4. ปฏินิทฺเทสวารวณฺณนา

1. เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา

[5] เอวํ หาราทโย สุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสุ หาเร ตาว ปฏินิทฺเทสวเสน วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กตโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ เทสนาหาโรติ ปุจฺฉิตพฺพธมฺมนิทสฺสนํฯ กิญฺจาปิ เทสนาหาโร นิทฺเทสวาเร สรูปโต ทสฺสิโต, ปฏินิทฺเทสสฺส ปน วิสยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถํ เอกเทเสน ปจฺจามสติฯ อยํ เทสนาหาโร ปุพฺพาปราเปกฺโขฯ ตตฺถ ปุพฺพาเปกฺขตฺเต ‘‘กตโม เทสนาหาโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ สรูปโต ทสฺสิตสฺส นิคมนํ โหติฯ ปราเปกฺขตฺเต ปน ‘‘อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตี’’ติ เทสนากิริยาย กตฺตุนิทฺเทโส โหติฯ เตน เทสนาหารสฺส อนฺวตฺถสญฺญตํ ทสฺเสติฯ เทสยตีติ สํวณฺเณติ, วิตฺถาเรตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ อเนน เทเสตพฺพธมฺเม สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาท’’นฺติอาทิมาห, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ ตสฺมา อิโต ปรมฺปิ อวุตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ‘‘กตฺถ ปน อาคเต อสฺสาทาทิเก อยํ หาโร สํวณฺเณตี’’ติ อนุโยคํ มนสิกตฺวา เทสนาหาเรน สํวณฺเณตพฺพธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทิกํ สพฺพปริยตฺติธมฺมสงฺคาหกํ ภควโต ฉฉกฺกเทสนํ เอกเทเสน ทสฺเสติฯ

ตตฺถ ธมฺมนฺติ อยํ ธมฺม-สทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฏฺฐปฺปโยโคฯ ตถา หิ ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.73) ปริยตฺติธมฺเม ทิสฺสติฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.299; มหาว. 18) สจฺเจฯ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13, 145) สมาธิมฺหิฯ ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. 1.1.57; 1.2.147-148) ปญฺญายํฯ ‘‘ชาติธมฺมานํ, ภิกฺขเว, สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 2.398; ม. นิ. 1.131) ปกติยํ ฯ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.10.102; 1.15.385) ปุญฺเญฯ ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. 233) อาปตฺติยํฯ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลาธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 1) เญยฺเยฯ อิธ ปน ปริยตฺติยํ ทฏฺฐพฺโพติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; ธ. ส. อฏฺฐ. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ 1; พุ. วํ. อฏฺฐ. 1.1)ฯ

โวติ ปน อยํ โว-สทฺโท ‘‘หนฺท ทานิ, ภิกฺขเว, ปวาเรมิ โว’’ติ (สํ. นิ. 1.215) เอตฺถ อุปโยคตฺเถ อาคโตฯ ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณีย’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.273) กรณตฺเถฯ ‘‘เย หิ โว อริยา ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา’’ติอาทีสุ ปทปูรเณฯ ‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.72) สมฺปทานตฺเถฯ อิธาปิ สมฺปทานตฺเถ เอวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยเคน ภิกฺขู, ภินฺนกิเลสตาทิคุณโยเคน วาฯ อถ วา สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺตีติ ภิกฺขูฯ ภิกฺขเวติ เตสํ อาลปนํฯ เตน เต ธมฺมสฺสวเน นิโยเชนฺโต อตฺตโน มุขาภิมุขํ กโรติฯ เทเสสฺสามีติ กเถสฺสามิฯ เตน นาหํ ธมฺมิสฺสรตาย ตุมฺเห อญฺญํ กิญฺจิ กาเรยฺยามิ, อนาวรณญาเณน สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ปจฺจกฺขการิตาย ปน ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ อิทานิ ปวตฺติยมานํ ธมฺมเทสนํ ปฏิชานาติฯ อาทิกลฺยาณนฺติอาทีสุ อาทิมฺหิ กลฺยาณํ อาทิกลฺยาณํ, อาทิกลฺยาณเมตสฺสาติ วา อาทิกลฺยาณํฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ สีเลน อาทิกลฺยาณํฯ สมาธินา มชฺเฌกลฺยาณํฯ ปญฺญาย ปริโยสานกลฺยาณํฯ พุทฺธสุพุทฺธตาย วา อาทิกลฺยาณํฯ ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาณํฯ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาณํฯ อถ วา อุคฺฆฏิตญฺญุวินยเนน อาทิกลฺยาณํฯ วิปญฺจิตญฺญุวินยเนน มชฺเฌกลฺยาณํ เนยฺยปุคฺคลวินยเนน ปริโยสานกลฺยาณํฯ อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโตฯ

อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํฯ สงฺกาสนาทิฉอตฺถปทสมาโยคโต วา สาตฺถํฯ อกฺขราทิฉพฺยญฺชนปทสมาโยคโต สพฺยญฺชนํฯ อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโตฯ อุปเนตพฺพาภาวโต เอกนฺเตน ปริปุณฺณนฺติ เกวลปริปุณฺณํฯ อปเนตพฺพาภาวโต ปริสุทฺธํฯ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธปาริปูริยา วา ปริปุณฺณํฯ จตุโรฆนิตฺถรณาย ปวตฺติยา โลกามิสนิรเปกฺขตาย จ ปริสุทฺธํฯ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ พฺรหฺมูนํ วา เสฏฺฐานํ อริยานํ จริยํ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนํ พฺรหฺมจริยํ ปกาสยิสฺสามิ ปริทีปยิสฺสามีติ อตฺโถฯ

เอวํ ภควตา เทสิโต ปกาสิโต จ สาสนธมฺโม เยสํ อสฺสาทาทีนํ ทสฺสนวเสน ปวตฺโต, เต อสฺสาทาทโย เทสนาหารสฺส วิสยภูตา ยตฺถ ยตฺถ ปาเฐ สวิเสสํ วุตฺตา, ตโต ตโต นิทฺธาเรตฺวา อุทาหรณวเสน อิธาเนตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กามนฺติ มนาปิยรูปาทิํ เตภูมกธมฺมสงฺขาตํ วตฺถุกามํฯ กามยมานสฺสาติ อิจฺฉนฺตสฺสฯ ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตีติ ตสฺส กามยมานสฺส สตฺตสฺส ตํ กามสงฺขาตํ วตฺถุ สมิชฺฌติ เจ, สเจ โส ตํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อทฺธา ปีติมโน โหตีติ เอกํเสน ตุฏฺฐจิตฺโต โหติฯ ลทฺธาติ ลภิตฺวาฯ มจฺโจติ สตฺโตฯ ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน นิทฺเทเส (มหานิ. 1) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อยํ อสฺสาโทติ ยายํ อธิปฺปายสมิชฺฌนา อิจฺฉิตลาเภ ปีติมนตา โสมนสฺสํ, อยํ อสฺสาเทตพฺพโต อสฺสาโทฯ

ตสฺส เจ กามยานสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาเม อิจฺฉมานสฺส, กาเมน วา ยายมานสฺสฯ ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺสฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺสฯ เต กามา ปริหายนฺตีติ เต วตฺถุกามา เกนจิ อนฺตราเยน วินสฺสนฺติ เจฯ สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ อถ อโยมยาทินา สลฺเลน วิทฺโธ วิย ปีฬิยตีติ อตฺโถฯ อยํ อาทีนโวติ ยายํ กามานํ วิปริณามญฺญถาภาวา กามยานสฺส สตฺตสฺส รุปฺปนา โทมนสฺสุปฺปตฺติ, อยํ อาทีนโวฯ

โย กาเม ปริวชฺเชตีติ โย ภิกฺขุ ยถาวุตฺเต กาเม ตตฺถ ฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺฉินฺทเนน วา สพฺพภาเคน วชฺเชติฯ ยถา กิํ? สปฺปสฺเสว ปทา สิโรติ, ยถา โกจิ ปุริโส ชีวิตุกาโม กณฺหสปฺปํ ปฏิปเถ ปสฺสิตฺวา อตฺตโน ปาเทน ตสฺส สิรํ ปริวชฺเชติ, โสมํ…เป.… สมติวตฺตตีติ โส ภิกฺขุ สพฺพํ โลกํ วิสริตฺวา ฐิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ อิมํ ตณฺหํ สติมา หุตฺวา สมติกฺกมตีติฯ อิทํ นิสฺสรณนฺติ ยทิทํ วิสตฺติกาสงฺขาตาย ตณฺหาย นิพฺพานารมฺมเณน อริยมคฺเคน สมติวตฺตนํ, อิทํ นิสฺสรณํฯ

เขตฺตนฺติ เกทาราทิเขตฺตํฯ วตฺถุนฺติ ฆรวตฺถุอาทิวตฺถุํฯ หิรญฺญํ วาติ กหาปณสงฺขาตํ สุวณฺณสงฺขาตญฺจ หิรญฺญํฯ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, โส สพฺพปเทสุ โยเชตพฺโพฯ ควาสฺสนฺติ คาโว จ อสฺเส จาติ ควาสฺสํฯ ทาสโปริสนฺติ ทาเส จ โปริเส จาติ ทาสโปริสํฯ ถิโยติ อิตฺถิโยฯ พนฺธูติ ญาติพนฺธโวฯ ปุถู กาเมติ อญฺเญปิ วา มนาปิยรูปาทิเก พหู กามคุเณฯ โย นโร อนุคิชฺฌตีติ โย สตฺโต อนุ อนุ อภิกงฺขติ ปตฺเถตีติ อตฺโถฯ อยํ อสฺสาโทติ ยทิทํ เขตฺตาทีนํ อนุคิชฺฌนํ, อยํ อสฺสาเทติ วตฺถุกาเม เอเตนาติ อสฺสาโทฯ

อพลา นํ พลียนฺตีติ เขตฺตาทิเภเท กาเม อนุคิชฺฌนฺตํ ตํ ปุคฺคลํ กุสเลหิ ปหาตพฺพตฺตา อพลสงฺขาตา กิเลสา พลียนฺติ อภิภวนฺติ, สทฺธาพลาทิวิรเหน วา อพลํ ตํ ปุคฺคลํ อพลา กิเลสา พลียนฺติ, อพลตฺตา อภิภวนฺตีติ อตฺโถฯ มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยาติ เอนํ กามคิทฺธํ กาเม ปริเยสนฺตํ รกฺขนฺตญฺจ สีหาทโย จ ปากฏปริสฺสยา กายทุจฺจริตาทโย จ อปากฏปริสฺสยา มทฺทนฺติฯ ตโต นํ…เป.… ทกนฺติ ตโต เตหิ ปากฏาปากฏปริสฺสเยหิ อภิภูตํ ตํ ปุคฺคลํ ชาติอาทิทุกฺขํ สมุทฺเท ภินฺนนาวํ อุทกํ วิย อนฺเวติ อนุคจฺฉตีติ อตฺโถฯ อยํ อาทีนโวติ ยฺวายํ ตณฺหาทุจฺจริตสํกิเลสเหตุโก ชาติอาทิทุกฺขานุพนฺโธ, อยํ อาทีนโวฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา กามคิทฺธสฺส วุตฺตนเยน ทุกฺขานุพนฺโธ วิชฺชติ, ตสฺมาฯ ชนฺตูติ สตฺโตฯ สทา สโตติ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยเคน สโต หุตฺวาฯ กามานิ ปริวชฺชเยติ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ สพฺพปฺปการํ กิเลสกามํ อนุปฺปาเทนฺโต กามานิ ปริวชฺชเย ปชเหยฺยฯ เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ เอวํ เต กาเม ปหาย ตปฺปหานกรอริยมคฺเคเนว จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตเรยฺย, ตริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถฯ นาวํ สิตฺวาว ปารคูติ ยถา ปุริโส อุทกคฺคหเณน ครุภารํ นาวํ อุทกํ พหิ สิญฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรเนว ปารคู ภเวยฺย, ปารํ คจฺเฉยฺย, เอวเมว อตฺตภาวนาวํ กิเลสูทกครุกํ สิญฺจิตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน ปารคู ภเวยฺย, ปารํ นิพฺพานํ อรหตฺตปฺปตฺติยา คจฺเฉยฺย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเนนาติ อตฺโถฯ อิทํ นิสฺสรณนฺติ ยํ กามปฺปหานมุเขน จตุโรฆํ ตริตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพานํ, อิทํ สพฺพสงฺขตนิสฺสรณโต นิสฺสรณนฺติฯ

ธมฺโมติ ทานาทิปุญฺญธมฺโมฯ หเวติ นิปาตมตฺตํฯ รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ โย ตํ ธมฺมํ อปฺปมตฺโต จรติ, ตํ ธมฺมจาริํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกเภเทน ทุวิธโตปิ อนตฺถโต รกฺขติ ปาเลติฯ ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเลติ วสฺสกาเล เทเว วสฺสนฺเต ยถา มหนฺตํ ฉตฺตํ กุสเลน ปุริเสน ธาริตํ ตํ วสฺสเตมนโต รกฺขติฯ

ตตฺถ ยถา ตํ ฉตฺตํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา อตฺตานํ รกฺขนฺตํ ฉาเทนฺตญฺจ วสฺสาทิโต รกฺขติ, เอวํ ธมฺโมปิ อตฺตสมฺมาปณิธาเนน อปฺปมตฺโต หุตฺวา ธมฺมจริยาย อตฺตานํ รกฺขนฺตํเยว รกฺขตีติ อธิปฺปาโยฯ เอสา…เป.… จารีติ เอเตน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อิทํ ผลนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิเกหิ สมฺปรายิเกหิ จ อนตฺเถหิ ยทิทํ ธมฺมสฺส รกฺขณํ วุตฺตํ รกฺขาวสานสฺส จ อพฺภุทยสฺส นิปฺผาทนํ, อิทํ นิสฺสรณํ อนามสิตฺวา เทสนาย นิพฺพตฺเตตพฺพตาย ผลนฺติฯ

สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺเพ สงฺขตา ธมฺมาฯ อนตฺตาติ นตฺถิ เอเตสํ อตฺตา การกเวทกสภาโว, สยํ วา น อตฺตาติ อนตฺตาติฯ อิตีติ เอวํฯ ยทา ปญฺญาย ปสฺสตีติ ยสฺมิํ กาเล วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต อนตฺตานุปสฺสนาสงฺขาตาย ปญฺญาย ปสฺสติฯ อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเขติ อถ อนตฺตานุปสฺสนาย ปุพฺเพ เอว อนิจฺจตาทุกฺขตานํ สุปริทิฏฺฐตฺตา นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาโคจรภูเต ปญฺจกฺขนฺธทุกฺเข นิพฺพินฺทติ นิพฺเพทํ อาปชฺชติฯ เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาติ ยา วุตฺตลกฺขณา นิพฺพิทานุปสฺสนา สพฺพกิเลสวิสุชฺฌนโต วิสุทฺธิสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา วา อมตธาตุยา มคฺโค อุปาโยฯ อยํ อุปาโยติ ยทิทํ อนตฺตานุปสฺสนามุเขน สพฺพสฺมิํ วฏฺฏสฺมิํ นิพฺพินฺทนํ วุตฺตํ, ตํ วิสุทฺธิยา อธิคมเหตุภาวโต อุปาโยฯ

‘‘จกฺขุมา…เป.… ปริวชฺชเย’’ติ อิมิสฺสา คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยถา จกฺขุมา ปุริโส สรีเร วหนฺเต วิสมานิ ภูมิปฺปเทสานิ จณฺฑตาย วา วิสเม หตฺถิอาทโย ปริวชฺเชติ, เอวํ โลเก สปฺปญฺโญ ปุริโส สปฺปญฺญตาย หิตาหิตํ ชานนฺโต ปาปานิ ลามกานิ ทุจฺจริตานิ ปริวชฺเชยฺยาติฯ อยํ อาณตฺตีติ ยา อยํ ‘‘ปาปานิ ปริวชฺเชตพฺพานี’’ติ ธมฺมราชสฺส ภควโต อาณา, อยํ อาณตฺตีติฯ

เอวํ วิสุํ วิสุํ สุตฺเตสุ อาคตา ผลูปายาณตฺติโย อุทาหรณภาเวน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตา เอกโต อาคตา ทสฺเสตุํ ‘‘สุญฺญโต’’ติ คาถมาหฯ

ตตฺถ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชาติ อาณตฺตีติ ‘‘โมฆราช, สพฺพมฺปิ สงฺขารโลกํ อวสวตฺติตาสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉภาวสมนุปสฺสนวเสน วา สุญฺโญติ ปสฺสา’’ติ อิทํ ธมฺมราชสฺส วจนํ วิธานภาวโต อาณตฺติฯ สพฺพทา สติกิริยาย ตํสุญฺญตาทสฺสนํ สมฺปชฺชตีติ ‘‘สทา สโตติ อุปาโย’’ติ วุตฺตํฯ

อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจาติ วีสติวตฺถุกํ สกฺกายทสฺสนํ อุทฺธริตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวาฯ เอวํ มจฺจุตโร สิยาติฯ อิทํ ผลนฺติ ยํ เอวํ วุตฺเตน วิธินา มจฺจุตรณํ มจฺจุโน วิสยาติกฺกมนํ ตสฺส ยํ ปุพฺพภาคปฏิปทาปฏิปชฺชนํ, อิทํ เทสนาย ผลนฺติ อตฺโถฯ ยถา ปน อสฺสาทาทโย สุตฺเต กตฺถจิ สรูปโต กตฺถจิ นิทฺธาเรตพฺพตาย กตฺถจิ วิสุํ วิสุํ กตฺถจิ เอกโต ทสฺสิตา, น เอวํ ผลาทโยฯ ผลาทโย ปน สพฺพตฺถ สุตฺเต คาถาสุ วา เอกโต ทสฺเสตพฺพาติ อิมสฺส นยสฺส ทสฺสนตฺถํ วิสุํ วิสุํ อุทาหริตฺวาปิ ปุน ‘‘สุญฺญโต โลก’’นฺติอาทินา เอกโต อุทาหรณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[6] เอวํ อสฺสาทาทโย อุทาหรณวเสน สรูปโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปุคฺคลวิภาเคน เทสนาวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อุคฺฆฏิตํ ฆฏิตมตฺตํ อุทฺทิฏฺฐมตฺตํ ยสฺส นิทฺเทสปฏินิทฺเทสา น กตา, ตํ ชานาตีติ อุคฺฆฏิตญฺญูฯ อุทฺเทสมตฺเตน สปฺปเภทํ สวิตฺถารมตฺถํ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ, อุคฺฆฏิตํ วา อุจฺจลิตํ อุฏฺฐปิตนฺติ อตฺโถ, ตํ ชานาตีติ อุคฺฆฏิตญฺญูฯ ธมฺโม หิ เทสิยมาโน เทสกโต เทสนาภาชนํ สงฺกมนฺโต วิย โหติ, ตเมส อุจฺจลิตเมว ชานาตีติ อตฺโถ, จลิตเมว วา อุคฺฆฏิตํฯ สสฺสตาทิอาการสฺส หิ เวเนยฺยานํ อาสยสฺส พุทฺธาเวณิกา ธมฺมเทสนา ตงฺขณปติตา เอว จลนาย โหติ, ตโต ปรมฺปรานุวตฺติยา, ตตฺถายํ อุคฺฆฏิเต จลิตมตฺเตเยว อาสเย ธมฺมํ ชานาติ อวพุชฺฌตีติ อุคฺฆฏิตญฺญู, ตสฺส อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส นิสฺสรณํ เทสยติ, ตตฺตเกเนว ตสฺส อตฺถสิทฺธิโตฯ วิปญฺจิตํ วิตฺถาริตํ นิทฺทิฏฺฐํ ชานาตีติ วิปญฺจิตญฺญู, วิปญฺจิตํ วา มนฺทํ สณิกํ ธมฺมํ ชานาตีติ วิปญฺจิตญฺญู, ตสฺส วิปญฺจิตญฺญุสฺส อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เทสยติ, นาติสงฺเขปวิตฺถาราย เทสนาย ตสฺส อตฺถสิทฺธิโตฯ เนตพฺโพ ธมฺมสฺส ปฏินิทฺทิเสน อตฺถํ ปาเปตพฺโพติ เนยฺโย, มุทินฺทฺริยตาย วา ปฏิโลมคฺคหณโต เนตพฺโพ อนุเนตพฺโพติ เนยฺโย, ตสฺส เนยฺยสฺส อสฺสาทํ อาทีนวํ นิสฺสรณญฺจ เทสยติ, อนวเสเสตฺวาว เทสเนน ตสฺส อตฺถสิทฺธิโตฯ ตตฺถายํ ปาฬิ –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู? ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญูฯ

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญู? ยสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญูฯ

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล เนยฺโย? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโสมนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต เอวํ อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโย’’ติ (ปุ. ป. 148-150)ฯ

ปทปรโม ปเนตฺถ เนตฺติยํ ปฏิเวธสฺส อภาชนนฺติ น คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ อสฺสาโท, อาทีนโว, นิสฺสรณํ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ, อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจ, อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจาติ เอเต สตฺต ปฏฺฐานนยาฯ

เตสุ ตติยฉฏฺฐสตฺตมา เวเนยฺยตฺตยวินยเน สมตฺถตาย คหิตา, อิตเร จตฺตาโร น คหิตาฯ น หิ เกวเลน อสฺสาเทน อาทีนเวน ตทุภเยน วา กถิเตน เวเนยฺยวินยนํ สมฺภวติ, กิเลสานํ ปหานาวจนโตฯ ปญฺจโมปิ อาทีนวาวจนโต นิสฺสรณสฺส อนุปาโย เอวฯ น หิ วิมุตฺติรสา ภควโต เทสนา วิมุตฺติํ ตทุปายญฺจ อนามสนฺตี ปวตฺตติฯ ตสฺมา เอเต จตฺตาโร นยา อนุทฺธฏาฯ สเจ ปน ปทปรมสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน ปวตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ตทุภยภาเค ฐิตํ เทสนํ สุตฺเตกเทสํ คาถํ วา ตาทิสํ เอเตสํ นยานํ อุทาหรณภาเวน อุทฺธรติ, เอวํ สติ สตฺตนฺนมฺปิ นยานํ คหณํ ภเวยฺยฯ เวเนยฺยวินยนํ ปน เตสํ สนฺตาเน อริยมคฺคสฺส อุปฺปาทนํฯ ตํ ยถาวุตฺเตหิ เอว นเยติ, นาวเสเสหีติ อิตเร อิธ น วุตฺตาฯ ยสฺมา ปน เปฏเก (เปฏโก. 23) –

‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ?

ยานิ กโรติ ปุริโส, ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;

กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปก’’นฺติฯ

ตตฺถ ยํ กลฺยาณการี กลฺยาณํ ปจฺจนุโภติ, อยํ อสฺสาโทฯ ยํ ปาปการี ปาปํ ปจฺจนุโภติ, อยํ อาทีนโวฯ

อฏฺฐิเม , ภิกฺขเว, โลกธมฺมาฯ กตเม อฏฺฐ? ลาโภติอาทิ (อ. นิ. 8.6)ฯ ตตฺถ ลาโภ ยโส สุขํ ปสํสา, อยํ อสฺสาโทฯ อลาโภ อยโส ทุกฺขํ นินฺทา, อยํ อาทีนโวฯ

ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจ?

‘‘สุโข วิปาโก ปุญฺญานํ, อธิปฺปาโย จ อิชฺฌติ;

ขิปฺปญฺจ ปรมํ สนฺติํ, นิพฺพานมธิคจฺฉตี’’ติฯ (เปฏโก. 23);

อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจฯ

ทฺวตฺติํสิมานิ, ภิกฺขเว, มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวว คติโย ภวนฺติ อนญฺญา…เป.… วิวฏจฺฉโทติ สพฺพํ ลกฺขณสุตฺตํ, (ที. นิ. 3.199) อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจฯ

ตตฺถ กตโม อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ?

‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา, ภารหาโร จ ปุคฺคโล;

ภาราทานํ ทุขํ โลเก, ภารนิกฺเขปนํ สุขํฯ

‘‘นิกฺขิปิตฺวา ครุํ ภารํ, อญฺญํ ภารํ อนาทิย;

สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’’ติฯ (สํ. นิ. 3.22);

อยํ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจฯ

ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ?

‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;

ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสยฺโยติฯ (ม. นิ. 2.307; เถรคา. 787-788; เปฏโก. 23);

อยํ อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา เตปิ นยา อิธ นิทฺธาเรตฺวา เวทิตพฺพาฯ ผลาทีสุปิ อยํ นโย ลพฺภติ เอวฯ ยสฺมา เปฏเก (เปฏโก. 22) ‘‘ตตฺถ กตมํ ผลญฺจ อุปาโย จ? สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติ คาถา (สํ. นิ. 1.23), อิทํ ผลญฺจ อุปาโย จฯ

ตตฺถ กตมํ ผลญฺจ อาณตฺติ จ?

‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโหติฯ (อุทา. 44);

อิทํ ผลญฺจ อาณตฺติ จฯ

ตตฺถ กตโม อุปาโย จ อาณตฺติ จ?

‘‘กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ ฐเปตฺวา;

โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธน, ชิตญฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา’’ติฯ (ธ. ป. 40);

อยํ อุปาโย จ อาณตฺติ จฯ เอวํ ผลาทีนํ ทุกวเสนปิ อุทาหรณํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ โย นิสฺสรณเทสนาย วิเนตพฺโพ, โส อุคฺฆฏิตญฺญูติอาทินา ยถา เทสนาวิภาเคน ปุคฺคลวิภาคสิทฺธิ โหติ, เอวํ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ภควา นิสฺสรณํ เทเสตีติอาทินา ปุคฺคลวิภาเคน เทสนาวิภาโค สมฺภวตีติ โส ตถา ทสฺสิโตฯ

เอวํ เยสํ ปุคฺคลานํ วเสน เทสนาวิภาโค ทสฺสิโต, เต ปุคฺคเล ปฏิปทาวิภาเคน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฏิปทาภิญฺญากโต วิภาโค ปฏิปทากโต โหตีติ อาห – ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติฯ ตา ปเนตา จ สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติวเสน ทุวิธา โหนฺติฯ กถํ? สมถปกฺเข ตาว ปฐมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย ยาว ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารํ อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา สมถภาวนา ‘‘ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ อุปจารโต ปน ปฏฺฐาย ยาว อปฺปนา ตาว ปวตฺตา ปญฺญา ‘‘อภิญฺญา’’ติ วุจฺจติฯ

