อาทิมชฺฌปริโยสาเนติ เอวํ สุตฺตํ ปวิเจตพฺพนฺติ อาทิโต มชฺฌโต ปริโยสานโต จ เอวํ อิมินา ปุจฺฉาวิจยาทินเยน สุตฺตํ ปวิจิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุพฺพาปรานุคีติวิจยา ปาฬิยํ สรูเปเนว ทสฺสิตาฯ อสฺสาทาทิวิจโย ปน สจฺจนิทฺธารณมุเขน นยโต ทสฺสิโต, โส นิทฺเทสวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตพฺพิจเยเนว จ ปทวิจโย สิทฺโธติฯ

วิจยหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[18] ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโรติอาทิ ยุตฺติหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ กิํ โยชยตีติ ยุตฺติหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉติฯ โก ปเนตสฺส วิสโย? อตถากาเรน คยฺหมานา สุตฺตตฺถา วิสโย, เต หิ เตน สาติสยํ ยาถาวโต ยุตฺตินิทฺธารเณน โยเชตพฺพาฯ อิตเรสุปิ อยํ หาโร อิจฺฉิโต เอวฯ ตํ ปน ภูตกถนมตฺตํ โหติฯ ยสฺมา ปนายํ ยุตฺติคเวสนา นาม น มหาปเทเสน วินา, ตสฺมา ยุตฺติหารํ วิภชนฺโต ตสฺส ลกฺขณํ ตาว อุปทิสิตุํ ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ มหาปเทสาติ มหาอปเทสา, พุทฺธาทโย มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานีติ อตฺโถฯ อถ วา มหาปเทสาติ มหาโอกาสา, มหนฺตานิ ธมฺมสฺส ปติฏฺฐานานีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อปทิสฺสตีติ อปเทโส, พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺสาติ พุทฺธาปเทโสฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ‘‘สมฺมุขา เมตํ ภควโต สุต’’นฺติอาทินา เกนจิ อาภตสฺส คนฺถสฺส ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา วินิจฺฉยเน การณํฯ กิํ ปน ตนฺติ? ตสฺส ตถา อาภตสฺส สุตฺโตตรณาทิ เอวฯ ยทิ เอวํ กถํ จตฺตาโรติ? อปทิสิตปฺปเภทโตฯ ธมฺมสฺส หิ ทฺเว สมฺปทาโย ภควา สาวกา จฯ เตสุ สาวกา สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ติวิธาฯ ‘‘เอวมมุมฺหา มยายํ ธมฺโม ปฏิคฺคหิโต’’ติ อปทิสิตพฺพานํ เภเทน จตฺตาโรฯ เตนาห – ‘‘พุทฺธาปเทโส…เป.… เอกตฺเถราปเทโส’’ติฯ ตานิ ปทพฺยญฺชนานีติ เกนจิ อาภตสุตฺตสฺส ปทานิ พฺยญฺชนานิ จ, อตฺถปทานิ เจว พฺยญฺชนปทานิ จาติ อตฺโถฯ

สํวณฺณเกน วา สํวณฺณนาวเสน อาหริยมานานิ ปทพฺยญฺชนานิฯ สุตฺเต โอตารยิตพฺพานีติ สุตฺเต อนุปฺปเวสิตพฺพานิฯ สนฺทสฺสยิตพฺพานีติ สํสนฺเทตพฺพานิฯ อุปนิกฺขิปิตพฺพานีติ ปกฺขิปิตพฺพานิฯ

สุตฺตาทีนิ ทสฺเสตุํ ‘‘กตมสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺมา ภควโต วจนํ เอกคาถามตฺตมฺปิ สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา สุตฺเตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตูสุ อริยสจฺเจสู’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ตีณิ ปิฏกานิ สุตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตํ อิมินา เนตฺติวจเนน อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ เจว สเมติ จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยาวเทว อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถา ภควโต เทสนา, สา เอกนฺเตน ราคาทิกิเลสวูปสมํ วทตีติ วินเยติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราควินเย’’ติอาทิมาหฯ วินโยติ หิ การณํ ราคาทิวูปสมนิมิตฺตํ อิธาธิปฺเปตํฯ ยถาห –

‘‘เย โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ, อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ โน วิสญฺโญคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ โน สนฺตุฏฺฐิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ โน วีริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ โน สุภรตาย, เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’นฺติฯ เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ โน สราคาย, วิสญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ โน สญฺโญคาย, อปจยาย สํวตฺตนฺติ โน อาจยาย, อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน มหิจฺฉตาย, สนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ โน อสนฺตุฏฺฐิยา ปวิเวกาย สํวตฺตนฺติ โน สงฺคณิกาย, วีริยารมฺภาย สํวตฺตนฺติ โน โกสชฺชาย, สุภรตาย สํวตฺตนฺติ โน ทุพฺภรตาย, เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ (จูฬว. 406)ฯ

ธมฺมตายนฺติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาเท’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท หิ ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตาติ (อ. นิ. 3.137) วุตฺโตฯ

‘‘ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานี’’ติ อิทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, อตฺถทสฺสนวเสน ปน อิธ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ ปวตฺติํ นิวตฺติํ ตทุปายญฺจ พาธกาทิภาเว นิยตํ ปริทีเปนฺโต สุตฺเต โอตรติ นามฯ เอกนฺเตน ราคาทิกิเลสวินยํ วทนฺโต วินเย สนฺทิสฺสติ นามฯ ตถา สสฺสตํ อุจฺเฉทญฺจ วชฺเชตฺวา เอกตฺตนยาทิปริทีปเนน สภาวธมฺมานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวํ วิภาเวนฺโต ธมฺมตํ น วิโลเมติ นามฯ

เอวํวิโธ จ กามาสวาทิกํ อาสวํ น อุปฺปาเทตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ จตูสุ อริยสจฺเจสู’’ติอาทิมาหฯ นนุ จ อนุโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปวตฺติ, ปฏิโลมโต นิวตฺตีติ โส จตฺตาริ อริยสจฺจานิ อนุปวิฏฺโฐ กสฺมา อิธ วิสุํ คหิโตติ? สจฺจเมตํฯ อิธ ปน วิสุํ คหณํ ธมฺมานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติทสฺสเนน อนิจฺจปจฺจยลกฺขณํ อสมตฺถปจฺจยลกฺขณํ นิรีหปจฺจยลกฺขณญฺจ วิภาเวตฺวา เตสํ อุทยวนฺตตา ตโต เอว วยวนฺตตา ตทุภเยน อนิจฺจตา อุทยพฺพยปฏิปีฬเนน ทุกฺขตา อนตฺตตาติ ติลกฺขณสมาโยคปริทีปนี สพฺพทิฏฺฐิคตกุมติวิทฺธํสนี อนญฺญสาธารณา สาสนสมฺปตฺติ ปกาสิตา โหตีติ ทสฺสนตฺถํฯ

เอตฺถ จ สุตฺตํ สุตฺตานุโลมํ อาจริยวาโท อตฺตโนมตีติ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – ตตฺถ สุตฺตํ นาม ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ ตีณิ ปิฏกานิฯ สุตฺตานุโลมํ นาม มหาปเทสา, ยํ ‘‘อนุโลมกปฺปิย’’นฺติ วุจฺจติฯ อาจริยวาโท นาม อฏฺฐกถาฯ อตฺตโนมติ นาม นยคฺคาเหน อนุพุทฺธิยา อตฺตโน ปฏิภานํฯ ตตฺถ สุตฺตํ อปฺปฏิพาหิยํ, ตํ ปฏิพาหนฺเตน สตฺถาว ปฏิพาหิโต โหติฯ อนุโลมกปฺปิยํ ปน สุตฺเตน สเมนฺตเมว คเหตพฺพํ, น อิตรํฯ อาจริยวาโทปิ สุตฺเตน สเมนฺโต เอว คเหตพฺโพ, น อิตโรฯ ตถา อตฺตโนมติ, สา ปน สพฺพทุพฺพลาติฯ

อิทานิ ยทตฺถํ อิธ จตฺตาโร มหาปเทสา อาภตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตูหิ มหาปเทเสหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ ยนฺติ ยํ ยํ อตฺถชาตญฺจ ธมฺมชาตญฺจฯ ยุชฺชตีติ ยถาวุตฺเตหิ จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชติฯ เยน เยนาติ เยน เยน การเณนฯ ยถา ยถาติ เยน เยน ปกาเรนฯ

ตํ ตํ คเหตพฺพนฺติ สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต อาภเตน การเณน ปสงฺเคน ปกาเรน จ สุตฺตโต อุทฺธริตฺวา สํวณฺณนาวเสน คเหตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตน จตุมหาปเทสาวิรุทฺธาย ยุตฺติยา สุตฺตโต อตฺเถ นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺติหารโยชนา กาตพฺพาติ ทสฺเสติฯ

[19] อิทานิ ตํ ยุตฺตินิทฺธารณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺหํ ปุจฺฉิเตนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กติ ปทานีติ กิตฺตกานิ ปทานิฯ ปริโยคาหิตพฺพนฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเจตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยตฺตกานิ ปทานิ ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, ตตฺตกานิ ปทานิ ตทตฺถสฺเสกสฺส ญาตุํ อิจฺฉิตตฺตา ‘‘เอโก ปญฺโห’’ติ วุจฺจติ, ตานิ ปน เอกคาถายํ ยทิ วา สพฺพานิ ปทานิ ยาว ยทิ วา เอกํ ปทํ เอกํ อตฺถํ อภิวทติ, เอโกเยว โส ปญฺโหติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยทิ สพฺพานี’’ติอาทินาฯ ตนฺติ ตํ ปญฺหํฯ อญฺญาตพฺพนฺติ อาชานิตพฺพํฯ กิํ อิเม ธมฺมาติอาทิ อาชานนาการทสฺสนํฯ ตตฺถ ธมฺมาติ ปริยตฺติธมฺมาฯ นานตฺถาติ นานา อตฺถาฯ

