กตปุญฺญสฺเสว ปติรูปเทสวาโส สมฺภวติ , น อิตรสฺสาติ ‘‘ปุพฺเพกตปุญฺญตา ปติรูปเทสวาสสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถาภูตญาณทสฺสนํ สห อธิฏฺฐาเนน ตรุณวิปสฺสนาฯ นิพฺพิทาติ พลววิปสฺสนาฯ วิราโคติ มคฺโคฯ วิมุตฺตีติ ผลํฯ เอวนฺติ ยทิทํ ‘‘ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปทฏฺฐานํ ทสฺสิตํ, อิมินา นเยน อถาปิ โย โกจิ อุปนิสฺสโย พลวปจฺจโยติ โย โกจิ อวเสสปจฺจโย, สพฺโพ โส ปทฏฺฐานํ การณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เอวํ ยา กาจิ อุปนิสา โยคโต จ ปจฺจยโต จา’’ติปิ ปฐนฺติฯ ตตฺถ อุปนิสาติ การณํ, โยคโตติ ยุตฺติโต, ปจฺจยโตติ ปจฺจยภาวมตฺตโตติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปทฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา

[23] ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโรติอาทิ ลกฺขณหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ กิํ ลกฺขยตีติ ลกฺขณหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉติฯ ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทินา ลกฺขณหารํ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา ตํ อุทาหรเณหิ วิภชิตุํ ‘‘จกฺขุ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณานี’’ติ อิมินา อนวฏฺฐิตภาวาทินาปิ เอกลกฺขณตา วุตฺตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ อายตนวเสน เอกลกฺขณตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขนฺธาทิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหตี’’ติอาทิ สุตฺตํ อาภตํฯ ยมโกวาทสุตฺเต (สํ. นิ. 3.85) วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณา วุตฺตาติ ตสฺมิํ สุตฺเต ‘‘วธกํ รูปํ วธกํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา อาคตตฺตา วุตฺตํฯ อิตีติ เอวํ, อิมิสฺสํ คาถายํ กายคตาย สติยา วุตฺตาย สติ เวทนาคตา สติ จิตฺตคตา สติ ธมฺมคตา จ สติ วุตฺตา ภวติ สติปฏฺฐานภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ทิฏฺฐนฺติอาทีนํ อตฺถํ ปรโต วณฺณยิสฺสามฯ

กาเย กายานุปสฺสี วิหราหีติ เอตฺถ กาเยติ รูปกาเยฯ รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ สมูหฏฺเฐน กาโยติ อธิปฺเปโตฯ ยถา จ สมูหฏฺเฐน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเฐนฯ กุจฺฉิตานญฺหิ ปรมเชคุจฺฉานํ โส อาโยติปิ กาโย, อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อายนฺติ ตโตติ อาโยฯ เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย, อิติ กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโยฯ

กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล, กายํ วา อนุปสฺสมาโนฯ ‘‘กาเย’’ติ จ วตฺวา ปุน ‘‘กายานุปสฺสี’’ติ ทุติยํ กายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํฯ เตน น กาเย เวทนานุปสฺสี จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา, อถ โข กายานุปสฺสี เอวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมิํ กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติฯ ตถา น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถิปุริสานุปสฺสีฯ

โยปิ เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถปิ น ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี , อถ โข รถสมฺภารานุปสฺสโก วิย องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสี, นคราวยวานุปสฺสโก วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสี, กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิพฺภุชฺชโก วิย ริตฺตมุฏฺฐิวินิเวฐโก วิย จ ภูตุปาทายสมูหานุปสฺสี เอวาติ นานปฺปการโต สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน ทสฺสเนน ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติฯ น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา อญฺโญ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเต เอว ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺฐํ, ยํ ทิฏฺฐํ ตํ น ปสฺสติ;

อปสฺสํ พชฺฌเต มูฬฺโห, พชฺฌมาโน น มุจฺจตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.373; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.106; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.36; มหานิ. อฏฺฐ. 3);

ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ อาทิสทฺเทน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยญฺหิ เอตสฺมิํ กาเย กายานุปสฺสีเยว, น อญฺญธมฺมานุปสฺสีฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสิโน โหนฺติ, น เอวํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตอสุภภูเต เอว อิมสฺมิํ กาเย นิจฺจสุขอตฺตสุภภาวานุปสฺสี , อถ โข กายานุปสฺสี อนิจฺจทุกฺขอนตฺตอสุภาการสมูหานุปสฺสีติ อตฺโถฯ อถ วา ยฺวายํ มหาสติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.374 อาทโย) อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณิกชาตอฏฺฐิกปริโยสาโน กาโย วุตฺโต, โย จ ‘‘อิเธกจฺโจ ปถวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, อาโปกายํ เตโชกายํ วาโยกายํ เกสกายํ…เป.… อฏฺฐิมิญฺชกาย’’นฺติ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 3.34 อาทโย) กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมิํเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อถ วา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อนนุปสฺสนโต, ตสฺส ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิธมฺมสมูหสงฺขาเต กายานุปสฺสีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อปิ จ ‘‘อิมสฺมิํ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต’’ติอาทินา อนุกฺกเมน ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 3.34 อาทโย) อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิกสฺส อาการสมูหสงฺขาตสฺส กายสฺส อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสีติ อตฺโถฯ