สา ปนายํ ปฏิปทา เอกจฺจสฺส ทุกฺขา โหติ นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺมสมุทาจารคหณตาย กิจฺฉา อสุขเสวนาติ อตฺโถ, เอกจฺจสฺส ตทภาเวน สุขาฯ อภิญฺญาปิ เอกจฺจสฺส ทนฺธา โหติ มนฺทา อสีฆปฺปวตฺติ, เอกจฺจสฺส ขิปฺปา อมนฺทา สีฆปฺปวตฺติฯ ตสฺมา โย อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติฯ

โย ปน วิกฺขมฺภิตกิเลโส อปฺปนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ โย ขิปฺปํ องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ขิปฺปาภิญฺญา นาม โหติฯ โย กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, ตสฺส สุขา ปฏิปทา นาม โหติฯ

วิปสฺสนาปกฺเข ปน โย รูปารูปมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสนฺโต จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ อรูปํ ปริคฺคณฺหาติ, รูปารูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา นาม โหติฯ ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส ปน วิปสฺสนาปริวาเส มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ โยปิ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ววตฺถเปติ, ววตฺถปิเต จ นามรูเป วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติฯ ตสฺสาปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ

อปโร นามรูปมฺปิ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจเย ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคณฺหาติ, ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติฯ เอวมฺปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ

อปโร ปจฺจเยปิ ปริคฺคเหตฺวา ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิทฺธลกฺขโณ จ วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติฯ เอวมฺปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ

อปโร ลกฺขณานิปิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิปสฺสนาญาเณ ติกฺเข สูเร สุปฺปสนฺเน วหนฺเต อุปฺปนฺนํ วิปสฺสนานิกนฺติํ ปริยาทิยมาโน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริยาทิยติ, นิกนฺติญฺจ ปริยาทิยิตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติฯ เอวมฺปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ อิมินาวุปาเยน อิตราปิ ติสฺโส ปฏิปทา เวทิตพฺพาฯ วิปสฺสนาปกฺขิกา เอว ปเนตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา ทฏฺฐพฺพาฯ

จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ยถาวุตฺตปฏิปทาวิภาเคน จตฺตาโร ปฏิปนฺนกปุคฺคลาฯ ตํ ปน ปฏิปทาวิภาคํ สทฺธิํ เหตุปายผเลหิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาจริโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ จริตนฺติ จริยา, วุตฺตีติ อตฺโถฯ

ตณฺหาย นิพฺพตฺติตํ จริตํ เอตสฺสาติ ตณฺหาจริโต, ตณฺหาย วา ปวตฺติโต จริโต ตณฺหาจริโต, โลภชฺฌาสโยติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิจริโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ มนฺโทติ มนฺทิยํ วุจฺจติ อวิชฺชา, ตาย สมนฺนาคโต มนฺโท, โมหาธิโกติ อตฺโถฯ

สตินฺทฺริเยนาติ สติยา อาธิปจฺจํ กุรุมานายฯ สตินฺทฺริยเมว หิสฺส วิสทํ โหติฯ ยสฺมา ตณฺหาจริตตาย ปุพฺพภาเค โกสชฺชาภิภเวน น วีริยํ พลวํ โหติ, โมหาธิกตาย น ปญฺญา พลวตีฯ ตทุภเยนาปิ น สมาธิ พลวา โหติ, ตสฺมา ‘‘สตินฺทฺริยเมว หิสฺส วิสทํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘สติปฏฺฐาเนหิ นิสฺสเยหี’’ติฯ ตณฺหาจริตตาย จสฺส กิเลสวิกฺขมฺภนํ น สุกรนฺติ ทุกฺขา ปฏิปทา, อวิสทญาณตาย ทนฺธาภิญฺญาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ นิยฺยาตีติ อริยมคฺเคน วฏฺฏทุกฺขโต นิคฺคจฺฉติฯ

อุทตฺโถติ อุทอตฺโถ, อุฬารปญฺโญติ อตฺโถฯ ปญฺญาสหายปฏิลาเภน จสฺส สมาธิ ติกฺโข โหติ สมฺปยุตฺเตสุ อาธิปจฺจํ ปวตฺเตติฯ เตเนวาห – ‘‘สมาธินฺทฺริเยนา’’ติฯ วิสทญาณตฺตา ‘‘ขิปฺปาภิญฺญายา’’ติ วุตฺตํฯ สมาธิปธานตฺตา ฌานานํ ฌาเนหิ นิสฺสเยหีติ อยํ วิเสโสฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ ทิฏฺฐิจริโต อนิยฺยานิกมคฺคมฺปิ นิยฺยานิกนฺติ มญฺญมาโน ตตฺถ อุสฺสาหพหุลตฺตา วีริยาธิโก โหติฯ วีริยาธิกตาเยว จสฺส กิเลสวิกฺขมฺภนํ สุกรนฺติ สุขา ปฏิปทา, อวิสทญาณตาย ปน ทนฺธาภิญฺญาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ทิฏฺฐิจริโต มนฺโท’’ติอาทินาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

สจฺเจหีติ อริยสจฺเจหิฯ อริยสจฺจานิ หิ โลกิยานิ ปุพฺพภาคญาณสฺส สมฺมสนฏฺฐานตาย โลกุตฺตรานิ อธิมุจฺจนตาย มคฺคญาณสฺส อภิสมยฏฺฐานตาย จ นิสฺสยานิ โหนฺตีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอตฺถ จ ทิฏฺฐิจริโต อุทตฺโถ อุคฺฆฏิตญฺญูฯ ตณฺหาจริโต มนฺโท เนยฺโยฯ อิตเร ทฺเวปิ วิปญฺจิตญฺญูติ เอวํ เยน เวเนยฺยตฺตเยน ปุพฺเพ เทสนาวิภาโค ทสฺสิโต, ตเทว เวเนยฺยตฺตยํ อิมินา ปฏิปทาวิภาเคน ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ ตํ เวเนยฺยุปุคฺคลวิภาคํ อตฺถนยโยชนาย วิสยํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อุโภ ตณฺหาจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตณฺหาย สมาธิปฏิปกฺขตฺตา ตณฺหาจริโต วิสุชฺฌมาโน สมาธิมุเขน วิสุชฺฌตีติ อาห – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมายา’’ติฯ ‘‘สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (อ. นิ. 4.170; ปฏิ. ม. 2.1, 3) วจนโต ปน สมฺมาทิฏฺฐิสหิเตเนว สมฺมาสมาธินา นิยฺยานํ, น สมฺมาสมาธินา เอวาติ อาห – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนายา’’ติฯ ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลสมาธี’’ติ สงฺคเหสุ วุตฺตํฯ อิธ ปน อนาคามิผลสมาธีติ วกฺขติฯ โส หิ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการีติฯ ตตฺถ รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ โส วิรชฺชติ เอตายาติ ราควิราคา, ตาย ราควิราคาย, ราคปฺปหายิกายาติ อตฺโถฯ

