อนิสฺสิตภาวํ โคธิกสุตฺเตน (สํ. นิ. 1.159) วกฺกลิสุตฺเตน (สํ. นิ. 3.87) จ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา มาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิญฺญาณํ สมนฺเวสนฺโตติ ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ วิญฺญาณํ ปริเยสนฺโตฯ ‘‘ปปญฺจาตีโต’’ติอาทินา อทสฺสนสฺส การณมาหฯ อนิสฺสิตจิตฺตา น ญายนฺติ ฌายมานาติ น เกวลํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ขีณาสวสฺส จิตฺตคติํ มาราทโย น ชานนฺติ, อปิ จ โข สอุปาทิเสสายปิ นิพฺพานธาตุยา ตสฺส ตํ น ชานนฺตีติ อตฺโถฯ อยํ เทสนาสนฺธีติ โคธิกสุตฺตวกฺกลิสุตฺตานํ วิย สุตฺตนฺตานํ อญฺญมญฺญอตฺถสํสนฺทนา เทสนาสนฺธิ นามฯ
นิทฺเทสสนฺธีติ นิทฺเทสสฺส สนฺธิ นิทฺเทสสนฺธิ, นิทฺเทเสน วา สนฺธิ นิทฺเทสสนฺธิฯ ปุริเมน สุตฺตสฺส นิทฺเทเสน ตสฺเสว ปจฺฉิมสฺส นิทฺเทสสฺส, ปจฺฉิเมน วา ปุริมสฺส สมฺพนฺธนนฺติ อตฺโถฯ ตํ ทสฺเสตุํ ยสฺมา ภควา เยภุยฺเยน ปฐมํ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา วิวฏฺฏํ ทสฺเสติ, ตสฺมา ‘‘นิสฺสิตจิตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิสฺสิตํ จิตฺตํ เอเตสนฺติ นิสฺสิตจิตฺตา, ปุคฺคลา, นิทฺทิสิตพฺพา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนายาติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมาธิฏฺฐานาย ปน นิสฺสิตํ จิตฺตํ เอตฺถาติ นิสฺสิตจิตฺตา, นิสฺสิตจิตฺตวนฺโต ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสยวเสน ปวตฺตา สุตฺตปเทสาฯ เสสเมตฺถ สพฺพํ ปากฏเมวฯ
จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
7. อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา
