อโต เจตนฺติ ยโต ตถาคตปทาทิภาเวน วุจฺจติ, อโต อเนเนว การเณน พฺรหฺมุโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ภควโต, พฺรหฺมํ วา สพฺพเสฏฺฐํ จริยนฺติ ปญฺญายติ ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตตฺตา ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ ญายติฯ เตนาห ภควาติ ยถาวุตฺตตฺถํ ปาฬิํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ

อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถตาย ภควโต เทสนาย ยาวเทว อริยมคฺคสมฺปาปนตฺโถ เทสนาหาโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โยคีน’’นฺติ อาหฯ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตาติ โยคิโนฯ เต หิ อิมํ เทสนาหารํ ปโยเชนฺตีติฯ อิทํ วจนํ เทสนาหารวิภงฺคสฺส ยถานุสนฺธินา สมฺมา ฐปิตภาวํ ทสฺเสตุํ ปกรณํ สงฺคายนฺเตหิ ฐปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน’’ติฯ นิยุตฺโตติ ปาฬิโต อสฺสาทาทิปทตฺเถ นิทฺธาเรตฺวา โยชิโตติ อตฺโถฯ

เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิจยหารวิภงฺควณฺณนา

[11] ตตฺถ กตโม วิจโย หาโรติอาทิ วิจยหารวิภงฺโคฯ ตตฺถายํ อปุพฺพปทวณฺณนา – กิํ วิจินตีติ เอตฺถ ‘‘วิจินตี’’ติ เอเตน วิจยสทฺทสฺส กตฺตุนิทฺเทสตํ ทสฺเสติฯ กินฺติ ปนตฺถสฺส หารสฺส วิสโย ปุจฺฉิโตติ ตํ ตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปทํ วิจินตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปทํ วิจินตีติ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว นิคมนา สุตฺตสฺส สพฺพํ ปทํ วิจินติฯ อยญฺจ วิจโย ทุวิโธ สทฺทโต อตฺถโต จฯ เตสุ ‘‘อิทํ นามปทํ, อิทํ อาขฺยาตปทํ, อิทํ อุปสคฺคปทํ, อิทํ นิปาตปทํ, อิทํ อิตฺถิลิงฺคํ, อิทํ ปุริสลิงฺคํ, อิทํ นปุํสกลิงฺคํ, อิทํ อตีตกาลํ, อิทํ อนาคตกาลํ, อิทํ วตฺตมานกาลํ, อิทํ กตฺตุสาธนํ, อิทํ กรณสาธนํ, อิทํ กมฺมสาธนํ, อิทํ อธิกรณสาธนํ, อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ, อิทํ อุปโยควจนํ, ยาว อิทํ ภุมฺมวจนํ, อิทํ เอกวจนํ, อิทํ อเนกวจน’’นฺติ เอวมาทิวิภาควจนํ, อยํ สทฺทโต ปทวิจโยฯ โส ปนายํ ปทวิจโย อวิปรีตสภาวนิรุตฺติสลฺลกฺขเณเนว สมฺปชฺชตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺถโต ปน วิจโย เตน เตน ปเทน วตฺตพฺพอตฺถสํวณฺณนาฯ สเจ ปน ปทํ ปุจฺฉาทิวเสน ปวตฺตํ, ตสฺส ตทตฺถสฺส จ ปุจฺฉาทิภาโว วิเจตพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺหํ วิจินตี’’ติอาทิมาหฯ

ยสฺมา จ สพฺโพ เทสนาหาโร วิจยหารสฺส วิสโย สุตฺตสฺส วิจโยติ กตฺวา, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อสฺสาทํ วิจินตี’’ติอาทิฯ ยสฺมา ปน อนุคีตีติ เอตฺถ อนุรูปา คีติ อนุคีตีติ อยมฺปิ อตฺโถ อิจฺฉิโต, ตสฺมา วิจิยมานสฺส สุตฺตปทสฺส อนุรูปโต สุตฺตนฺตรปทานิปิ อตฺถุทฺธารวเสน วา ปทุทฺธารวเสน วา อาเนตฺวา วิเจตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต วิจินตี’’ติ อาหฯ นว สุตฺตนฺเตติ สุตฺตเคยฺยาทิเก นว สุตฺเต, ยถาสมฺภวโตติ อธิปฺปาโยฯ อยํ วิจยหารสฺส ปทตฺถนิทฺเทโสฯ

เอวํ นิทฺเทสวาเร วิจยหาโร สงฺเขปโต นิทฺทิฏฺโฐติ ตํ วิภาเคน นิทฺทิสิตฺวา ปฏินิทฺเทสวเสน วิภชนฺโต ยสฺมา ปทวิจโย สุตฺตสฺส อนุปทํ ปวตฺเตตพฺพตาย อติภาริโก น สุกโร จาติ ตํ อนามสิตฺวา ปญฺหวิสฺสชฺชนวิจเย ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา กิํ ภเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา กิํ ภเวติ เยน ปกาเรน โส วิจโย ปวตฺเตตพฺโพ, ตํ ปการชาตํ กิํ ภเว, กีทิสํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘ยถา กิํ ภเวยฺยา’’ติปิ ปาโฐฯ ปุน ยถาติ นิปาตมตฺตํฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ อชิโตติ พาวรีพฺราหฺมณสฺส ปริจารกภูตานํ โสฬสนฺนํ อญฺญตโรฯ ปารายเนติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตสฺส อธิคมูปายเทสนตฺตา กิญฺจาปิ สพฺพํ ภควโต วจนํ ‘‘ปารายน’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, สงฺคีติกาเรหิ ปน วตฺถุคาถานุคีติคาถาทีหิ สทฺธิํ อชิตสุตฺตาทีนํ (สุ. นิ. 1038 อาทโย; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 57 อาทโย, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 1 อาทโย) โสฬสนฺนํ สุตฺตานํ อิทํ นามํ กตนฺติ เตสญฺเญว ปารายนสมญฺญาติ อาห ‘‘ปารายเน’’ติฯ เกจิ ‘‘ปารายนิโก’’ติ ปฐนฺติฯ เต กิร ตาปสปพฺพชฺชูปคมนโต ปุพฺเพ ปารายนํ อธียนฺตา วิจริํสุฯ ตสฺมา อยมฺปิ ปารายนํ วตฺเตตีติ ปารายนิโกติ วุตฺโตฯ ปุจฺฉตีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปุจฺฉานิพฺพตฺตตฺตา อตีตาติ? สจฺจเมตํ, ปุจฺฉนาการํ ปน พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานํ กตฺวา เอวมาหฯ

ปุจฺฉา จ นาเมสา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺฐสํสนฺทนา วิมติจฺเฉทนา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา เอกํสพฺยากรณียา วิภชฺชพฺยากรณียา ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณียา ฐปนียา ธมฺมาธิฏฺฐานา สตฺตาธิฏฺฐานาติ อเนกวิธาฯ ตสฺมา ‘‘กิมยํ ปุจฺฉา อทิฏฺฐโชตนา’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ ปุจฺฉา วิเจตพฺพาฯ

ยถา เจตฺถ ปุจฺฉาวิภาโค, เอวํ วิสฺสชฺชนวิภาโคปิ วิสฺสชฺชนวิจเย ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺโพฯ ปุจฺฉาสภาเคน หิ วิสฺสชฺชนนฺติฯ อิธ ปน วิมติจฺเฉทนํ สตฺตาธิฏฺฐานํ ปุจฺฉํ อุทาหริตฺวา ตตฺถ วิจยนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เกนาติ กตฺตริ กรณวจนํฯ สูติ นิปาตมตฺตํ, สูติ วา สํสเย นิปาโต, เตนสฺส ปญฺหสฺส วิมติจฺเฉทนปุจฺฉาภาวํ ทสฺเสติฯ นิวุโตติ ปฏิจฺฉาทิโตฯ โลโกติ สตฺตโลโกฯ อิจฺจายสฺมา อชิโตติ สงฺคีติการกวจนํฯ นปฺปกาสตีติ น ปญฺญายติฯ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กิํ อสฺส โลกสฺส อภิเลปนํ วทสิฯ ‘‘กิํ สฺวาภิเลปน’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส กิํ สุ อภิเลปนนฺติ ปทวิภาโคฯ