เจโตวิมุตฺติยาติ เจโตติ จิตฺตํ, ตทปเทเสน เจตฺถ สมาธิ วุจฺจติ ‘‘ยถา จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23)ฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, เตน วา วิมุตฺโต, ตโต วิมุจฺจนนฺติ วา วิมุตฺติ, สมาธิเยวฯ ยถา หิ โลกิยกถายํ สญฺญา จิตฺตญฺจ เทสนาสีสํฯ ยถาห – ‘‘นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน’’ติ (ที. นิ. 3.332, 341, 357; อ. นิ. 7.44; 9.24) ‘‘กิํ จิตฺโต ตฺวํ, ภิกฺขู’’ติ (ปารา. 135) จ, เอวํ โลกุตฺตรกถายํ ปญฺญา สมาธิ จฯ ยถาห – ‘‘ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธี’’ติ (วิภ. 804) จ ‘‘สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ จฯ เตสุ อิธ ราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกโต สมถปุพฺพงฺคมตาวจนโต จ เจโตคฺคหเณน สมาธิ วุตฺโตฯ ตถา วิมุตฺติวจเนนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมาธิเยวา’’ติฯ เจโต จ ตํ วิมุตฺติ จาติ เจโตวิมุตฺติฯ อถ วา วุตฺตปฺปการสฺเสว เจตโส ปฏิปกฺขโต วิมุตฺติ วิโมกฺโขติ เจโตวิมุตฺติ, เจตสิ วา ผลวิญฺญาเณ วุตฺตปฺปการาว วิมุตฺตีติ เจโตวิมุตฺติ, เจตโส วา ผลวิญฺญาณสฺส ปฏิปกฺขโต วิมุตฺติ วิโมกฺโข เอตสฺมินฺติ เจโตวิมุตฺติ, สมาธิเยวฯ ปญฺญาวิมุตฺติยาติ เอตฺถาปิ อยํ นโย ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ

ทิฏฺฐิยา สวิสเย ปญฺญาสทิสี ปวตฺตีติ ทิฏฺฐิจริโต วิสุชฺฌมาโน ปญฺญามุเขน วิสุชฺฌตีติ อาห – ‘‘อุโภ ทิฏฺฐิจริตา วิปสฺสนา’’ติอาทิฯ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลปญฺญา ฯ สมถคฺคหเณน ตปฺปฏิปกฺขโต ตณฺหํ วิปสฺสนาคฺคหเณน อวิชฺชญฺจ นิทฺธาเรตฺวา ปฐมนยสฺส ภูมิํ สกฺกา สุเขน ทสฺเสตุนฺติ อาห – ‘‘เย สมถ…เป.… หาตพฺพา’’ติฯ

ตตฺถ สมถปุพฺพงฺคมา ปฏิปทาติ ปุริมา ทฺเว ปฏิปทา, อิตรา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาติ ทฏฺฐพฺพาฯ หาตพฺพาติ คเมตพฺพา, เนตพฺพาติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาย อนิจฺจทุกฺขอนตฺตสญฺญาภาวโต ทุกฺขสญฺญาปริวารตฺตา จ อสุภสญฺญาย อิมา จตสฺโส สญฺญา ทสฺสิตา โหนฺติฯ ตปฺปฏิปกฺเขน จ จตฺตาโร วิปลฺลาสาติ สกลสฺส สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส ภูมิํ สุเขน สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ อาห – ‘‘เย วิปสฺสนา…เป.… หาตพฺพา’’ติฯ

[7] เอวํ ปฏิปทาวิภาเคน เวเนยฺยปุคฺคลวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ ญาณวิภาเคน ทสฺเสนฺโต ยสฺมา ภควโต เทสนา ยาวเทว เวเนยฺยวินยนตฺถา, วินยนญฺจ เนสํ สุตมยาทีนํ ติสฺสนฺนํ ปญฺญานํ อนุกฺกเมน นิพฺพตฺตนํ, ยถา ภควโต เทสนาย ปวตฺติภาววิภาวนญฺจ หารนยพฺยาปาโร, ตสฺมา อิมสฺส หารสฺส สมุฏฺฐิตปฺปการํ ตาว ปุจฺฉิตฺวา เยน ปุคฺคลวิภาคทสฺสเนน เทสนาภาชนํ วิภชิตฺวา ตตฺถ เทสนายํ เทสนาหารํ นิโยเชตุกาโม ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สฺวายํ หาโร กตฺถ สมฺภวตี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยสฺสาติ โย โส อฏฺฐหิ อกฺขเณหิ วิมุตฺโต โสตาวธานปริโยสานาหิ จ สมฺปตฺตีติ สมนฺนาคโต ยสฺสฯ สตฺถาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสนโต สตฺถาฯ ธมฺมนฺติ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม, ตํ ธมฺมํฯ เทสยตีติ สงฺเขปวิตฺถารนเยหิ ภาสติ กเถติฯ อญฺญตโรติ ภควโต สาวเกสุ อญฺญตโรฯ ครุฏฺฐานีโยติ สีลสุตาทิคุณวิเสสโยเคน ครุกรณีโยฯ สพฺรหฺมจารีติ พฺรหฺมํ วุจฺจติ เสฏฺฐฏฺเฐน สกลํ สตฺถุสาสนํฯ สมํ สห วา พฺรหฺมํ จรติ ปฏิปชฺชตีติ สพฺรหฺมจารีฯ สทฺธํ ปฏิลภตีติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา โย เอวรูปสฺส ธมฺมสฺส เทเสตา’’ติ ตถาคเต, ‘‘สฺวากฺขาโต วตายํ ธมฺโม โย เอวํ เอกนฺตปริปุณฺโณ เอกนฺตปริสุทฺโธ’’ติอาทินา ธมฺเม จ สทฺธํ ลภติ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ ยถาสุเต ยถาปริยตฺเต ธมฺเมฯ วีมํสาติ ปาฬิยา ปาฬิอตฺถสฺส จ วีมํสนปญฺญา ฯ เสสํ ตสฺสา เอว เววจนํฯ สา หิ ยถาวุตฺตวีมํสเน สงฺโกจํ อนาปชฺชิตฺวา อุสฺสหนวเสน อุสฺสาหนา, ตุลนวเสน ตุลนา, อุปปริกฺขณวเสน อุปปริกฺขาติ จ วุตฺตาฯ

