มุทิตาวิหารปติรูเปน ปหาโส วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อุเปกฺขาวิหารปติรูเปน กุสเลสุ ธมฺเมสุ นิกฺขิตฺตฉนฺทตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ เอวํ อาคมปติรูปกอธิคมปติรูปกาทีนมฺปิ ตถา ตถา วญฺจนสภาโว ยุตฺติโต เวทิตพฺโพฯ เอวํ อาคมานุสาเรน ยุตฺติคเวสนา กาตพฺพาติฯ

ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปทฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา

[22] ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโรติอาทิ ปทฏฺฐานหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ยสฺมา ‘‘อิทํ อิมสฺส ปทฏฺฐานํ, อิทํ อิมสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานภูตธมฺมวิภาวนลกฺขโณ ปทฏฺฐาโน หาโร, ตสฺมา ปวตฺติยา มูลภูตํ อวิชฺชํ อาทิํ กตฺวา สภาวธมฺมานํ ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํ นิทฺธาเรนฺโต อวิชฺชาย สภาวํ นิทฺทิสติ ‘‘สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – สพฺเพสํ ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว น สมฺปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวโธฯ โส ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สา ตถา วุตฺตาฯ เอเตน ธมฺมสภาวปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณา อวิชฺชาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา สมฺมา ปฏิเวโธ สมฺปฏิเวโธฯ ตสฺส ปฏิปกฺโข อสมฺปฏิเวโธฯ กตฺถ ปน โส สมฺปฏิเวธสฺส ปฏิปกฺโขติ อาห – ‘‘สพฺพ…เป.… ลกฺขณา’’ติฯ ยสฺมา ปน อสุเภ สุภนฺติอาทิวิปลฺลาเส สติ ตตฺถ สมฺโมโห อุปรูปริ ชายติเยว น หายติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ปิยายิตพฺพชาติยํ อิฏฺฐชาติยญฺจ ปทฏฺฐานํฯ ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203) หิ วุตฺตํฯ อทินฺนาทานนฺติ อทินฺนาทานเจตนาฯ สา หิ เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ อนาทีนวทสฺสิตาย โลภสฺส อุปฺปตฺติการณํ โหตีติ ตสฺส ปทฏฺฐานํ วุตฺตํฯ โทสสฺส ปาณาติปาโต ปทฏฺฐานํ, โมหสฺส มิจฺฉาปฏิปทา ปทฏฺฐานนฺติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วณฺณสณฺฐานพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณาติ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณาฯ สุขสญฺญาย ผสฺสสฺส อุปคมนลกฺขณตา ผสฺสปจฺจยตาว วุตฺตาฯ

‘‘ผุฏฺโฐ สญฺชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 4.93) หิ วุตฺตํ ฯ อสฺสาโทติ ตณฺหาฯ สงฺขตลกฺขณานิ อุปฺปาทวยญฺญถตฺตานิฯ เยภุยฺเยน นิจฺจคฺคหณํ วิญฺญาณาธีนนฺติ นิจฺจสญฺญาย วิญฺญาณปทฏฺฐานตา วุตฺตาฯ ตถา หิ โส ภิกฺขุ ตํเยว วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรตีติ วิญฺญาณวิสยเมว อตฺตโน นิจฺจคฺคาหํ ปเวเทสิฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ยทิ อนิจฺจตา ทุกฺขตา จ สุทิฏฺฐา, อตฺตสญฺญา สุขสญฺญา อนวกาสาติ อาห – ‘‘อนิจฺจสญฺญาทุกฺขสญฺญาอสมนุปสฺสนลกฺขณา อตฺตสญฺญา’’ติฯ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) หิ วุตฺตํฯ