ปทานีติ ปชฺชติ เอเตหิ อตฺโถติ ปทานิ, วากฺยานิฯ ปุจฺฉิตานีติ ปุจฺฉาภาเวน วุตฺตานีติ อตฺโถฯ เอโก ปญฺโหติ ยทิปิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉนวเสน วุตฺตานิ, ญาตุํ อิจฺฉิโต ปน อตฺโถ เอโก เอวาติ ‘‘เอโก ปญฺโห’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘เอกวตฺถุปริคฺคหา’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กิญฺจาปิ นิวารณอปฺปกาสนอภิเลปนมหาภยสงฺขาตา ปุจฺฉาย คหิตา จตฺตาโร เอเต อตฺถา, เต ปเนกํ โลกํ ปติคุณภูตา, โลโก ปธานภาเวน คหิโตติ ตพฺพเสน เอโกวายํ ปญฺโหติฯ เตเนวาห ‘‘โลกาธิฏฺฐาน’’นฺติอาทิฯ โก ปน โส โลโกติ? อาห ‘‘โลโก ติวิโธ’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กามาวจรสตฺตา กิเลสโลโกฯ ฌานาภิญฺญาปริพุทฺธิยา รูปาวจรสตฺตา ภวโลโกฯ อาเนญฺชสมาธิพหุลตาย วิสทินฺทฺริยตฺตา อรูปาวจรสตฺตา อินฺทฺริยโลโกฯ อถ วา กิลิสฺสนํ กิเลโส, วิปากทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ทุกฺขพหุลตาย อปาเยสุ สตฺตา กิเลสโลโกฯ ตทญฺเญ สตฺตา สมฺปตฺติภวภาวโต ภวโลโกฯ ตตฺถ เย วิมุตฺติปริปาจเกหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา สตฺตา, โส อินฺทฺริยโลโกติ เวทิตพฺพํฯ ปริยาปนฺนธมฺมวเสน โลกสมญฺญาติ อริยปุคฺคลา อิธ น สงฺคยฺหนฺติฯ

อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ จตุรงฺคสมนฺนาคเตน อนฺธกาเรน วิย รถฆฏาทิธมฺมสภาวปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย อวิชฺชาย นิวุโต ปฏิจฺฉาทิโต โลโกฯ วิวิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาเหตุฯ ‘‘วิวิจฺฉา มจฺฉริย’’นฺติ สงฺคเห วุตฺตํฯ ปมาทาติ ปมาทเหตุฯ ชปฺปาภิเลปนนฺติ ชปฺปา ตณฺหา อสฺส โลกสฺส มกฺกฏาเลโป วิย มกฺกฏสฺส อภิเลปนํ สิเลโสติ พฺรูมิฯ ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิกํ วฏฺฏทุกฺขนฺติ อยํ ปทตฺโถฯ เสสํ ปาฬิยา เอว วิญฺญายติฯ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉาคาถายํ วุตฺตานิ ‘‘อิเมหี’’ติ วิสฺสชฺชนคาถายํ วุตฺเตหิ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ วิสฺสชฺชิตานิฯ กถนฺติ อาห ‘‘ปฐม’’นฺติอาทิํฯ เตน ยถากฺกมํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานีติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ตํ ยถากฺกมํ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺชนญฺจ สรูปโต ทสฺเสตุํ คาถาย จ อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เกนสฺสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘นีวรเณหี’’ติ ปเทน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา สุตฺตนฺตรทสฺสเนน อิมสฺมิํ ปญฺหวิสฺสชฺชนวิจเย อนุคีติวิจยํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ปริยายโตติ การณโตฯ นีวรณสงฺขาตานํ กามจฺฉนฺทาทีนมฺปิ การณภาวโต ปฏิจฺฉาทนภาวโต จ เอกํเยว นีวรณํ วทามิ, น ปน อญฺเญสํ นีวรณสภาวานํ อภาวาติ อตฺโถฯ ยถา จ อวิชฺชาย สติ นีวรณานํ ภาโว, เอวํ อวิชฺชาย อสติ น สนฺติ นีวรณานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เตนาติ ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปเทนฯ ปฐมสฺส ปทสฺสาติ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปทสฺสฯ ยุตฺตาติ โยชิตา, อนุรูปาติ วา อตฺโถฯ เอเตน ปุจฺฉานุรูปตา วิสฺสชฺชนสฺส ทสฺสิตาติ ปุพฺพาปรวิจโย วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘โย ปุคฺคโล นีวรเณหิ นิวุโต’’ติอาทินา วิวิจฺฉาปมาทานํ อวิชฺชาย ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติฯ นิวุโต เอว หิ นปฺปกาสติฯ วิวิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาฯ เตเนวาห – ‘‘วิวิจฺฉา นาม วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา’’ติฯ ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ – ยถา มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺมาทิฏฺฐิโย ‘‘นิจฺจํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา เอกํสคฺคาหภาเวน ปวตฺตนฺติ, น เอวมยํฯ อยํ ปน อเนกํสคฺคาหภาวโต ‘‘นิจฺจํ นุ โข อนิจฺจํ นุ โข’’ติอาทินา วิวิธํ วิรุทฺธํ วา อิจฺฉติ เอสตีติ วิวิจฺฉาติ ฯ ‘‘โส วิจิกิจฺฉนฺโต’’ติอาทินา อปฺปกาสนสฺส วิวิจฺฉาปมาทานํ การณภาวํ วิวรติฯ สุกฺเก ธมฺเม น อุปฺปาทิยตีติ น สมาทาย วตฺตติฯ

นปฺปกาสนฺตีติ เต อตฺตโน สนฺตาเน อนุปฺปาทิยมานา กุสลา ธมฺมา ตํ ปุคฺคลํ ปกาสํ โลเก อภิญฺญาตํ น กโรนฺตีติ อตฺโถฯ อภิลิมฺปตีติ มกฺกฏาเลโป วิย มกฺกฏํ ทารุสิลาทีสุ ปุริสํ รูปาทิวิสเย อลฺลียาเปตีติ อตฺโถฯ อาสตฺติพหุลสฺสาติ อาสงฺคพหุลสฺสฯ เอวํ อภิชปฺปาติ กริตฺวาติ เอวํ ปริยุฏฺฐานฏฺฐายินีติ อิมินา การเณนฯ ตตฺถาติ ตาย ตณฺหายฯ โลโก อภิลิตฺโต สิเลเสน มกฺขิโต วิย โหตีติ อตฺโถฯ

ภายติ เอตสฺมาติ ภยํฯ มหนฺตํ ภยํ มหพฺภยํฯ เตเนวาห – ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ ทุกฺขํ โทมนสฺสนฺติ ทุกฺขเมว วิภตฺตนฺติ สพฺพํ ทุกฺขํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ติสฺโส ทุกฺขตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โอธโสติ กทาจิ อตฺตูปกฺกมมูลาย กทาจิ ปรูปกฺกมมูลายาติอาทินา วิภาเคน ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจนกา วิเสเสน รูปาวจราฯ ตถาติ โอธโส กทาจิ กรหจีติ เอวํ อากฑฺฒติฯ วิปริณามทุกฺขตาย มุจฺจนกา อุเปกฺขาสมาปตฺติพหุลา วิเสเสน อรูปาวจรสตฺตาฯ อปฺปาพาธาติ ปทํ ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจนสฺส การณวจนํฯ ทีฆายุกาติ วิปริณามทุกฺขตายฯ อรูปเทวา หิ โลเก วิเสสโต ทีฆายุกาติฯ อิทญฺจ มุจฺจนมจฺจนฺติกํฯ ยสฺมา จ ทุกฺขา เวทนาปิ สงฺขตตฺตา อนิจฺจตาทิสงฺขารทุกฺขสภาวา เอว, ตสฺมา ยโต มุจฺจนมจฺจนฺติกํ, ตํ อนวเสสปริยาทานวเสน สงฺคณฺหิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขารทุกฺขตาย ปนา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อุปาทิยตีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํฯ อุปาทิสฺส เสสํ อุปาทิเสสํ, ตํ นตฺถิ เอติสฺสาติ อนุปาทิเสสา, นิพฺพานธาตุ, ตาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโสฯ นิพฺพานธาตูติ จ นิพฺพายนมตฺตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สกลโลกพฺยาปินี สพฺพสงฺคาหินี จ สงฺขารทุกฺขตา, ตสฺมาฯ โลกสฺสาติ สมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ เตน ‘‘ทุกฺขมสฺสา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ เอวเมตฺถ โลกสฺส นีวรณาทีนิ อชานนฺเตน, สมยนฺตรปริจเยน วา ตตฺถ สํสยปกฺขนฺเทน เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพตฺตา สตฺตาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา กตา, สา จ อชานนสฺส, สํสยสฺส วา นีวรณาทิวิสยตาย จตุพฺพิธาฯ ปาฬิยํ ปน นีวรณาทีนํ โลโก อาธารภาเวน คาถายํ วุตฺโตติ เอโก ปญฺโหติ ทสฺสิตนฺติฯ อยเมตฺถ ปุจฺฉาวิจโยฯ วิสฺสชฺชนวิจโยปิ อทิฏฺฐโชตินี วิสฺสชฺชนา วิมติจฺเฉทินี จาติอาทินา ปุจฺฉาวิจเย วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

เอวํ เอกาธารํ ปุจฺฉํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อเนกาธารํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวนฺติ สพฺพธี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สวนฺตีติ สนฺทนฺติฯ สพฺพธีติ สพฺเพสุ รูปาทีสุ อายตเนสุฯ โสตาติ ตณฺหาทิโสตาฯ กิํ นิวารณนฺติ เตสํ กิํ อาวรณํ กา รกฺขาฯ สํวรํ พฺรูหีติ ตํ เนสํ นีวรณสงฺขาตํ สํวรํ กเถหิฯ เกน โสตา ปิธียเรติ เกน ธมฺเมน ตณฺหาทิโสตา ปิธิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺตีติ อยเมตฺถ ปทตฺโถฯ เสสํ ปาฬิวเสเนว อาวิ ภวิสฺสติฯ

เต ทฺเว ปญฺหาติ ยทิปิ อิมิสฺสา คาถาย ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตาย จตฺตาริ ปทานิ จตฺตาริ วากฺยานิฯ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส ปน อตฺถสฺส ทุวิธตฺตา เต ทฺเว ปญฺหาฯ กสฺมาติ เจ? ‘‘อิเมหิ พหฺวาธิวจเนน ปุจฺฉิตา’’ติ อาหฯ ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – อิเม เอตาย คาถาย คหิตา อตฺถา ยสฺมา พหูนิ อธิกิจฺจ ปวตฺตวจเนน ปุจฺฉิตา, ตสฺมา เต ทฺเว ปญฺหาติฯ เอกโต อุปริ พหูติ หิ สาสนโวหาโร, ตเมว ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตํ วิวริตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ยาหิ ญาติพฺยสนาทิสงฺขาตาหิ ปาณวธาทีหิ เอว วา ทุคฺคติเหตุภูตาหิ อาปทาหิ สมํ สห, สพฺพถา วา อยํ โลโก อาปนฺโน อชฺโฌตฺถโฏฯ ตํนิมิตฺเตหิ ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ สํกิลิฏฺโฐ จ, ตสฺส ตํ อาปนฺนาการํ สํกิลิฏฺฐาการญฺจ พุทฺธิยํ กตฺวา อาห – ‘‘เอวํ สมาปนฺนสฺส เอวํ สํกิลิฏฺฐสฺสา’’ติฯ โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทานํ, สมถวิปสฺสนาฯ วุฏฺฐาติ เอเตน นิมิตฺตโต ปวตฺตโต จาติ วุฏฺฐานํ, อริยมคฺโคฯ

อสมาหิตสฺสาติ นานารมฺมเณสุ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺสฯ สวนฺตีติ ปวตฺตนฺติฯ อภิชฺฌาติอาทิ อสมาธานเหตุทสฺสนํฯ เตเนวาห – ‘‘เอวํ อสมาหิตสฺสา’’ติฯ ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทินา อิธาปิ อนุคีติวิจยํ ทสฺเสติฯ โสตานํ สวนํ เยภุยฺเยน อนุโรธวเสเนวาติ อาห – ‘‘สวติ มนาปิเกสุ รูเปสู’’ติฯ เอตฺถ จ จกฺขาทโย โสตานํ ทฺวารภาเวน ปวตฺตมานา อุปจารวเสน สยํ สวนฺตา วิย วุตฺตาฯ อิตีติ เอวํฯ สพฺพาติ สพฺพสฺมาฯ สพฺพถาติ สพฺพปฺปกาเรนฯ อิทํ โวทานนฺติ อิทํ ‘‘ปริยุฏฺฐานวิฆาต’’นฺติ วุตฺตํ ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ โวทานํฯ

วิสฺสชฺชนคาถาย สติ เตสํ นิวารณนฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสมานา เตสํ โสตานํ นิวารณนฺติฯ โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ ตเมว สติํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมิฯ ปญฺญาเยเต ปิธียเรติ รูปาทีสุ อนิจฺจตาทิปฏิเวธสาธิกาย มคฺคปญฺญาย เอเต โสตา สพฺพโส ปิธิยฺยนฺติ, อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน สมุจฺฉิชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ

นาวิญฺฉตีติ อภิชฺฌาทิปฺปวตฺติทฺวารภาเวน จิตฺตสนฺตานํ, ปุคฺคลํ วา นากฑฺฒติฯ อนุสยปฺปหานํ อิธ ปิธานํ อธิปฺเปตนฺติ อาห – ‘‘ปญฺญาย อนุสยา ปหียนฺตี’’ติฯ ยสฺมา อนุสยนิมิตฺตํ ปริยุฏฺฐานํ อนุสยาภาเว น โหตีติ อาห ‘‘อนุสเยสู’’ติอาทิฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ตํ ยถา ขนฺธวนฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาปิ โสตานํ นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ ปิธานญฺจ อชานนฺเตน ตตฺถ วา สํสยิเตน เอกํสิกตฺตา ธมฺมาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา กตาติ อิธ ปุจฺฉาวิจโย วุตฺตนเยเนว วิสฺสชฺชนวิจโย จ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ เยน อธิปฺปาเยน ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ คาถาย (สุ. นิ. 1038; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 57, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 1; เนตฺติ. 45) สติปิ นิวารณาทีนํ จตุนฺนํ ปุจฺฉิตพฺพภาเว เอโก ปญฺโหติ วุตฺตํฯ เตน ตาว โสตานํเยว สํวโร ปิธานญฺจ ปุจฺฉิตนฺติ โสเต เอกตฺถวเสน คเหตฺวา ปุจฺฉาย เอกาธิฏฺฐานภาวโต เอโก ปญฺโหติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ โสตานํ วา พหุภาวโต พหูติ ยตฺตกา โสตา, ตตฺตกา ปญฺหาติฯ เยน ปน อธิปฺปาเยน ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติ คาถายํ (สุ. นิ. 1040; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 59, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 3; เนตฺติ. 45) โสเต อนามสิตฺวา สํวรปิธานานํ วเสน ‘‘ทฺเว ปญฺหา’’ติ วุตฺตํฯ เตน ปฐมคาถายํ สติปิ นิวารณาทีนํ โลกาธารภาเว โลกํ อนามสิตฺวา นิวารณาทีนํ วิภาเคน จตฺตาโร ปญฺหาติปิ วตฺตพฺพนฺติ อยํ นโย ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ ยสฺมา ปุจฺฉนฺโต น เกวลํ ปุพฺเพ อตฺตนา รจิตนิยาเมเนว ปุจฺฉติ, อถ โข เทสนากาเล วุตฺตธมฺมสฺส อนุสนฺธิํ คเหตฺวาปิ ปุจฺฉติ, ตสฺมา ตสฺส อนุสนฺธิํ ปุจฺฉาย วิเจตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยานิ โสตานี’’ติ คาถาย อนนฺตรํ ‘‘ปญฺญา เจว สติ จา’’ติ คาถมาหฯ

ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – ยายํ ภควตา วุตฺตา ปญฺญา, ยา จ สติ ยญฺจ ตทวเสสํ นามรูปํ, เอตํ สพฺพมฺปิ กตฺถ นิรุชฺฌติ, เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหีติฯ

วิสฺสชฺชนคาถายํ ปนสฺส ยสฺมา ปญฺญาสติโย นาเมเนว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตา วิสุํ น วุตฺตาฯ อยญฺเจตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยํ มํ ตฺวํ, อชิต, เอตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ อนนฺตรคาถายํ (สุ. นิ. 1042; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 61, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 5; เนตฺติ. 11, 45), ยตฺถ ตํ อเสสํ อุปรุชฺฌติ, ตํ เต วทามิฯ ตสฺส ตสฺส หิ วิญฺญาณสฺส นิโรเธน สเหว อปุพฺพํ อจริมํ เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ, เอตฺเถว วิญฺญาณสฺส นิโรเธน นิรุชฺฌติ, เอตํ วิญฺญาณนิโรธํ ตสฺส นิโรโธ นาติวตฺตตีติ วุตฺตํ โหตีติฯ อยํ ปญฺเห อนุสนฺธิํ ปุจฺฉตีติ อนนฺตรคาถายํ โสตานํ ปริยุฏฺฐานานุสยปฺปหานกิจฺเจน สทฺธิํ สติ ปญฺญา จ วุตฺตา, ตํ สุตฺวา ตปฺปหาเน ปญฺญาสตีสุ ติฏฺฐนฺตีสุ ตาสํ สนฺนิสฺสเยน นามรูเปน ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ วฏฺฏติ เอวฯ กตฺถ นุ โข อิมาสํ สนิสฺสยานํ ปญฺญาสตีนํ อเสสนิโรโธติ อิมินา อธิปฺปาเยน อยํ ปุจฺฉา กตาติ อาห – ‘‘อยํ ปญฺเห…เป.… ธาตุ’’นฺติฯ ตตฺถ อนุสนฺธียติ เทสนา เอตายาติ อนุสนฺธิฯ

ยาย ปฏิปทาย อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อธิคจฺฉนฺติ, ตํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนาสงฺขาตํ ปฏิปทํ สห วิสเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณิ จ สจฺจานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สงฺขตานีติ สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตานีติ สงฺขตานิฯ นิโรธธมฺมานีติ นิรุชฺฌนสภาวานิฯ ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโคติ เตสํ สรูปทสฺสนํฯ นิโรโธ ปน กถนฺติ อาห ‘‘นิโรโธ อสงฺขโต’’ติฯ โส หิ เกนจิ ปจฺจเยน น สงฺขโตติ อสงฺขโตฯ สห วิสเยน ปหาตพฺพปหายกสภาเวสุ อริยสจฺเจสุ ปหายกวิภาคมุเขน ปหาตพฺพวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สมุทโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อวิชฺชาวเสสาติ ทสฺสนมคฺเคน ปหีนาวเสสา อวิชฺชาติ อตฺโถฯ อยญฺจ เสส-สทฺโท กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท มาโน อุทฺธจฺจนฺติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพฯ ยถา หิ อวิชฺชา, เอวํ เอเตปิ ธมฺมา อปายคมนียสภาวา ปฐมมคฺเคน ปหียนฺติ เอวาติฯ

‘‘อวิชฺชานิรวเสสา’’ติปิ ปาโฐ, เอตฺถาปิ ยถาวุตฺเตสุ กามจฺฉนฺทาทิปเทสุปิ นิรวเสส-สทฺโท โยเชตพฺโพ ฯ สาวเสสญฺหิ ปุริมมคฺคทฺวเยน กามจฺฉนฺทาทโย ปหียนฺติ, อิตเรหิ ปน นิรวเสสนฺติฯ เตธาตุเก อิมานิ ทส สํโยชนานีติ เอตฺถ เตธาตุเกติ สํโยชนานํ วิสยทสฺสนํฯ ตตฺถ หิ ตานิ สํโยชนวเสน ปวตฺตนฺติฯ

[12] อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อธิฏฺฐายาติ ตํ ปหายกํ ปตฺวาฯ ยํ ปนาติ เอตฺถ ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโตฯ อิทํ ขเย ญาณนฺติ เยน ญาเณน เหตุภูเตน ‘‘ขีณา เม ชาตี’’ติ อตฺตโน ชาติยา ขีณภาวํ ชานาติ, อิทํ เอวํ ปจฺจเวกฺขณสฺส นิมิตฺตภูตํ อรหตฺตผลญาณํ ขเย ญาณํ นามฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ เอตฺถาปิ ยนฺติ อาเนตพฺพํ ‘‘ยํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติฯ อิทํ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อรหตฺตผลญาณวเสน อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. จิตฺตุปฺปาทกฺกณฺฑ 135-142) ปน ‘‘ขเย ญาณํ กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค ญาณนฺติ วุตฺตํฯ อนุปฺปาเท ญาณํ ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน อริยผเล ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิธ ปน อุภยมฺปิ อรหตฺตผลญาณวเสเนว วิภตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘อิมานิ ทฺเว ญาณานิ อญฺญาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, ‘‘อารมฺมณสงฺเกเตน ทฺเว นามานิ ลพฺภนฺตี’’ติ จฯ

อญฺญินฺทฺริยํ เหฏฺฐิเมสุ ตีสุ ผเลสุ, อุปริเมสุ จ ตีสุ มคฺเคสุ อุปฺปตฺติยา ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ วิย ปฐมผลุปฺปตฺติยา อคฺคผลุปฺปตฺติยา อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌตีติ อาห – ‘‘ยญฺจ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริย’’นฺติอาทิฯ เอเตน ปหาตพฺพธมฺมา วิย ทสฺสนภาวนาหิ อคฺคผลุปฺปตฺติยา ตทวเสสผลธมฺมาปิ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌนฺติฯ โก ปน วาโท เตภูมกธมฺมานนฺติ ทสฺเสติ, เอกา ปญฺญา อญฺญาตาวินฺทฺริยตฺตาฯ ยทิ เอกา, กถํ ทฺวิธา วุตฺตาติ อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิฯ อารมฺมณสงฺเกเตนาติ ขเย อนุปฺปาเทติ อิมาย อารมฺมณสมญฺญายฯ สา ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาติ ยา ปุพฺเพ โสตานํ ปิธานกิจฺจา วุตฺตา ปญฺญา, สา ปชานนสภาเวน ปญฺญาฯ อิตรา ปน ยถาทิฏฺฐํ ยถาคหิตํ อารมฺมณํ อปิลาปนฏฺเฐน โอคาหนฏฺเฐน สตีติฯ

[13] เอวํ ‘‘ปญฺญา เจว สติ จา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวริตฺวา อิทานิ ‘‘นามรูป’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตตฺถ เย ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, อิทํ นามรูป’’นฺติ อาหฯ นามรูปญฺจ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต สุขคฺคหณตฺถํ ปากฏนามรูปเมว วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย’’ติอาทิมาหฯ ตคฺคหเณเนว หิ สหจรณาทินา ตทญฺเญ จิตฺตเจตสิกา รูปธมฺมา จ คหิตา โหนฺตีติฯ นามคฺคหเณน เจตฺถ ขนฺธตฺตยเมว คหิตนฺติ ‘‘นามรูปํ วิญฺญาณสมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ ปน รูปํ สมฺปยุตฺตนฺติ? นยิทํ สมฺปยุตฺตปจฺจยวเสน วุตฺตํฯ ปจุรชนสฺส ปน อวิภาเคน คหณียสภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

คาถาย อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ ปุจฺฉิตาติ ตํ จตุริทฺธิปาทมุเขน อริยมคฺคาธิคเมน ปตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อิทฺธิปาทภาวนามูลภูตานิ อินฺทฺริยานิ สติปญฺญาหิ นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ สติ จ ปญฺญา จ จตฺตาริ อินฺทฺริยานี’’ติ อาหฯ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสมานา สติ สิชฺฌนฺตี เอกนฺเตน สมาธิํ นิปฺผาเทติฯ สติคฺคหเณน เจตฺถ ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห – ‘‘สติ ทฺเว อินฺทฺริยานิ, สตินฺทฺริยญฺจ สมาธินฺทฺริยญฺจา’’ติฯ ตถา อนุสยสมุคฺฆาตวิธายินี ปญฺญา สิชฺฌมานา น วินา จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยํ สิชฺฌตีติ วุตฺตํ – ‘‘ปญฺญา ทฺเว อินฺทฺริยานิ ปญฺญินฺทฺริยญฺจ วีริยินฺทฺริยญฺจา’’ติฯ

ยา อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสูติ อิเมสุ สติอาทีสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ นิสฺสยปจฺจยตาย อธิฏฺฐานภูเตสุ ตํสหชาตา เอว ยา สทฺทหนาฯ ‘‘อิเมหิ จตูหิ อินฺทฺริเยหี’’ติปิ ปาฬิ, ตสฺสา อิเมหิ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตาติ วจนเสโส, อารมฺมเณ อภิปฺปสาทลกฺขณา สทฺธา กตฺตุกามตาสภาวสฺส ฉนฺทสฺส วิเสสปจฺจโย โหตีติ อาห – ‘‘ยา สทฺธาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ ฉนฺทสมาธี’’ติฯ สมาหิเต จิตฺเตติ วิปสฺสนาสมาธินา สมาหิเต จิตฺเตฯ อิทํ ปหานนฺติ วิกฺขมฺภนปฺปหานสาธโก สมาธิ ปหานนฺติ วุตฺโต ปชหติ เอเตนาติ กตฺวาฯ ‘‘ปธาน’’นฺติปิ ปาโฐ, อคฺโคติ อตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘สมาธิ เอโกที’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘อสฺสาสปสฺสาสา’’ติอาทินา กายวจีจิตฺตสงฺขารสีเสน ตํสมุฏฺฐาปกา วีริยสงฺขาราว คหิตาฯ