ปุจฺฉาคาถายํ อยํ ปทตฺโถ – เกนสฺสุพฺภาหโต โลโกติ อยํ สตฺตโลโก โจโร วิย โจรฆาตเกน เกน อภิหโต วธียตีติ อตฺโถฯ เกนสฺสุ ปริวาริโตติ มาลุวลตาย วิย นิสฺสิตรุกฺโข เกน โลโก อชฺโฌตฺถโฏฯ เกน สลฺเลน โอติณฺโณติ เกน วิสปีตขุรปฺเปน วิย สรีรพฺภนฺตรนิมุคฺเคน สลฺเลน อนุปวิฏฺโฐฯ กิสฺส ธูปายิโตติ กิสฺส เกน การเณน ธูปายิโต สนฺตาปิโต โลโกฯ สทาติ ปทํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ เตติ จตฺตาริ ปทานิฯ ปญฺหสทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ ‘‘วิสฺสชฺเชตี’’ติ เอเตน วิสฺสชฺชนโต ตโย ปญฺหาติ ญายตีติ ทสฺเสติฯ

[20] ตตฺถาติ วิสฺสชฺชนคาถายํ ทุติยปาเท วุตฺตา ชรา จ ปฐมปาเท วุตฺตํ มรณญฺจาติ อิมานิ ทฺเว สงฺขตสฺส ปญฺจกฺขนฺธสฺส ‘‘สงฺขโต’’ติ ลกฺขียติ เอเตหีติ สงฺขตลกฺขณานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิฯ กตมานิ ตีณิ? อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ (อ. นิ. 3.47; กถา. 214)ฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ชรายํ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ, มรณํ วโย’’ติฯ เอตฺถ จ ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺต’’นฺติ เอเตน ขนฺธปฺปพนฺธสฺส ปุพฺพาปรวิเสโส อิธ ชรา, น ขณฏฺฐิตีติ ทสฺเสติฯ

‘‘มรณํ วโย’’ติ อิมินา จ ‘‘ติสฺโส มโต, ผุสฺโส มโต’’ติ เอวํ โลเก วุตฺตํ สมฺมุติมรณํ ทสฺเสติ, น ขณิกมรณํ, สมุจฺเฉทมรณํ วาฯ

อิทานิ ‘‘เต ตโย ปญฺหา’’ติ วุตฺตมตฺถํ ยุตฺติวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ชราย จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เยภุยฺเยน ชิณฺณสฺส มรณทสฺสนโต ชรามรณานํ นานตฺตํ อสมฺปฏิจฺฉมานํ ปติ เตสํ นานตฺตทสฺสนตฺถํ ‘‘คพฺภคตาปิ หิ มียนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาธิปฺเปตชราวิรหิตสฺส มรณสฺส ทสฺสนโต อญฺญา ชรา อญฺญํ มรณนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘น จ เต ชิณฺณา ภวนฺตี’’ติฯ กิญฺจ ภิยฺโย? เกวลสฺส มรณสฺส ทิฏฺฐตฺตา อญฺญาว ชรา อญฺญํ มรณํ, ยถา ตํ เทวานนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺถิ จ เทวาน’’นฺติอาทินาฯ อนุตฺตริมนุสฺสธมฺเมน จ ติกิจฺฉเนน สกฺกา ชราย ปฏิการํ กาตุํ, น ตถา มรณสฺสาติ เอวมฺปิ ชรามรณานํ อตฺถโต นานตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺกเตวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สกฺกเตติ สกฺยเต, สกฺกาติ อตฺโถฯ ปฏิกมฺมนฺติ ปฏิกรณํฯ นนุ จ มรณสฺสาปิ ปฏิการํ กาตุํ สกฺกา อิทฺธิปาทภาวนาย วสิภาเว สตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห – ‘‘อญฺญตฺเรว อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสยา’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺฐิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเฐยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ (ที. นิ. 2.166, 182; สํ. นิ. 5.822; กถา. 623; อุทา. 51)ฯ