เยภุยฺเยน อตฺตาภินิเวโส อรูปธมฺเมสูติ อาห – ‘‘ตสฺสา นามกาโย ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ สพฺพํ เนยฺยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ จตุสจฺจวินิมุตฺตสฺส เญยฺยสฺส อภาวโตฯ จิตฺตวิกฺเขปปฏิสํหรณํ อุทฺธจฺจวิกฺขมฺภนํฯ อสุภาติ อสุภานุปสฺสนา, ปฏิภาคนิมิตฺตภูตา อสุภา เอว วา, ตณฺหาปฏิปกฺขตฺตา สมถสฺส อสุภา ปทฏฺฐานนฺติ วุตฺตํฯ อภิชฺฌาย ตนุกรณโต อทินฺนาทานาเวรมณี อโลภสฺส ปทฏฺฐานนฺติ วุตฺตาฯ ตถา พฺยาปาทสฺส ตนุกรณโต ปาณาติปาตาเวรมณี อโทสสฺส ปทฏฺฐานนฺติ วุตฺตาฯ วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติ วิสยสภาวปฏิเวโธ, สมฺมาปฏิปตฺติ สีลสมาธิสมฺปทานํ นิพฺพิทาญาเณน อนภิรติญาณเมว วา ตถา ปวตฺตํฯ สพฺพาปิ เวทนา ทุกฺขทุกฺขตาทิภาวโต ทุกฺขนฺติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘ทุกฺขสญฺญาย เวทนา ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ ธมฺมสญฺญาติ ธมฺมมตฺตนฺติ สญฺญาฯ

สตฺตานํ กาเย อวีตราคตา ปญฺจนฺนํ อชฺฌตฺติกายตนานํ วเสน โหตีติ อาห – ‘‘ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ กาโย หิ อิธ รูปนฺติ อธิปฺเปโตฯ วิเสสโต ฌานนิสฺสยภูเต มนายตเน จ นิกนฺติ โหตีติ อาห – ‘‘ฉฏฺฐายตนํ ภวราคสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ เอทิสํ มา รูปํ นิพฺพตฺตตุ, มา เอทิสี เวทนาติ เอวํ ปวตฺตา รูปาทิอภินนฺทนา นิพฺพตฺตภวานุปสฺสิตาฯ ญาณทสฺสนสฺสาติ กมฺมสฺสกตญฺญาณทสฺสนสฺสฯ โยนิโสมนสิการวโต หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ กมฺมสฺสกตญฺญาณสฺส การณํ โหติ, น อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺสฯ อิมสฺส จ อตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ มหานารทกสฺสปชาตกํ (ชา. 2.22.1153 อาทโย), พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.38 อาทโย) เอกจฺจสสฺสตวาโท จ อุทาหริตพฺโพฯ ‘‘โอกปฺปนลกฺขณา’’ติอาทินา สทฺธาปสาทานํ วิเสสํ ทสฺเสติฯ โส ปน สทฺธายเยว อวตฺถาวิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ โอกปฺปนํ สทฺทหนวเสน อารมฺมณสฺส โอคาหณํ นิจฺฉโยฯ

อนาวิลตา อสฺสทฺธิยาปคเมน จิตฺตสฺส อกาลุสฺสิยตาฯ อภิปตฺถิยนา สทฺทหนเมวฯ อเวจฺจปสาโท ปญฺญาสหิโต อายตนคโต อภิปฺปสาโทฯ อปิลาปนํ อสมฺโมโส นิมุชฺชิตฺวา วิย อารมฺมณสฺส โอคาหณํ วา, เอตฺถ จ สทฺธาทีนํ ปสาทสทฺธาสมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานฌานงฺคานิ ยถากฺกมํ ปทฏฺฐานนฺติ วทนฺเตน อวตฺถาวิเสสวเสน ปทฏฺฐานภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ สติสมาธีนํ วา กายาทโย สติปฏฺฐานาติฯ วิตกฺกาทโย จ ฌานานีติ ปทฏฺฐานภาเวน วุตฺตาฯ