วิหราหีติ วตฺตาหิฯ อาตาปีติ ตีสุ ภเวสุ กิเลเส อาตาเปตีติ อาตาโป, โส อสฺส อตฺถีติ อาตาปีฯ สมฺปชาโนติ สมฺปชญฺญสงฺขาเตน ญาเณน สมนฺนาคโตฯ สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโตฯ อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปญฺญาย อนุปสฺสติ, น หิ สติวิรหิตา อนุปสฺสนา อตฺถิ, เตเนวาห – ‘‘สติญฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 5.234)ฯ อนาตาปิโน จ อนฺโต สงฺโกโจ อนฺตรายกโร โหติ, กมฺมฏฺฐานํ น สมฺปชฺชติฯ ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สมฺปชฺชติ, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อาตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวาฯ โลเกติ ตสฺมิํเยว กาเยฯ กาโย หิ อิธ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ อธิปฺเปโตฯ

อภิชฺฌาคฺคหเณน เจตฺถ กามจฺฉนฺโท, โทมนสฺสคฺคหเณน พฺยาปาโท คหิโตติ นีวรเณสุ พลวธมฺมทฺวยปฺปหานทสฺสเนน นีวรณปฺปหานํ วุตฺตนฺติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺสิตํฯ ‘‘อาตาปี’’ติอาทินา ปน สมฺปโยคงฺคํ ทสฺสิตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ สมโถ อุชุปฏิปกฺโขติ อภิชฺฌาโทมนสฺสวินโย วุจฺจมาโน สมาธินฺทฺริยํ ทีเปตีติ อาห – ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ สมาธินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.367)ฯ เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ ยถา วีริยปญฺญาสมาธินฺทฺริเยหิ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ อิชฺฌติ, เอวํ เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานานิปิ เตหิ อิชฺฌนฺตีติ จตุสติปฏฺฐานสาธเน อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สภาวเภทาภาวโต สมานลกฺขณตฺตา อิตรานิ สติปฏฺฐานานิปิ วุตฺตานิ เอว โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[24] อิทานิ สติปฏฺฐาเนสุ คหิเตสุ สพฺเพสํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ คหิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โพธงฺคมาติ โพธํ อริยมคฺคญาณํ คจฺฉนฺตีติ โพธงฺคมาฯ ยถาวุตฺตสฺส โพธสฺส ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยาฯ เนยฺยานิกลกฺขเณนาติ เอตฺถ นิมิตฺตโต ปวตฺตโต จ วุฏฺฐานํ นิยฺยานํ, นิยฺยาเน นิยุตฺตาติ เนยฺยานิกา, ยถา โทวาริโกติฯ นิยฺยานสงฺขาตํ วา ผลํ อรหนฺตีติ เนยฺยานิกาฯ นิยฺยานํ ปโยชนํ เอเตสนฺติ วา เนยฺยานิกาฯ ‘‘นิยฺยานิกา’’ติปิ ปาโฐ, ตตฺถ นิยฺยานํ เอเตสํ อตฺถีติ นิยฺยานิกาติ อตฺโถฯ ‘‘นิยฺยานิยา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิยาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นิยฺยานิกลกฺขเณนาติ นิยฺยานิกสภาเวนฯ

เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมาติ ยถา กุสลา ธมฺมา เอกลกฺขณภาเวน นิทฺธาริตา, เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณฏฺเฐน นิทฺธาเรตพฺพาฯ กถํ? ปหาเนกฏฺฐตาวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติ อาหฯ อิทานิ ตํ ปหานํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กายานุปสฺสนาทีสุ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ อสุเภ สุภนฺติอาทโย จตฺตาโร วิปลฺลาสา ปหียนฺติ, กพฬีการาหาราทโย จตฺตาโร อาหารา จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ปริชานนสฺส ปริพนฺธิโน กามราคาทโย พฺยนฺตีกตา โหนฺตีติ อตฺโถ, กสฺมา? เตหิ ปหาตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ เตเนวาห – ‘‘เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ

อิทานิ อญฺเญนปิ ปริยาเยน ลกฺขณหารสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺถ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺสํ เทสนายํฯ วา-สทฺโท วิกปฺปตฺโถฯ ปนาติ ปทปูรโณฯ รูปินฺทฺริยนฺติ รุปฺปนสภาวํ อฏฺฐวิธํ อินฺทฺริยํฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ เทสนายํฯ รูปธาตูติ รุปฺปนสภาวา ทส ธาตุโยฯ รูปายตนนฺติ รุปฺปนสภาวํ ทสายตนํ, รูปีนิ ทสายตนานีติ อตฺโถฯ รุปฺปนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา อิมานิ เทสิตานีติ อธิปฺปาโยฯ เทสิตํ ตตฺถ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ สุขเวทนาภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