อถ วา วีมํสตีติ วีมํสา, สา ปทปทตฺถวิจารณา ปญฺญาฯ อุสฺสาหนาติ วีริเยน อุปตฺถมฺภิตา ธมฺมสฺส ธารณปริจยสาธิกา ปญฺญาฯ ตุลนาติ ปเทน ปทนฺตรํ, เทสนาย วา เทสนนฺตรํ ตุลยิตฺวา สํสนฺทิตฺวา คหณปญฺญาฯ อุปปริกฺขาติ มหาปเทเส โอตาเรตฺวา ปาฬิยา ปาฬิอตฺถสฺส จ อุปปริกฺขณปญฺญาฯ อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ อากงฺขนฺเตหิ สุยฺยตีติ สุตํ, กาลวจนิจฺฉาย อภาวโต, ยถา ทุทฺธนฺติฯ กิํ ปน ตนฺติ? อธิการโต สามตฺถิยโต วา ปริยตฺติธมฺโมติ วิญฺญายติฯ อถ วา สวนํ สุตํ, โสตทฺวารานุสาเรน ปริยตฺติธมฺมสฺส อุปธารณนฺติ อตฺโถฯ สุเตน เหตุนา นิพฺพตฺตา สุตมยีฯ ปกาเรน ชานาตีติ ปญฺญาฯ ยา วีมํสา, อยํ สุตมยี ปญฺญาติ ปจฺเจกมฺปิ โยเชตพฺพํฯ ตถาติ ยถา สุตมยี ปญฺญา วีมํสาทิปริยายวตี วีมํสาทิวิภาควตี จ, ตถา จินฺตามยี จาติ อตฺโถฯ ยถา วา สุตมยี โอรมตฺติกา อนวฏฺฐิตา จ, เอวํ จินฺตามยี จาติ ทสฺเสติฯ

สุเตน นิสฺสเยนาติ สุเตน ปริยตฺติธมฺเมน ปริยตฺติธมฺมสฺสวเนน วา อุปนิสฺสเยน อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, ยถาวุตฺตํ สุตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถฯ วีมํสาติอาทีสุ ‘‘อิทํ สีลํ, อยํ สมาธิ, อิเม รูปารูปธมฺมา, อิเม ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาววีมํสนภูตา ปญฺญา วีมํสาฯ เตสํเยว ธมฺมานํ วจนตฺถํ มุญฺจิตฺวา สภาวสรสลกฺขณสฺส ตุลยิตฺวา วิย คหณปญฺญา ตุลนาฯ เตสํเยว ธมฺมานํ สลกฺขณํ อวิชหิตฺวา อนิจฺจตาทิรุปฺปนสปฺปจฺจยาทิอากาเร จ ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา จ อุปปริกฺขณปญฺญา อุปปริกฺขา, ตถา อุปปริกฺขิเต ธมฺเม สวิคฺคเห วิย อุปฏฺฐหนฺเต เอวเมเตหิ นิชฺฌานกฺขเม กตฺวา จิตฺเตน อนุ อนุ เปกฺขณา มนสานุเปกฺขณาฯ เอตฺถ จ ยถา สุตมยี ปญฺญา ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ธารณปริจยวเสน ปวตฺตนโต อุสฺสาหชาตา ‘‘อุสฺสาหนา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น เอวํ จินฺตามยีติ อิธ ‘‘อุสฺสาหนา’’ติ ปทํ น วุตฺตํฯ จินฺตนํ จินฺตา, นิชฺฌานนฺติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อิมาหิ ทฺวีหิ ปญฺญาหีติ ยถาวุตฺตาหิ ทฺวีหิ ปญฺญาหิ การณภูตาหิฯ สุตจินฺตามยญาเณสุ หิ ปติฏฺฐิโต วิปสฺสนํ อารภตีติฯ ‘‘อิมาสุ ทฺวีสุ ปญฺญาสู’’ติปิ ปฐนฺติฯ

‘‘เตหิ ชาตาสุ อุปฺปนฺนาสู’’ติ วา วจนเสโส โยเชตพฺโพฯ มนสิการสมฺปยุตฺตสฺสาติ รูปารูปปริคฺคหาทิมนสิกาเร ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสฯ ยํ ญาณํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตนเยน มนสิการปฺปโยเคน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิมคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีนํ สมฺป อาทเนน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกนฺตสฺส ยํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตํ อริยมคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนามยี ปญฺญาติ สมฺพนฺโธฯ ตํ ปน ทสฺสนํ ภาวนาติ ทุวิธนฺติ อาห – ‘‘ทสฺสนภูมิยํ วา ภาวนาภูมิยํ วา’’ติฯ ยทิ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติ, กถํ ตตฺถ ปญฺญา ภาวนามยีติ? ภาวนามยเมว หิ ตํ ญาณํ, ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ปน ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺตนฺติ สผโล ปฐมมคฺโค ทสฺสนภูมิฯ เสสา เสกฺขาเสกฺขธมฺมา ภาวนาภูมิฯ

[8] อิทานิ อิมา ติสฺโส ปญฺญา ปริยายนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ปรโตโฆสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปรโตติ น อตฺตโต, อญฺญโต สตฺถุโต สาวกโต วาติ อตฺโถฯ โฆสาติ เตสํ เทสนาโฆสโต, เทสนาปจฺจยาติ อตฺโถฯ อถ วา ปรโต โฆโส เอติสฺสาติ ปรโตโฆสา, ยา ปญฺญา, สา สุตมยีติ โยเชตพฺพํฯ ปจฺจตฺตสมุฏฺฐิตาติ ปจฺจตฺตํ ตสฺส ตสฺส อตฺตนิ สมฺภูตาฯ โยนิโสมนสิการาติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวปริคฺคณฺหนาทินา ยถาวุตฺเตน อุปาเยน ปวตฺตมนสิการาฯ ปรโต จ โฆเสนาติ ปรโตโฆเสน เหตุภูเตนฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อิทานิ ยทตฺถํ อิมา ปญฺญา อุทฺธฏา, ตเมว เวเนยฺยปุคฺคลวิภาคํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมา ทฺเวติ คณนวเสน วตฺวา ปุน ตา สุตมยี จินฺตามยี จาติ สรูปโต ทสฺเสติฯ อยํ อุคฺฆฏิตญฺญูติ อยํ สุตมยจินฺตามยญาเณหิ อาสยปโยคปโพธสฺส นิปฺผาทิตตฺตา อุทฺเทสมตฺเตเนว ชานนโต ‘‘อุคฺฆฏิตญฺญู’’ติ วุจฺจติฯ อยํ วิปญฺจิตญฺญูติ จินฺตามยญาเณน อาสยสฺส อปริกฺขตตฺตา อุทฺเทสนิทฺเทเสหิ ชานนโต วิปญฺจิตญฺญูฯ อยํ เนยฺโยติ สุตมยญาณสฺสาปิ อภาวโต นิรวเสสํ วิตฺถารเทสนาย เนตพฺพโต เนยฺโยฯ