เต หิ ยาว ภาวนานิปฺผตฺติ ตาว เอกรเสน สรณโต สงฺกปฺเปตพฺพโต จ สรสงฺกปฺปา’’ติ วุตฺตา ‘‘เอวํ เม ภาวนา โหตู’’ติ ยถา อิจฺฉิตา, ตถา ปวตฺติยา เหตุภาวโตฯ ตทุภยนฺติ ฉนฺทสมาธิสงฺขาตญฺจ ปธานสงฺขารสงฺขาตญฺจ วีริยนฺติ ตํ อุภยํฯ อุภยเมว หิ อุปจารวเสน อญฺญํ วิย กตฺวา ‘‘ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาท’’นฺติ วุตฺตํฯ อภินฺนมฺปิ หิ อุปจารวเสน ภินฺนํ วิย กตฺวา โวหรนฺติ, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ

ตตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถฯ อิชฺฌนฺติ วา ตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ, ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท, ปฐเมน อตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท ปติฏฺฐา อธิคมูปาโยติ อิทฺธิปาโทฯ เตน หิ อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธิํ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติฯ วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตญฺจ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ อยํ อิทฺธิปาทภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํฯ มคฺคกฺขเณ ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติฯ เอส นโย วิราคนิสฺสิตนฺติอาทีสุฯ

วิเวกตฺตา เอว หิ วิราคาทโย, เกวลญฺเจตฺถ โวสฺสคฺโค ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จาติฯ ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํฯ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานปกฺขนฺทนํฯ ตทุภยมฺปิ อิมสฺมิํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถสํวณฺณนานเย ยุชฺชติฯ ตถา หิ อยํ ปฐมิทฺธิปาโท ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส ปริจฺจชติ นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติฯ โวสฺสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณมนฺตํ ปริณตญฺจ ปริปจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจาติ อตฺโถฯ อยญฺหิ อิทฺธิปาทภาวนานุยุตฺโต โยคี ยถา ปฐโม อิทฺธิปาโท กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถํ นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ, ยถา จ ปริปกฺโก โหติ, ตถา นํ ภาเวตีติฯ เสสิทฺธิปาเทสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – ยถา ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิฯ เอวํ วีริยํ จิตฺตํ วีมํสํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วีมํสาสมาธีติฯ

[14] น เกวลํ จตุตฺถอิทฺธิปาโท เอว สมาธิญาณมูลโก, อถ โข สพฺโพปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺโพ สมาธิ ญาณมูลโก ญาณปุพฺพงฺคโม ญาณานุปริวตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา โส เอว วีมํสาสมาธีติ วุตฺโตติ? วีมํสํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปวตฺติตตฺตาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตตฺถ ปุพฺพภาคปญฺญาย ญาณมูลโกฯ อธิคมปญฺญาย ญาณปุพฺพงฺคโมฯ ปจฺจเวกฺขณปญฺญาย ญาณานุปริวตฺติฯ อถ วา ปุพฺพภาคปญฺญาย ญาณมูลโกฯ อุปจารปญฺญาย ญาณปุพฺพงฺคโมฯ อปฺปนาปญฺญาย ญาณานุปริวตฺติฯ อุปจารปญฺญาย วา ญาณมูลโกฯ อปฺปนาปญฺญาย ญาณปุพฺพงฺคโมฯ อภิญฺญาปญฺญาย ญาณานุปริวตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

ยถา ปุเรติ ยถา สมาธิสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณานุปริวตฺติภาเวน ปุเร ปุพฺเพ อตีตาสุ ชาตีสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุปิ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ อตฺตโน ปเรสญฺจ ขนฺธํ ขนฺธูปนิพทฺธญฺจ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถิ, ตถา ปจฺฉา สมาธิสฺส อนาคตํสญาณานุปริวตฺติภาเวน อนาคตาสุ ชาตีสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุปิ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ อตฺตโน ปเรสญฺจ ขนฺธํ ขนฺธูปนิพทฺธญฺจ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ

ยถา ปจฺฉาติ ยถา สมาธิสฺส เจโตปริยญาณานุปริวตฺติภาเวน อนาคเตสุ สตฺตสุ ทิวเสสุ ปรสตฺตานํ จิตฺตํ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถิ, ตถา ปุเร อตีเตสุ สตฺตสุ ทิวเสสุ ปรสตฺตานํ จิตฺตํ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ ยถา ทิวาติ ยถา ทิวสภาเค สูริยาโลเกน อนฺธการสฺส วิธมิตตฺตา จกฺขุมนฺตานํ สตฺตานํ อาปาถคตํ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ รูปํ สุวิญฺเญยฺยํฯ ตถา รตฺตินฺติ ตถา รตฺติภาเค จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร วตฺตมาเน สมาธิสฺส ทิพฺพจกฺขุญาณานุปริวตฺติตาย ทุปฺปฏิวิชฺฌํ รูปายตนํ นตฺถิฯ

ยถา รตฺติํ ตถา ทิวาติ ยถา จ รตฺติยํ ตถา ทิวาปิ อติสุขุมํ เกนจิ ติโรหิตํ ยญฺจ อติทูเร, ตํ สพฺพรูปํ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถิฯ ยถา จ รูปายตเน วุตฺตํ, ตถา สมาธิสฺส ทิพฺพโสตญาณานุปริวตฺติตาย สทฺทายตเน จ เนตพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘อิติ วิวเฏน เจตสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อปริโยนทฺเธนาติ อภิญฺญาญาณสฺส ปาริพนฺธกกิเลเสหิ อนชฺโฌตฺถเฏน, อปริโยนทฺธตฺตา เอว สปฺปภาสํ จิตฺตํฯ เอเตเนว สมาธิสฺส อิทฺธิวิธญาณานุปริวตฺติตาปิ วุตฺตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปญฺจินฺทฺริยานีติ อิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตานิ เสกฺขสฺส ปญฺจินฺทฺริยานิ อธิปฺเปตานีติ อาห ‘‘กุสลานี’’ติฯ จิตฺตสหภูนีติอาทิ เตสํ วิญฺญาณนิโรเธน นิโรธทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ ตถา ‘‘นามรูปญฺจา’’ติอาทิฯ เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘น เกวลํ ปญฺจินฺทฺริยานิ เอว, อถ โข นามรูปญฺจ วิญฺญาณเหตุกํ วิญฺญาณสฺส นิโรธา นิรุชฺฌตี’’ติฯ

ตสฺสาติ วิญฺญาณสฺสฯ เหตูติ ตณฺหาอวิชฺชาทิโกฯ อนาหารนฺติ ปทสฺส อตฺถวิวรณํฯ อนภินนฺทิตนฺติ อภินนฺทนภูตาย ตณฺหาย ปหีนตฺตา เอว อปตฺถิตํฯ ตโต เอว อปฺปฏิสนฺธิกํ วิญฺญาณํ ตํ นิรุชฺฌติฯ ยถา จ วิญฺญาณํ, เอวํ นามรูปมฺปิ วิญฺญาณสงฺขาตสฺส เหตุโน ปจฺจยสฺส จ อภาวา ตปฺปจฺจยานํ สงฺขาราทีนํ อภาวา อเหตุ อปฺปจฺจยํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโยปิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

เอวํ อนุสนฺธิปุจฺฉมฺปิ ทสฺเสตฺวา เหฏฺฐา สตฺตาธิฏฺฐานา ธมฺมาธิฏฺฐานา จ ปุจฺฉา วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตาติ อิทานิ ตา สห ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถายํ ปทตฺโถ – สงฺขาตธมฺมาติ อนิจฺจาทิวเสน ปริวีมํสิตธมฺมา, อรหตํ เอตํ อธิวจนํฯ เสกฺขาติ สีลาทีนิ สิกฺขมานา อวเสสา อริยปุคฺคลาฯ ปุถูติ พหู สตฺตชนาฯ เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหีติ เตสํ เสขาเสขานํ นิปโก ปณฺฑิโต ตฺวํ ภควา ปฏิปตฺติํ ปุฏฺโฐ เม พฺรูหีติฯ เสสํ ปาฬิวเสเนว วิญฺญายติฯ