โก ปเนตฺถ กปฺโป, โก วา กปฺปาวเสโสติ? กปฺโปติ อายุกปฺโป, ยสฺมิํ ตสฺมิญฺหิ กาเล ยํ มนุสฺสานํ อายุปฺปมาณํ, ตํ ปริปุณฺณํ กโรนฺโต กปฺปํ ติฏฺฐติ นามฯ ‘‘อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ (ที. นิ. 2.7; อ. นิ. 7.74) วุตฺตํ ปน วสฺสสตาทิโต อติเรกํ ติฏฺฐนฺโต กปฺปาวเสสํ ติฏฺฐติ นามฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อิทฺธิมนฺโต เจโตวสิปฺปตฺตา ขีณาสวา โลกหิตตฺถํ ตถา น ติฏฺฐนฺตีติ? ขนฺธสงฺขาตสฺส ทุกฺขภารสฺส ปริญฺญาตตฺตา อนุสฺสุกฺกตาย จฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา หิ เต อุตฺตมปุริสาติฯ วุตฺตญฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภิกงฺขามิ ชีวิตํ;

กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, เวตนํ ภตโก ยถา’’ติฯ (เถรคา. 654; มิ. ป. 2.2.4);

ยถา ชรามรณานํ อญฺญมญฺญํ อตฺถโต นานตฺตํ, เอวํ เตหิ ตณฺหาย จ นานตฺเต ทสฺสิเต ‘‘ตโย ปญฺหา’’ติ อิทํ สิชฺฌตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยสฺมา ตณฺหาย อภาเวปิ สติ ชรามรณํ ลพฺภติ ขีณาสวสนฺตาเน, ตสฺมา อญฺญํ ชรามรณํ อญฺญา ตณฺหาติ อิมมตฺถมาห ‘‘ทิสฺสนฺติ วีตราคา ชีรนฺตาปิ มียนฺตาปี’’ติฯ นนุ จ ตณฺหาปิ ชีรณภิชฺชนสภาวาติ? สจฺจํ, น อิทํ ชรามรณํ อิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ‘‘ยทิ จา’’ติอาทินา ชรามรณโต ตณฺหาย อนญฺญตฺเต โทสํ ทสฺเสติฯ โยพฺพนฏฺฐาปิ วิคตตณฺหา สิยุํ, น อิทํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ชรามรณมฺปิ สิยา ทุกฺขสฺส สมุทโย ตณฺหาย อนญฺญตฺเต สตีติ อธิปฺปาโยฯ น จ สิยา ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย ชรามรณโต อนญฺญตฺเต สตีติ ภาโวฯ น หิ ชรามรณํ ทุกฺขสฺส สมุทโย, ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย, ตสฺมา เวทิตพฺพํ เอเตสมตฺถโต นานตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยถา จ ตณฺหา มคฺควชฺฌา, เอวํ ชรามรณมฺปิ สิยา มคฺควชฺฌํ ตณฺหาย อนญฺญตฺเต สติฯ ยถา จ ชรามรณํ น มคฺควชฺฌํ, ตถา ตณฺหาปิ สิยาติ อยมฺปิ นโย วุตฺโต เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมาย ยุตฺติยาติ อิมาย ยถาวุตฺตาย อุปปตฺติยาฯ อญฺญมญฺเญหีติ อญฺญาหิ อญฺญาหิ การณูปปตฺตีหิ อตฺถโต เจ อญฺญตฺตํ, ตทญฺญมฺปิ พฺยญฺชนโต คเวสิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อิเมสํ ธมฺมานํ อตฺถโต เอกตฺตนฺติ อิมเมวตฺถํ ‘‘น หิ ยุชฺชตี’’ติอาทินา วิวรติฯ ตณฺหาย อธิปฺปาเย อปริปูรมาเนติ อิจฺฉิตาลาภมาหฯ เตน อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถโต เอกตฺตํ วุตฺตํ โหตีติฯ เอเตน น หิ ยุชฺชติ อิจฺฉาย จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อญฺญตฺตนฺติฯ ยถา อิทํ วจนํ สมตฺถนํ โหติ, เอวํ อิจฺฉาวิปริยาเย อาฆาตวตฺถูสุ โกโธ จ อุปนาโห จ อุปฺปชฺชตีติ อิทมฺปิ สมตฺถนํ โหติ, น ตถา ชรามรณวิปริยาเยติ ชรามรณตณฺหานํ อตฺถโต อญฺญตฺตมฺปิ สมตฺถิตํ โหตีติ เอตมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อิมาย ยุตฺติยา’’ติอาทินาฯ

ยทิ อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถโต อนญฺญตฺตํ, อถ กสฺมา ภควตา อิมิสฺสา คาถาย ทฺวิธา วุตฺตาติ? ตตฺถ ปริหารมาห ‘‘ยํ ปนิท’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ ยนฺติ กิริยาปรามสนํฯ