ทุกฺขสมุทโย จ อริยสจฺจนฺติ อิทํ อกุสลสฺส โสมนสฺสสฺส วเสน วุตฺตํ, สาสวกุสลสฺสาปิ วเสน ยุชฺชติ เอวฯ สพฺโพ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโตติ สมฺพนฺโธฯ อวิชฺชานุสยิตตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนายฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. 1.465)ฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘อทุกฺขมสุขาย หิ เวทนาย อวิชฺชา อนุเสตี’’ติฯ เอเตน อทุกฺขมสุขาเวทนาคฺคหเณน อวิชฺชา คหิตาติ ทสฺเสติฯ สติ จ อวิชฺชาคฺคหเณ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โส จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, เตน โส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธติ อิมํ วกฺขมานวิเสสํ โชเตติฯ เตสุ อนุโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ยถาทสฺสิโต สราคสโทสสโมหสํกิเลสปกฺเขน หาตพฺโพติ วุตฺโต, ปฏิโลมโต ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท โย ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติอาทินา ปาฬิยํ (ม. นิ. 3.126; มหาว. 1) วุตฺโต, ตํ สนฺธาย ‘‘วีตราควีตโทสวีตโมหอริยธมฺเมหิ หาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ เอกลกฺขณตาวิภาวเนน ลกฺขณหารโยชนาย นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ เย ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กิจฺจโตติ ปถวีอาทีนํ ผสฺสาทีนญฺจ รูปารูปธมฺมานํ สนฺธารณสงฺฆฏฺฏนาทิกิจฺจโต, เตสํ เตสํ วา ปจฺจยธมฺมานํ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปจฺจยภาวสงฺขาตกิจฺจโตฯ ลกฺขณโตติ กกฺขฬผุสนาทิสภาวโตฯ สามญฺญโตติ รุปฺปนนมนาทิโต อนิจฺจตาทิโต ขนฺธายตนาทิโต จฯ

จุตูปปาตโตติ สงฺขตธมฺมานํ ภงฺคโต อุปฺปาทโต จ, สมานนิโรธโต สมานุปฺปาทโต จาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ สหจรณํ สมานเหตุตา สมานผลตา สมานภูมิตา สมานวิสยตา สมานารมฺมณตาติ เอวมาทโยปิ จ-สทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา

[25] ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโรติ จตุพฺยูหหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ พฺยญฺชเนน สุตฺตสฺส เนรุตฺตญฺจ อธิปฺปาโย จ นิทานญฺจ ปุพฺพาปรสนฺธิ จ คเวสิตพฺโพติ สงฺเขเปน ตาว จตุพฺยูหํ ทสฺเสติฯ ‘‘พฺยญฺชเนนา’’ติ อิมินา หารานํ สุตฺตสฺส พฺยญฺชนวิจยภาวโต พฺยญฺชนมุเขเนว เอเต จตุพฺยูหหารปทตฺถา นิทฺธาเรตพฺพาติ ทสฺเสติฯ เนรุตฺตนฺติ นิรุตฺตํ นิพฺพจนนฺติ อตฺโถฯ นิรุตฺตเมว เนรุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘ยา นิรุตฺติปทสํหิตา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยา นิรุตฺติ, อิทํ เนรุตฺตํฯ กา ปน สา นิรุตฺติ? ปทสํหิตาติ ปเทสุ สํหิตา ยุตฺตา, ลิงฺควจนกาลสาธนปุริสาทิวิเสสโยเคน โย โย อตฺโถ ยถา ยถา วตฺตพฺโพ, ตถา ตถา ปวตฺตสภาวนิรุตฺตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยํ ธมฺมานํ นามโส ญาณ’’นฺติฯ

ตตฺถ ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโต, ยาย การณภูตายาติ อตฺโถฯ ธมฺมานนฺติ เญยฺยธมฺมานํฯ นามโสติ ปถวี ผสฺโส ขนฺธา ธาตุ ติสฺโส ผุสฺโสติ เอวมาทินามวิเสเสน ญาณํ ปวตฺตติ, อยํ สภาวนิรุตฺติ นามฯ ปถวีติ หิ เอวมาทิกํ สทฺทํ คเหตฺวา ตโต ปรํ สงฺเกตทฺวาเรน ตทตฺถปฏิปตฺติ ตํตํอนิยตนามปญฺญตฺติคฺคหณวเสเนว โหตีติฯ อถ วา ปทสํหิตาติ ปเทน สํหิตา ฯ ปทโต หิ ปทตฺถาวโพโธฯ โส ปนสฺส อตฺเถ ปวตฺตินิมิตฺตภูตาย ปญฺญตฺติยา คหิตาย เอว โหตีติ สา ปน ปญฺญตฺติ นิรุตฺติสงฺขาตปเทน สํหิตา ปทตฺถํ โพเธตีติ ปทสํหิตาติ วุตฺตาฯ ‘‘ยทา หิ ภิกฺขู’’ติอาทินา ‘‘ธมฺมานํ นามโส ญาณ’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติฯ

ตตฺถ อตฺถสฺสาติ สทฺทาภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺสฯ นามํ ชานาตีติ นามปญฺญตฺติวเสน อยํ นามาติ นามํ ชานาติฯ ธมฺมสฺสาติ สภาวธมฺมสฺสฯ