[15] กิสฺสาติ กิสฺส เหตุ, เกน การเณนาติ อตฺโถฯ เสขาเสขวิปสฺสนา ปุพฺพงฺคมปฺปหานโยเคนาติ เสเข อเสเข วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหาเน จ ปุจฺฉนโยเคน, ปุจฺฉาวิธินาติ อตฺโถฯ

วิสฺสชฺชนคาถายํ กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยาติ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมน น อภิคิชฺเฌยฺยฯ มนสานาวิโล สิยาติ พฺยาปาทวิตกฺกาทโย กายทุจฺจริตาทโย จ มนโส อาวิลภาวกเร ธมฺเม ปชหนฺโต จิตฺเตน อนาวิโล ภเวยฺยฯ ยสฺมา ปน อเสกฺโข อนิจฺจตาทิวเสน สพฺพธมฺมานํ ปริตุลิตตฺตา กุสโล สพฺพธมฺเมสุ กายานุปสฺสนาสติอาทีหิ จ สโต สพฺพกิเลสานํ ภินฺนตฺตา อุตฺตมภิกฺขุภาวํ ปตฺโต จ หุตฺวา สพฺพอิริยาปเถสุ ปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘กุสโล…เป.… ปริพฺพเช’’ติ อาหาติ อยํ สงฺเขปตฺโถฯ

ตตฺถ ยํ ปุจฺฉาคาถายํ ‘‘นิปโก’’ติ ปทํ วุตฺตํ, ตํ ภควนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ภควโต จ เนปกฺกํ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตํ อนาวรณญาณทสฺสเนน ทีเปตพฺพนฺติ อนาวรณญาณํ ตาว กมฺมทฺวารเภเทหิ วิภชิตฺวา เสขาเสขปฏิปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต สพฺพํ กายกมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตน สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณทสฺสเนน ตถาคตสฺส เสขาเสขปฏิปตฺติเทสนาโกสลฺลเมว วิภาเวติฯ ตตฺถ โก จาติ กฺว จ, กสฺมิํ วิสเยติ อตฺโถฯ ตํ วิสยํ ทสฺเสติ ‘‘ยํ อนิจฺเจ ทุกฺเข อนตฺตนิ จา’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ญาณทสฺสนํ นาม อุปฺปชฺชมานํ ‘‘สพฺพํ สงฺขตํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปน ตสฺมิํ วิสเย เยน อปฺปวตฺติ, โส ปฏิฆาโตติ, เอเตน ลกฺขณตฺตยปฺปฏิเวธสฺส ทุรภิสมฺภวตํ อนญฺญสาธารณตญฺจ ทสฺเสติฯ ลกฺขณตฺตยวิภาวเนน หิ ภควโต จตุสจฺจปฺปฏิเวธํ สมฺมาสมฺโพธิญฺจ ปณฺฑิตา ปฏิชานนฺติฯ

อญฺญาณํ อทสฺสนนฺติ ตํ ปฏิฆาตํ สรูปโต ทสฺเสติฯ ฉฬารมฺมณสภาวปฺปฏิจฺฉาทโก หิ สมฺโมโห ญาณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโตติฯ ยสฺมิํ วิสเย ญาณทสฺสนํ อุปฺปตฺติรหํ, ตตฺเถว ตสฺส ปฏิฆาเตน ภวิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘ยํ อนิจฺเจ ทุกฺเข อนตฺตนิ จา’’ติฯ ยถา อิธ ปุริโสติอาทิ อุปมาทสฺสนํฯ ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ปุริโส วิย สพฺโพ โลโก, ตารกรูปานิ วิย ฉ อารมฺมณานิ, ตสฺส ปุริสสฺส ตารกรูปานํ ทสฺสนํ วิย โลกสฺส จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ ยถารหํ ฉฬารมฺมณชานนํ, ตสฺส ปุริสสฺส ตารกรูปานิ ปสฺสนฺตสฺสาปิ ‘‘เอตฺตกานิ สตานิ, เอตฺตกานิ สหสฺสานี’’ติอาทินา คณนสงฺเกเตน อชานนํ วิย โลกสฺส รูปาทิอารมฺมณํ กถญฺจิ ชานนฺตสฺสาปิ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยานวโพโธติฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

อิทานิ เยหิ ปเทหิ ภควตา อายสฺมโต อชิตสฺส เสขาเสขปฏิปทา วุตฺตา, เตสํ ปทานํ อตฺถํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ เสเขนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ นิปาตมตฺตํ, ตสฺมิํ วา วิสฺสชฺชเนฯ เสเขนาติ สิกฺขา เอตสฺส สีลนฺติ เสโข, เตน เสเขนฯ ทฺวีสุ ธมฺเมสูติ ทุวิเธสุ ธมฺเมสูติ อธิปฺปาโยฯ ปริยุฏฺฐานีเยสูติ โทเสน ปริยุฏฺฐิเตน ยตฺถ ปริวตฺติตพฺพํ, เตสุ อาฆาตวตฺถูสูติ อตฺโถฯ ‘‘ปฏิฆฏฺฐานีเยสู’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ

เอตฺถ จ เคธปฏิเสธโจทนายํ เคธนิมิตฺโต โทโส เคเธ สติ โหตีติ ตโตปิ จิตฺตสฺส รกฺขิตพฺพตา นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตาฯ ยสฺมา ปน ภควตา ‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยา’’ติ (สุ. นิ. 1045; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 64, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 8; เนตฺติ. 15-17) วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ตตฺถ ยา อิจฺฉา’’ติอาทินา เคธวเสน นิทฺเทโส กโตฯ อถ วา โทสโต จิตฺตสฺส รกฺขิตพฺพตา คาถาย ทุติยปาเทน วุตฺตาเยวาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ทุติยปาเทน หิ เสสกิเลสโวทานธมฺมา ทสฺสิตาฯ ตถา หิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนเภทโต สมฺมาวายามสฺส วิสยภาเวน สพฺเพ สํกิเลสโวทานธมฺเม จตุธา วิภชิตฺวา สมฺมปฺปธานมุเขน เสขปฏิปทํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เสโข อภิคิชฺฌนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนาวิลสงฺกปฺโปติ อาวิลานํ กามสงฺกปฺปาทีนํ อภาเวน อนาวิลสงฺกปฺโปฯ ตโต เอว จ อนภิคิชฺฌนฺโต วายมติ, วีริยํ ปวตฺเตติฯ กถํ วายมตีติ อาห – ‘‘โส อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ โสติ อุตฺตริวิเสสตฺถาย ปฏิปชฺชมาโน เสกฺโขฯ อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํฯ ปาปกานนฺติ ลามกานํฯ อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํฯ อนุปฺปาทายาติ น อุปฺปาทนตฺถายฯ ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ กุสลจฺฉนฺทํ อุปฺปาเทติฯ วายมตีติ ปโยคปรกฺกมํ กโรติฯ วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ กโรติฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติฯ ปทหตีติ ปธานวีริยํ กโรติฯ วายมตีติอาทีนิ ปน จตฺตาริ ปทานิ อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ อนุปฺปนฺนาติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานํ ปาปธมฺมานํฯ ปหานายาติ ปชหนตฺถายฯ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ โกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํฯ อุปฺปาทายาติ อุปฺปาทนตฺถายฯ อุปฺปนฺนานนฺติ นิพฺพตฺตานํฯ ฐิติยาติ ฐิตตฺถํฯ อสมฺโมสายาติ อนสฺสนตฺถํ ฯ ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภาวายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายฯ ภาวนายาติ วฑฺฒิยาฯ ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถายาติ อยํ ตาว ปทตฺโถฯ

[16] ‘‘กตเม อนุปฺปนฺนา’’ติอาทิ อกุสลธมฺมา กุสลธมฺมา จ ยาทิสา อนุปฺปนฺนา ยาทิสา จ อุปฺปนฺนา, เต ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ

ตตฺถ อิเม อนุปฺปนฺนาติ อิเม กามวิตกฺกาทโย อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วา อนุปฺปนฺนา นามฯ อญฺญถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนา นาม อกุสลา ธมฺมา นตฺถิฯ วิตกฺกตฺตยคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อกุสลมูลานีติ อนุสยา เอว สพฺเพสํ อกุสลานํ มูลภาวโต เอวํ วุตฺตา, น โลภาทโย เอวฯ อิเม อุปฺปนฺนา อนุสยา ภูมิลทฺธุปฺปนฺนา อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนาติอาทิอุปฺปนฺนปริยายสพฺภาวโต นามวเสน อุปฺปนฺนา นาม, น วตฺตมานภาเวนาติ อตฺโถฯ อิเม อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาติ อิเม โสตาปนฺนสฺส สทฺธาทโย โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา นาม, โก ปน วาโท ปุถุชฺชนานนฺติ ทสฺเสติฯ กุสลสทฺโท เจตฺถ พาหิติกสุตฺเต (ม. นิ. 2.358 อาทโย) วิย อนวชฺชปริยาโย ทฏฺฐพฺโพฯ อิเม อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาติ อิเม ปฐมมคฺเค สทฺธาทโย โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา นามฯ

สติปฏฺฐานภาวนาย สุนิคฺคหิโต กามวิตกฺโกติ อาห – ‘‘เยน กามวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สตินฺทฺริย’’นฺติฯ อนวชฺชสุขปทฏฺฐาเนน อวิกฺเขเปน เจโตทุกฺขสนฺนิสฺสโย วิกฺเขปปจฺจโย พฺยาปาทวิตกฺโก สุนิคฺคหิโตติ วุตฺตํ – ‘‘เยน พฺยาปาทวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สมาธินฺทฺริย’’นฺติฯ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อารทฺธวีริโย ปราปราธํ สุเขน สหตีติ วีริเยน วิหิํสาวิตกฺโก สุนิคฺคหิโตติ อาห – ‘‘เยน วิหิํสาวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ วีริยินฺทฺริย’’นฺติฯ สมาธิอาทีนมฺปิ ยถาสกํปฏิปกฺขปฺปหานํ ปญฺญวนฺตสฺเสว อิชฺฌตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘เยน อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน’’ติอาทิฯ

เอเตสํ ยถานิทฺธาริตานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สวิสเย เชฏฺฐกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อิเมสญฺจ สทฺธาทีนํ เสขานํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติยา สพฺเพปิ เสขา ธมฺมา มตฺถกปฺปตฺตา โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เสโข’’ติอาทินา เสขปฏิปทํ นิคเมติฯ

[17] เอวํ เสขปฏิปทํ วิภชิตฺวา อิทานิ อเสขปฏิปทํ วิภชิตุํ ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติอาทิมาห ฯ

ตตฺถ สพฺพธมฺมานนฺติ อิมินา ปเทน วุตฺตธมฺเม ตาว วิภชิตฺวา ตตฺถ อเสกฺขสฺส โกสลฺลํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลโก นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ กิเลสโลเกน ภวโลโก สมุทาคจฺฉตีติ กามาวจรธมฺมํ นิสฺสาย รูปารูปาวจรธมฺเม สมุทาคเมตีติ อตฺโถฯ โสติ โส มหคฺคตธมฺเมสุ, ปริตฺตมหคฺคตธมฺเมสุ วา ฐิโตฯ อินฺทฺริยานิ นิพฺพตฺเตตีติ สีลสมาธโย นิพฺเพธภาคิเย กตฺวา วิมุตฺติปริปาจนียานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ อุปฺปาเทติฯ อินฺทฺริเยสุ ภาวิยมาเนสูติ ยถาวุตฺตอินฺทฺริเยสุ วฑฺฒิยมาเนสุ รูปารูปปริคฺคหาทิวเสน เนยฺยสฺส ปริญฺญา ภวติฯ

ทสฺสนปริญฺญาติ ญาตปริญฺญาฯ ภาวนาปริญฺญาติ ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญา จฯ ‘‘สา ทุวิเธนา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ‘‘ยทา หิ เสโข’’ติอาทินา วิวรติฯ ตตฺถ ‘‘นิพฺพิทาสหคเตหิ สญฺญามนสิกาเรหี’’ติ อิมินา พลววิปสฺสนํ ทสฺเสติฯ ยทา หิ เสโขติ เจตฺถ สิกฺขนสีลตาย กลฺยาณปุถุชฺชโนปิ เสขปเทน สงฺคหิโตติ กตฺวา ‘‘ทฺเว ธมฺมา โกสลฺลํ คจฺฉนฺติ ทสฺสนโกสลฺลญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยทา กลฺยาณปุถุชฺชโน ปุพฺพภาคสิกฺขํ สิกฺขนฺโต นิพฺพิทาสหคเตหิ สญฺญามนสิกาเรหิ เญยฺยํ ปริชานาติ, ตทา ตสฺส เต วิปสฺสนาธมฺมา ทสฺสนโกสลฺลํ ปฐมมคฺคญาณํ คจฺฉนฺติ สมฺปาปุณนฺติ เตน สทฺธิํ ฆเฏนฺติฯ ยทา ปน โสตาปนฺนาทิเสโข วุตฺตนเยน เนยฺยํ ปริชานาติ, ตทา ตสฺส เต วิปสฺสนาธมฺมา ภาวนาโกสลฺลํ คจฺฉนฺตีติฯ

ตํ ญาณนฺติ ยา ปุพฺเพ เนยฺยสฺส ปริญฺญา วุตฺตา, ตํ เนยฺยปริชานนญาณํฯ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺพนฺติ วิสยเภเทน ตสฺส เภทํ ทสฺเสติฯ ธมฺมานํ สลกฺขเณ ญาณนฺติ รูปารูปธมฺมานํ กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขเณ ญาณํฯ ตํ ปน ยสฺมา สพฺพํ เนยฺยํ เหตุเหตุผลเภทโต ทุวิธเมว โหติ, ตสฺมา ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา จ อตฺถปฏิสมฺภิทา จา’’ติ นิทฺทิฏฺฐํฯ

ปริญฺญาติ ตีรณปริญฺญา อธิปฺเปตาฯ ยสฺมา ปนสฺส รูปารูปธมฺเม สลกฺขณโต ปจฺจยโต จ อภิชานิตฺวา กุสลาทิวิภาเคหิ เต ปริคฺคเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน ชานนา โหติ, ตสฺมา ‘‘เอวํ อภิชานิตฺวา ยา ปริชานนา, อิทํ กุสล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวํคหิตาติ เอวํ อนิจฺจาทิโต กลาปสมฺมสนาทิวเสน คหิตา สมฺมสิตาฯ

อิทํ ผลํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ อิทํ อุทยพฺพยญาณาทิกํ ผลํ ปฏิปาฏิยา อุปฺปาเทนฺติ , นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาเวน อุปจรณโต ยถา อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติฯ เตสนฺติ อุทยพฺพยญาณาทีนํ ฯ เอวํคหิตานนฺติ เอวํปวตฺติตานํฯ อยํ อตฺโถติ อยํ สจฺจานํ อนุโพธปฏิเวโธ อตฺโถฯ ยถา หิ ปริญฺญาปญฺญา สมฺมสิตพฺพธมฺเม สมฺมสนธมฺเม ตตฺถ สมฺมสนาการํ ปริชานาติ, เอวํ สมฺมสนผลมฺปิ ปริชานาตีติ กตฺวา อยํ นโย ทสฺสิโตฯ

เย อกุสลาติ สมุทยสจฺจมาหฯ สพฺเพ หิ อกุสลา สมุทยปกฺขิยาติฯ เย กุสลาติ มคฺคธมฺมา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโยฯ ยทิปิ ผลธมฺมาปิ สจฺฉิกาตพฺพา, จตุสจฺจปฺปฏิเวธสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ‘‘กตเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา, ยํ อสงฺขต’’นฺติ วุตฺตํฯ อตฺถกุสโลติ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ อตฺเถสุ กุสโลฯ ธมฺมกุสโลติ ปจฺจยธมฺเมสุ กุสโลฯ ปาฬิอตฺถปาฬิธมฺมา วา อตฺถธมฺมาฯ กลฺยาณตากุสโลติ ยุตฺตตากุสโล, จตุนยโกวิโทติ อตฺโถ, เทสนายุตฺติกุสโล วาฯ ผลตากุสโลติ ขีณาสวผลกุสโลฯ ‘‘อายกุสโล’’ติอาทีสุ อาโยติ วฑฺฒิฯ สา อนตฺถหานิโต อฏฺฐุปฺปตฺติโต จ ทุวิธาฯ อปายาติ อวฑฺฒิฯ สาปิ อตฺถหานิโต อนฏฺฐุปฺปตฺติโต จ ทุวิธาฯ อุปาโยติ สตฺตานํ อจฺจายิเก กิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนสมตฺถํ ฐานุปฺปตฺติการณํ, ตตฺถ กุสโลติ อตฺโถฯ ขีณาสโว หิ สพฺพโส อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺโต เอเตสุ อายาทีสุ กุสโลติฯ เอวํ อเสขสฺส โกสลฺลํ เอกเทเสน วิภาเวตฺวา ปุน อนวเสสโต ทสฺเสนฺโต ‘‘มหตา โกสลฺเลน สมนฺนาคโต’’ติ อาหฯ