อภิลปิตนฺติ วุตฺตํ ยํ อิทํ อภิลปนํ , อิทํ พาหิรานํ รูปาทีนํ วตฺถูนํ อารมฺมณวเสน, อารมฺมณกรณวเสน วา โยเชตพฺพํฯ ทฺวีหิ ธมฺเมหีติ ทฺวีหิ ปกตีหิฯ กา ปน ตา ปกติโยติ? อปฺปตฺตสฺส วิสยสฺส เอสนวเสน อิจฺฉา, ปตฺตสฺส อปฺปตฺตสฺส วา ปาตุกามตาวเสน ตณฺหา, อยเมตาสํ วิเสโสฯ ยทิปิ เอวํ, ตถาปิ สพฺพา ตณฺหา รูปาทิวิสยํ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คหเณน เอกสภาวา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพา หิ ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณา’’ติ อาหฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย ปกาเสนฺโต ‘‘สพฺโพ อคฺคี’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อยํ ปน น เกวลํ ตณฺหา อารมฺมเณ ปวตฺติวิเสเสน ทฺวีหิ เอว นาเมหิ วุตฺตา, อถ โข อเนเกหิปิ ปริยาเยหีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อิจฺฉาอิติปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อิจฺฉนฺติ ตาย อารมฺมณานีติ อิจฺฉาฯ ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหาฯ ปีฬาชนนโต ทุรุทฺธารณโต จ วิสปีตํ สลฺลํ วิยาติ สลฺลํฯ สนฺตาปนฏฺเฐน ธูปายนาฯ อากฑฺฒนฏฺเฐน สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตา, อลฺลฏฺเฐน วา สริตา, ‘‘สริตานิ สิเนหิตานิ จ, โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน’’ติ (ธ. ป. 341) หิ วุตฺตํฯ อลฺลานิ เจว สินิทฺธานิ จาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ วิสตฺติกาติ วิสตาติ วิสตฺติกาฯ วิสฏาติ วิสตฺติกาฯ วิสมาติ วิสตฺติกาฯ วิสาลาติ วิสตฺติกาฯ วิสกฺกตีติ วิสตฺติกาฯ วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา ฯ วิสํหรตีติ วิสตฺติกาฯ วิสมูลาติ วิสตฺติกาฯ วิสผลาติ วิสตฺติกาฯ วิสปริโภคาติ วิสตฺติกาฯ วิสตา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ ธมฺเม กุเล คเณ วิสตา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ

สิเนหนวเสน สิเนโหฯ นานาคตีสุ กิลมถุปฺปาทเนน กิลมโถฯ ปลิเวฐนฏฺเฐน ลตา วิยาติ ลตาฯ ‘‘ลตา อุปฺปชฺช ติฏฺฐตี’’ติ (ธ. ป. 340) หิ วุตฺตํฯ มมนฺติ มญฺญนวเสน มญฺญนาฯ ทูรคตมฺปิ อากฑฺฒิตฺวา พนฺธนฏฺเฐน พนฺโธฯ อาสีสนฏฺเฐน อาสาฯ อารมฺมณรสํ ปาตุกามตาวเสน ปิปาสาฯ อภินนฺทนฏฺเฐน อภินนฺทนาฯ อิตีติ เอวํ อารมฺมเณ ปวตฺติวิเสเสน อเนเกหิ นาเมหิ คยฺหมานาปิ สพฺพา ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ นิคเมติฯ

ปุน ตณฺหาย อเนเกหิ นาเมหิ คหิตภาวเมว ‘‘ยถา จา’’ติอาทินา อุปจเยน ทสฺเสติฯ ตตฺถ เววจเนติ เววจนหารวิภงฺเคฯ ‘‘อาสา จ ปิหา’’ติ คาถาย (เนตฺติ. 37; เปฏโก. 11) อตฺถํ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสามฯ อวิคตราคสฺสาติอาทีสุ รญฺชนฏฺเฐน ราโค, ฉนฺทนฏฺเฐน ฉนฺโท, ปิยายนฏฺเฐน เปมํ, ปริทหนฏฺเฐน ปริทาโหติ ตณฺหาว วุตฺตาฯ เตเนวาห – ‘‘ตณฺหาเยตํ เววจน’’นฺติฯ เอวํ ยุชฺชตีติ เอวํ อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถโต อนญฺญตฺตา ‘‘ตโย ปญฺหา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ ยุชฺชติ ยุตฺติยา สงฺคจฺฉตีติ อตฺโถฯ

[21] เอวํ ‘‘เกนสฺสุพฺภาหโต โลโก’’ติ (สํ. นิ. 1.66) คาถาย ‘‘ตโย ปญฺหา’’ติ ปญฺหตฺตยภาเว ยุตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺเญหิ ปกาเรหิ ยุตฺติคเวสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺโพ ทุกฺขูปจาโร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุกฺขูปจาโรติ ทุกฺขปฺปวตฺติฯ กามตณฺหาสงฺขารมูลโกติ กามตณฺหาปจฺจยสงฺขารเหตุโกติ ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ นิพฺพิทูปจาโรติ นิพฺพิทาปวตฺติ กามานํ วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชมานา อนภิรติ ญาณนิพฺพิทา จฯ กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติ กามตณฺหาย ปริกฺขารภูตวตฺถุกามเหตุโกฯ ตตฺถ อนภิรติสงฺขาตา นิพฺพิทา กามตณฺหาปริกฺขารมูลิกา, น ญาณนิพฺพิทาติ สพฺโพ นิพฺพิทูปจาโร กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติ น ปน ยุชฺชตีติ วุตฺตํฯ อิมาย ยุตฺติยาติ นยํ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปญฺหตฺตยภาเว ยุตฺติ วุตฺตา, ยถา จ ทุกฺขูปจารนิพฺพิทูปจาเรสุ, เอวํ อิมาย ยุตฺติยา อิมินา โยเคน นเยน อญฺญมญฺเญหิ การเณหิ ตํตํปาฬิปฺปเทเส อนุรูเปหิ อญฺญถา อญฺเญหิ เหตูหิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพาติฯ

อิทานิ ตํ นยทสฺสนํ สํขิตฺตนฺติ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หิ ภควา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ราคโทสโมหจริตานํ ยถากฺกมํ อสุภเมตฺตาปจฺจยาการกถา ราคาทิวินยนโต สปฺปายาติ อยํ สาสนยุตฺติฯ เอวมวฏฺฐิเต ยทิ ราคจริตสฺส เมตฺตาเจโตวิมุตฺติํ เทเสยฺย, สา เทสนา น ยุชฺชติ อสปฺปายภาวโตฯ ตถา สุขาปฏิปทาทโยติฯ นนุ จ สุขาปฏิปทาทโย ปฏิปตฺติยา สมฺภวนฺติ, น เทสนายาติ? สจฺจเมตํ, อิธ ปน ราคจริโตติ ติพฺพกิเลโส ราคจริโตติ อธิปฺเปโตฯ

ตสฺส ทุกฺขาย ปฏิปทาย ภาวนา สมิชฺฌติฯ ยสฺส จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ภาวนา สมิชฺฌติ, ตสฺส ครุตรา อสุภเทสนา สปฺปายา, ยสฺส ครุตรา อสุภเทสนา สปฺปายา, น ตสฺส มนฺทกิเลสสฺส วิย ลหุกตราติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สุขํ วา ปฏิปทํ…เป.… เทเสยฺย น ยุชฺชติ เทสนา’’ติฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ ยถาสมฺภวํ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ เอตฺถ จ อยุตฺตปริหาเรน ยุตฺติสมธิคโมติ ยุตฺติวิจารณาย อยุตฺติปิ คเวสิตพฺพาติ วุตฺตํ – ‘‘ยทิ หิ…เป.… น ยุชฺชติ เทสนา’’ติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ยํ กิญฺจีติอาทิ ยุตฺติหารโยชนาย นยทสฺสนเมวฯ

ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา นเยนฯ ยํ กิญฺจีติ อญฺญมฺปิ ยํ กิญฺจิฯ อนุโลมปฺปหานนฺติ ปหานสฺส อนุรูปํ, ปหานสมตฺถนฺติ อตฺโถฯ สุตฺเต อนวเสสานํ ปทตฺถานํ อนุปทวิจารณา วิจโย หาโร, วิจยหารสํวณฺณนาย นิทฺธาริเตสุ อตฺเถสุ ยุตฺติคเวสนํ สุกรนฺติ อาห – ‘‘สพฺพํ ตํ วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพ’’นฺติฯ ยาวติกา ญาณสฺส ภูมีติ สํวณฺเณนฺตสฺส อาจริยสฺส ยํ ญาณํ ยํ ปฏิภานํ, ตสฺส ยตฺตโก วิสโย, ตตฺตโก ยุตฺติหารวิจาโรติ อตฺโถฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อนนฺตนโย สมนฺตภทฺทโก วิมทฺทกฺขโม วิจิตฺตเทสโน จ สทฺธมฺโมติฯ

เอวํ นยทสฺสนวเสเนว ยุตฺติหารโยชนา ทสฺสิตาติ ตํ พฺรหฺมวิหารผลสมาปตฺตินวานุปุพฺพสมาปตฺติวสิภาเวหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เมตฺตาวิหาริสฺส สโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เมตฺตาวิหาริสฺสาติ เมตฺตาวิหารลาภิโนฯ สโตติ สมานสฺส, ตถาภูตสฺสาติ อตฺโถฯ พฺยาปาโทติ ปโทโสฯ จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ จิตฺตํ อภิภวิสฺสติฯ ยสฺมา ปน กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อปุพฺพํ อจริมํ ปวตฺติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา สมาปตฺติโต วุฏฺฐานสฺส อปรภาเคติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ฐสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ น ยุชฺชติ เทสนาติ พฺยาปาทปฏิปกฺขตฺตา เมตฺตาย ตาทิสี กถา น ยุตฺตาติ อตฺโถฯ พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาติ ยถาวุตฺตการณโต เอว อยํ กถา ยุตฺตาติฯ เสสวาเรสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อนุตฺตานํ เอว วณฺณยิสฺสามฯ