อสฺสาทมนสิกาโร สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิตาฯ ปุนพฺภววิโรหณาติ ปุนพฺภวาย วิโรหณา, ปุนพฺภวนิพฺพตฺตนารหตา วิปากธมฺมตาติ อตฺโถฯ โอปปจฺจยิกนิพฺพตฺติลกฺขณนฺติ อุปปตฺติภวภาเวน นิพฺพตฺตนสภาวํฯ นามกายรูปกายสงฺฆาตลกฺขณนฺติ อรูปรูปกายานํ สมูหิยภาวํฯ อินฺทฺริยววตฺถานนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ววตฺถิตภาโวฯ โอปปจฺจยิกนฺติ อุปปตฺติกฺขนฺธนิพฺพตฺตกํฯ อุปธีติ อตฺตภาโวฯ อตฺตโน ปิยสฺส มรณํ จินฺเตนฺตสฺส พาลสฺส เยภุยฺเยน โสโก อุปฺปชฺชตีติ มรณํ โสกสฺส ปทฏฺฐานนฺติ วุตฺตํฯ อุสฺสุกฺกํ เจตโส สนฺตาโปฯ โอทหนนฺติ อวทหนํฯ อตฺตโน นิสฺสยสฺส สนฺตปนเมว ภวสฺสาติ วุตฺตํ ภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ภวสฺส องฺคานิ ภวสงฺขาตานิ จ องฺคานิ ภวงฺคานิฯ เตสุ กิเลสา ภวสฺส องฺคานิฯ กมฺมวิปากวฏฺฏํ ภวสงฺขาตานิ องฺคานิฯ สมคฺคานีติ สพฺพานิฯ ขนฺธายตนาทีนํ อปราปรุปฺปตฺติสํสรณํ สํสาโรฯ ตสฺส ปุริมปุริมชาตินิปฺผนฺนํ กิเลสาทิวฏฺฏํ การณนฺติ อาห – ‘‘ภโว สํสารสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ สมฺปาปกเหตุภาวํ สนฺธาย ‘‘มคฺโค นิโรธสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

กมฺมฏฺฐาโนคาหกสฺส โอตรณฏฺฐานตาย พหุสฺสุโต ติตฺถํ นาม, ตสฺส สมฺมาปยิรุปาสนา ติตฺถญฺญุตาฯ ธมฺมูปสญฺหิตํ ปาโมชฺชํ ปีตํ นาม, สปฺปายธมฺมสฺสวเนน ตํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานสฺส พฺรูหนา ปีตญฺญุตา, ภาวนาย โถกมฺปิ ลยาปตฺติยา อุทฺธํปตฺติยา จ ชานนา ปตฺตญฺญุตาฯ อตฺตโน ปญฺจหิ ปธานิยงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ชานนา อตฺตญฺญุตา, เตสุ ปุริมานํ ปุริมานํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส ปทฏฺฐานภาโว สุวิญฺเญยฺโย เอวฯ

กตปุญฺญสฺเสว ปติรูปเทสวาโส สมฺภวติ , น อิตรสฺสาติ ‘‘ปุพฺเพกตปุญฺญตา ปติรูปเทสวาสสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถาภูตญาณทสฺสนํ สห อธิฏฺฐาเนน ตรุณวิปสฺสนาฯ นิพฺพิทาติ พลววิปสฺสนาฯ วิราโคติ มคฺโคฯ วิมุตฺตีติ ผลํฯ เอวนฺติ ยทิทํ ‘‘ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปทฏฺฐานํ ทสฺสิตํ, อิมินา นเยน อถาปิ โย โกจิ อุปนิสฺสโย พลวปจฺจโยติ โย โกจิ อวเสสปจฺจโย, สพฺโพ โส ปทฏฺฐานํ การณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เอวํ ยา กาจิ อุปนิสา โยคโต จ ปจฺจยโต จา’’ติปิ ปฐนฺติฯ ตตฺถ อุปนิสาติ การณํ, โยคโตติ ยุตฺติโต, ปจฺจยโตติ ปจฺจยภาวมตฺตโตติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปทฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา

[23] ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโรติอาทิ ลกฺขณหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ กิํ ลกฺขยตีติ ลกฺขณหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉติฯ ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทินา ลกฺขณหารํ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา ตํ อุทาหรเณหิ วิภชิตุํ ‘‘จกฺขุ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณานี’’ติ อิมินา อนวฏฺฐิตภาวาทินาปิ เอกลกฺขณตา วุตฺตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ อายตนวเสน เอกลกฺขณตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขนฺธาทิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหตี’’ติอาทิ สุตฺตํ อาภตํฯ ยมโกวาทสุตฺเต (สํ. นิ. 3.85) วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณา วุตฺตาติ ตสฺมิํ สุตฺเต ‘‘วธกํ รูปํ วธกํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา อาคตตฺตา วุตฺตํฯ อิตีติ เอวํ, อิมิสฺสํ คาถายํ กายคตาย สติยา วุตฺตาย สติ เวทนาคตา สติ จิตฺตคตา สติ ธมฺมคตา จ สติ วุตฺตา ภวติ สติปฏฺฐานภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ทิฏฺฐนฺติอาทีนํ อตฺถํ ปรโต วณฺณยิสฺสามฯ