ปรินิฏฺฐิตสิกฺขสฺส อเสขสฺส สโตการิตาย อญฺญํ ปโยชนํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถ’’นฺติฯ อิทานิ ยถานิทฺทิฏฺฐํ เสขาเสขปฏิปทํ นิคเมนฺโต ‘‘อิมา ทฺเว จริยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โพชฺฌนฺติ พุชฺฌิตพฺพํฯ ตํ จตุพฺพิธนฺติ ตํ โพชฺฌํ จตุพฺพิธํ, จตุสจฺจภาวโตฯ เอวํ ชานาตีติ เอวํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน โย ชานาติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ อเสโข สติเวปุลฺลปฺปตฺโต นิปฺปริยาเยน ‘‘สโต อภิกฺกมตี’’ติอาทินา วุจฺจตีติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อิธาปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยา ปุพฺเพ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ

เอตฺตาวตา จ มหาเถโร วิจยหารํ วิภชนฺโต อชิตสุตฺตวเสน (สุ. นิ. 103 อาทโย; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 57 อาทโย, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 1 อาทโย) ปุจฺฉาวิจยํ วิสฺสชฺชนวิจยญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺตนฺตเรสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยานํ นยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เอวํ วิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา นเยนฯ ปุจฺฉิตพฺพนฺติ ปุจฺฉา กาตพฺพา, อาจิกฺขิตพฺพา วา, วิเวเจตพฺพาติ อตฺโถฯ เอวํ วิสฺสชฺชิตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สุตฺตสฺส จาติอาทิ อนุคีติวิจยนิทสฺสนํฯ อนุคีติ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ สมาเนตพฺพาติ สุตฺตนฺตรเทสนาสงฺขาตา อนุคีติ อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ สํวณฺณิยมาเนน สุตฺเตน สมานา สทิสี กาตพฺพา, ตสฺมิํ วา สุตฺเต สมฺมา อาเนตพฺพาฯ อตฺถาปคตนฺติ อตฺถโต อเปตํ, อสมฺพนฺธตฺถํ วา ทสทาฬิมาทิวจนํ วิยฯ เตเนวาห ‘‘สมฺผปฺปลาปํ ภวตี’’ติฯ เอเตน อตฺถสฺส สมาเนตพฺพตาย การณมาหฯ ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺสาติ อสมฺมาวุตฺตสฺสฯ ทุนฺนโยติ ทุกฺเขน เนตพฺโพ, เนตุํ วา อสกฺกุเณยฺโยฯ พฺยญฺชนุเปตนฺติ สภาวนิรุตฺติสมุเปตํฯ

เอวํ อนุคีติวิจยํ ทสฺเสตฺวา นิทฺเทสวาเร ‘‘สุตฺตสฺส โย ปวิจโย’’ติ สํขิตฺเตน วุตฺตมตฺถํ วิภชิตุํ ‘‘สุตฺตญฺจ ปวิจินิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตสฺส วิจินนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ อิทํ สุตฺตํ อาหจฺจวจน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาหจฺจวจนนฺติ ภควโต ฐานกรณานิ อาหจฺจ อภิหนฺตฺวา ปวตฺตวจนํ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน สามํ เทสิตสุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อนุสนฺธิวจนนฺติ สาวกภาสิตํฯ ตญฺหิ ภควโต วจนํ อนุสนฺเธตฺวา ปวตฺตนโต ‘‘อนุสนฺธิวจน’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ นีตตฺถนฺติ ยถารุตวเสน ญาตพฺพตฺถํฯ เนยฺยตฺถนฺติ นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺพตฺถํฯ สํกิเลสภาคิยนฺติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ ปฏฺฐานวารวณฺณนายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ ยสฺมา ปน ภควโต เทสนา โสฬสวิเธ สาสนปฏฺฐาเน เอกํ ภาคํ อภชนฺตี นาม นตฺถิ, ตสฺมา โสปิ นโย วิเจตพฺพภาเวน อิธ นิกฺขิตฺโตฯ

กุหิํ อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ อิมสฺส สุตฺตสฺส กสฺมิํ ปเทเส อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุฯ สพฺพานิ สจฺจานิ ปสฺสิตพฺพานีติ ทุกฺขสจฺจํ สุตฺตสฺส ‘‘กุหิํ กสฺมิํ ปเทเส กสฺมิํ วา ปเท ปสฺสิตพฺพํ นิทฺธาเรตฺวา วิเจตุํ, สมุทยสจฺจํ นิโรธสจฺจํ มคฺคสจฺจํ กุหิํ ปสฺสิตพฺพํ ทฏฺฐพฺพํ นิทฺธาเรตฺวา วิเจตุ’’นฺติ เอวํ สพฺพานิ สจฺจานิ อุทฺธริตฺวา วิเจตพฺพานีติ อธิปฺปาโยฯ

อาทิมชฺฌปริโยสาเนติ เอวํ สุตฺตํ ปวิเจตพฺพนฺติ อาทิโต มชฺฌโต ปริโยสานโต จ เอวํ อิมินา ปุจฺฉาวิจยาทินเยน สุตฺตํ ปวิจิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุพฺพาปรานุคีติวิจยา ปาฬิยํ สรูเปเนว ทสฺสิตาฯ อสฺสาทาทิวิจโย ปน สจฺจนิทฺธารณมุเขน นยโต ทสฺสิโต, โส นิทฺเทสวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตพฺพิจเยเนว จ ปทวิจโย สิทฺโธติฯ

วิจยหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา

[18] ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโรติอาทิ ยุตฺติหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ กิํ โยชยตีติ ยุตฺติหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉติฯ โก ปเนตสฺส วิสโย? อตถากาเรน คยฺหมานา สุตฺตตฺถา วิสโย, เต หิ เตน สาติสยํ ยาถาวโต ยุตฺตินิทฺธารเณน โยเชตพฺพาฯ อิตเรสุปิ อยํ หาโร อิจฺฉิโต เอวฯ ตํ ปน ภูตกถนมตฺตํ โหติฯ ยสฺมา ปนายํ ยุตฺติคเวสนา นาม น มหาปเทเสน วินา, ตสฺมา ยุตฺติหารํ วิภชนฺโต ตสฺส ลกฺขณํ ตาว อุปทิสิตุํ ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ มหาปเทสาติ มหาอปเทสา, พุทฺธาทโย มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานีติ อตฺโถฯ อถ วา มหาปเทสาติ มหาโอกาสา, มหนฺตานิ ธมฺมสฺส ปติฏฺฐานานีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อปทิสฺสตีติ อปเทโส, พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺสาติ พุทฺธาปเทโสฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ‘‘สมฺมุขา เมตํ ภควโต สุต’’นฺติอาทินา เกนจิ อาภตสฺส คนฺถสฺส ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา วินิจฺฉยเน การณํฯ กิํ ปน ตนฺติ? ตสฺส ตถา อาภตสฺส สุตฺโตตรณาทิ เอวฯ ยทิ เอวํ กถํ จตฺตาโรติ? อปทิสิตปฺปเภทโตฯ ธมฺมสฺส หิ ทฺเว สมฺปทาโย ภควา สาวกา จฯ เตสุ สาวกา สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ติวิธาฯ ‘‘เอวมมุมฺหา มยายํ ธมฺโม ปฏิคฺคหิโต’’ติ อปทิสิตพฺพานํ เภเทน จตฺตาโรฯ เตนาห – ‘‘พุทฺธาปเทโส…เป.… เอกตฺเถราปเทโส’’ติฯ ตานิ ปทพฺยญฺชนานีติ เกนจิ อาภตสุตฺตสฺส ปทานิ พฺยญฺชนานิ จ, อตฺถปทานิ เจว พฺยญฺชนปทานิ จาติ อตฺโถฯ