อนิมิตฺตวิหาริสฺสาติ อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน ปฏิลทฺธผลสมาปตฺติวิหารสฺสฯ นิมิตฺตานุสารีติ สงฺขารนิมิตฺตานุสารีฯ

เตน เตเนวาติ นิจฺจาทีสุ ยํ ยํ ปหีนํ, เตน เตเนว นิมิตฺเตนฯ อสฺมีติ วิคตนฺติ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ทิฏฺฐิมานวเสน ยํ อสฺมีติ มญฺญิตํ, ตํ วิคตํฯ ตเมวตฺถํ วิวรติ ‘‘อยมหมสฺมีติ น สมนุปสฺสามี’’ติฯ วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ วินยกุกฺกุจฺจสฺสาปิ กถํ กถนฺติ ปวตฺติสพฺภาวโต วิจิกิจฺฉาปเทน วิเสสิตํฯ น ยุชฺชติ เทสนาติ วิจิกิจฺฉาย ปหาเนกฏฺฐภาวโต น ยุตฺตายํ กถาฯ

ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺสาติ ปฐมชฺฌานสมงฺคิโนฯ กามราคพฺยาปาทา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชตีติ ยสฺมา นีวรเณสุ อปฺปหีเนสุ ปฐมชฺฌานสฺส อุปจารมฺปิ น สมฺปชฺชติ, ปเคว ฌานํ, ตสฺมา กามราคพฺยาปาทา วิเสสาย ทุติยชฺฌานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุตฺตายํ กถาฯ ยถาลทฺธสฺส ปน ปฐมชฺฌานสฺส กามราคพฺยาปาทา ปริยุฏฺฐานปฺปตฺตา หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา ยุตฺตา กถาติ, เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ อวิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา นาม สห อุปจาเรน ทุติยชฺฌานธมฺมา, อารมฺมณกรณตฺโถ เหตฺถ สหคต-สทฺโทฯ หานายาติ ปฐมชฺฌานโต ปริหานายฯ วิเสสายาติ ทุติยชฺฌานายฯ อิมินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ หานนฺติ, วิเสโสติ จ วุตฺตธมฺมา เวทิตพฺพาฯ วิตกฺกวิจารสหคตาติ ปฐมชฺฌานธมฺมา, กามาวจรธมฺมา เอว วาฯ อุเปกฺขาสุขสหคตาติ อุปจาเรน สทฺธิํ ทุติยชฺฌานธมฺมา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา หิ อิธ อุเปกฺขาติ อธิปฺเปตาฯ ปีติสุขสหคตาติ สห อุปจาเรน ตติยชฺฌานธมฺมาฯ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิสหคตาติ จตุตฺถชฺฌานธมฺมาฯ

สญฺญูปจาราติ ปฏุสญฺญากิจฺจํ กโรนฺตา เอว เย เกจิ จิตฺตุปฺปาทา, ‘‘อากิญฺจญฺญายตนธมฺมา’’ติปิ วทนฺติฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธสหคตาติ ‘‘สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’’ติ ตสฺส ปริกมฺมวเสน ปวตฺตธมฺมาฯ เต ปน ยสฺมา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยํ ฐิเตเนว สกฺกา สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ, น ตโต ปริหีเนน, ตสฺมา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุตฺตา กถาฯ วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ปน ยุตฺตา กถาติ อาห – ‘‘หานาย…เป.… เทสนา’’ติฯ กลฺลตาปริจิตนฺติ สมตฺถภาเวน ปริจิตํ, ยถาวุตฺตสมาปตฺตีสุ วสิภาเวน ปริจิตนฺติ อตฺโถฯ เตเนวาห – ‘‘อภินีหารํ ขมตี’’ติฯ เสสํ สพฺพํ อุตฺตานเมวฯ

อปิ เจตฺถ อปฺปฏิกฺกูลสญฺญามุเขน กามจฺฉนฺโท วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ ปฏิกฺกูลสญฺญาปติรูปตาย พฺยาปาโท วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ สมาธิมุเขน ถินมิทฺธํ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ วีริยารมฺภมุเขน อุทฺธจฺจํ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ สิกฺขากามตามุเขน กุกฺกุจฺจํ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อุภยปกฺขสนฺตีรณมุเขน วิจิกิจฺฉา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อิฏฺฐานิฏฺฐสมุเปกฺขนมุเขน สมฺโมโห วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อตฺตญฺญุตามุเขน อตฺตนิ อปริภวเน มาโน วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ วีมํสามุเขน เหตุปติรูปกปริคฺคเหน มิจฺฉาทิฏฺฐิ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ วิรตฺตตาปติรูปเกน สตฺเตสุ อทยาปนฺนตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อนุญฺญาตปฏิเสวนปติรูปตาย กามสุขลฺลิกานุโยโค วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อาชีวปาริสุทฺธิปติรูปตาย อสํวิภาคสีลตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ สํวิภาคสีลตาปติรูปตาย มิจฺฉาชีโว วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อสํสคฺควิหาริตาปติรูปตาย อสงฺคหสีลตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ สงฺคหสีลตาปติรูปตาย อนนุโลมิกสํสคฺโค วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ สจฺจวาทิตาปติรูปตาย ปิสุณวาจา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อปิสุณวาทิตาปติรูปตาย อนตฺถกามตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ ปิยวาทิตาปติรูปตาย จาฏุกมฺยตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ มิตภาณิตาปติรูปตาย อสมฺโมทนสีลตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ สมฺโมทนสีลตาปติรูปตาย มายา สาเฐยฺยญฺจ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ นิคฺคยฺหวาทิตาปติรูปตาย ผรุสวาจตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ ปาปครหิตาปติรูปตาย ปรวชฺชานุปสฺสิตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ กุลานุทฺธยตาปติรูปตาย กุลมจฺฉริยํ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อาวาสจิรฏฺฐิติกามตามุเขน อาวาสมจฺฉริยํ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ ธมฺมปริพนฺธปริหรณมุเขน ธมฺมมจฺฉริยํ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ ธมฺมเทสนาภิรติมุเขน ภสฺสารามตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อผรุสวาจตาคณานุคฺคหกรณมุเขน สงฺคณิการามตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ ปุญฺญกามตาปติรูปตาย กมฺมารามตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ สํเวคปติรูเปน จิตฺตสนฺตาโป วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ สทฺธาลุตาปติรูปตาย อปริกฺขตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ วีมํสนาปติรูเปน อสฺสทฺธิยํ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อตฺตาธิปเตยฺยปติรูเปน ครูนํ อนุสาสนิยา อปฺปทกฺขิณคฺคาหิตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ ธมฺมาธิปเตยฺยปติรูเปน สพฺรหฺมจารีสุ อคารวํ วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ โลกาธิปเตยฺยปติรูเปน อตฺตนิ ธมฺเม จ ปริภโว วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ เมตฺตายนามุเขน ราโค วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ กรุณายนาปติรูเปน โสโก วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ

มุทิตาวิหารปติรูเปน ปหาโส วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ อุเปกฺขาวิหารปติรูเปน กุสเลสุ ธมฺเมสุ นิกฺขิตฺตฉนฺทตา วญฺเจตีติ ยุชฺชติฯ เอวํ อาคมปติรูปกอธิคมปติรูปกาทีนมฺปิ ตถา ตถา วญฺจนสภาโว ยุตฺติโต เวทิตพฺโพฯ เอวํ อาคมานุสาเรน ยุตฺติคเวสนา กาตพฺพาติฯ

ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปทฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา

[22] ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโรติอาทิ ปทฏฺฐานหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ยสฺมา ‘‘อิทํ อิมสฺส ปทฏฺฐานํ, อิทํ อิมสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปทฏฺฐานภูตธมฺมวิภาวนลกฺขโณ ปทฏฺฐาโน หาโร, ตสฺมา ปวตฺติยา มูลภูตํ อวิชฺชํ อาทิํ กตฺวา สภาวธมฺมานํ ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํ นิทฺธาเรนฺโต อวิชฺชาย สภาวํ นิทฺทิสติ ‘‘สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – สพฺเพสํ ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว น สมฺปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวโธฯ โส ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สา ตถา วุตฺตาฯ เอเตน ธมฺมสภาวปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณา อวิชฺชาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา สมฺมา ปฏิเวโธ สมฺปฏิเวโธฯ ตสฺส ปฏิปกฺโข อสมฺปฏิเวโธฯ กตฺถ ปน โส สมฺปฏิเวธสฺส ปฏิปกฺโขติ อาห – ‘‘สพฺพ…เป.… ลกฺขณา’’ติฯ ยสฺมา ปน อสุเภ สุภนฺติอาทิวิปลฺลาเส สติ ตตฺถ สมฺโมโห อุปรูปริ ชายติเยว น หายติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ปิยายิตพฺพชาติยํ อิฏฺฐชาติยญฺจ ปทฏฺฐานํฯ ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203) หิ วุตฺตํฯ อทินฺนาทานนฺติ อทินฺนาทานเจตนาฯ สา หิ เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ อนาทีนวทสฺสิตาย โลภสฺส อุปฺปตฺติการณํ โหตีติ ตสฺส ปทฏฺฐานํ วุตฺตํฯ โทสสฺส ปาณาติปาโต ปทฏฺฐานํ, โมหสฺส มิจฺฉาปฏิปทา ปทฏฺฐานนฺติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วณฺณสณฺฐานพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณาติ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณาฯ สุขสญฺญาย ผสฺสสฺส อุปคมนลกฺขณตา ผสฺสปจฺจยตาว วุตฺตาฯ