[9] เอวํ เทสนาปฏิปทาญาณวิภาเคหิ เทสนาภาชนํ เวเนยฺยตฺตยํ วิภชิตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปวตฺติตาย ภควโต ธมฺมเทสนาย เทสนาหารํ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตุํ ‘‘สายํ ธมฺมเทสนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ สายนฺติ สา อยํฯ ยา ปุพฺเพ ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทินา (เนตฺติ. 5) ปฏินิทฺเทสวารสฺส อาทิโต เทสนาหารสฺส วิสยภาเวน นิกฺขิตฺตา ปาฬิ, ตเมเวตฺถ เทสนาหารํ นิโยเชตุํ ‘‘สายํ ธมฺมเทสนา’’ติ ปจฺจามสติฯ กิํ เทสยตีติ กเถตุกมฺยตาวเสน เทสนาย ปิณฺฑตฺถํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ คณนาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา สามญฺญโต ทสฺเสติ ‘‘จตฺตาริ สจฺจานี’’ติฯ สจฺจวินิมุตฺตา หิ ภควโต เทสนา นตฺถีติฯ ตสฺสา จ จตฺตาริ สจฺจานิ ปิณฺฑตฺโถฯ ปวตฺติปวตฺตกนิวตฺติตทุปายวิมุตฺตสฺส เนยฺยสฺส อภาวโต จตฺตาริ อวิปรีตภาเวน สจฺจานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตานิ ‘‘ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺค’’นฺติ สรูปโต ทสฺเสติฯ

ตตฺถ อเนกุปทฺทวาธิฏฺฐานภาเวน กุจฺฉิตตฺตา พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรเหน ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขํฯ อวเสสปจฺจยสมวาเย ทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติการณตฺตา สมุทโยฯ สพฺพคติสุญฺญตฺตา นตฺถิ เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาโต ทุกฺขโรโธ, เอตสฺมิํ วา อธิคเต สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโวติปิ นิโรโธ, อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา วาฯ มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยตีติ วา มคฺโคฯ ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํฯ เอวํ ยสฺมิํ สุตฺเต จตฺตาริ สจฺจานิ สรูปโต อาคตานิ, ตตฺถ ยถารุตวเสนฯ ยตฺถ ปน สุตฺเต จตฺตาริ สจฺจานิ สรูปโต น อาคตานิ, ตตฺถ อตฺถโต จตฺตาริ สจฺจานิ อุทฺธริตฺวา เตสํ วเสน อสฺสาทาทโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ยตฺถ จ อสฺสาทาทโย สรูปโต อาคตา, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยตฺถ ปน น อาคตา, ตตฺถ อตฺถโต อุทฺธริตฺวา เตสํ วเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตพฺพานิฯ อิธ ปน อสฺสาทาทโย อุทาหรณวเสน สรูปโต ทสฺสิตาติ เตหิ สจฺจานิ นิทฺธาเรตุํ ‘‘อาทีนโว จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (ที. นิ. 2.387; ม. นิ. 1.120; 3.373; วิภ. 202) วจนโต ตณฺหาวชฺชา เตภูมกธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, เต จ อนิจฺจาทิสภาวตฺตา อาทีนโว, ผลญฺจ เทสนาย สาเธตพฺพํฯ ตตฺถ ยํ โลกิยํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ผลญฺจ ทุกฺข’’นฺติฯ อสฺสาโทติ ตณฺหาวิปลฺลาสานมฺปิ อิจฺฉิตตฺตา เต สนฺธาย ‘‘อสฺสาโท สมุทโย’’ติ วุตฺตํฯ

สห วิปสฺสนาย อริยมคฺโค เทสนา จ เทสนาผลาธิคมสฺส อุปาโยติ กตฺวา ‘‘อุปาโย อาณตฺติ จ มคฺโค’’ติ วุตฺตํฯ นิสฺสรณปเท จาปิ อริยมคฺโค นิทฺธาเรตพฺโพ, น จายํ สจฺจวิภาโค อากุโลติ ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา หิ สจฺจวิภงฺเค (วิภ. 208) ‘‘ตณฺหา อวสิฏฺฐา กิเลสา อวสิฏฺฐา อกุสลา ธมฺมา สาสวานิ กุสลมูลานิ สาสวา จ กุสลา ธมฺมา สมุทยสจฺจภาเวน วิภตฺตา’’ติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ นเย ตํตํอวสิฏฺฐา เตภูมกธมฺมา ทุกฺขสจฺจภาเวน วิภตฺตา, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานีติ นิคมนํ ฯ อิทํ ธมฺมจกฺกนฺติ ยายํ ภควโต จตุสจฺจวเสน สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา, อิทํ ธมฺมจกฺกํฯ

อิทานิ ตสฺสา ธมฺมเทสนาย ธมฺมจกฺกภาวํ สจฺจวิภงฺคสุตฺตวเสน (ม. นิ. 3.371 อาทโย) ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ อิทํ ชาติอาทิวิภาคํ สงฺเขปโต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธสงฺคหํ ตณฺหาวชฺชํ เตภูมกธมฺมชาตํ ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาเวน ทุกฺขทุกฺขาทิภาเวน จ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ อตฺโถฯ เมติ ภควา อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ พาราณสิยนฺติ พาราณสีนามกสฺส นครสฺส อวิทูเรฯ ปจฺเจกพุทฺธอิสีนํ อากาสโต โอตรณฏฺฐานตาย อิสิปตนํฯ มิคานํ ตตฺถ อภยสฺส ทินฺนตฺตา มิคทายนฺติ จ ลทฺธนาเม อสฺสเมฯ อุตฺตรติ อติกฺกมติ, อภิภวตีติ วา อุตฺตรํ, นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํฯ อนติสยํ อปฺปฏิภาคํ วาฯ กิญฺจาปิ ภควโต ธมฺมเทสนา อเนกาสุ เทวมนุสฺสปริสาสุ อเนกสตกฺขตฺตุํ เตสํ อริยสจฺจปฺปฏิเวธสมฺปาทนวเสน ปวตฺติตา, ตถาปิ สพฺพปฐมํ อญฺญาสิโกณฺฑญฺญปฺปมุขาย อฏฺฐารสปริมาณาย พฺรหฺมโกฏิยา จตุสจฺจปฺปฏิเวธวิภาวนียา ธมฺมเทสนา, ตสฺสา สาติสยา ธมฺมจกฺกสมญฺญาติ ‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สติปฏฺฐานาทิธมฺโม เอว ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกนฺติ วา อาณาฯ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมญฺจ ตํ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํฯ ยถาห – ‘‘ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 2.41-42)ฯ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ธมฺมิสฺสรสฺส ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต ธมฺมจกฺกสฺส จ อนุตฺตรภาวโต อปฺปฏิเสธนียํฯ เกน ปน อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อาห ‘‘สมเณน วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สมเณนาติ ปพฺพชฺชํ อุปคเตนฯ

พฺราหฺมเณนาติ ชาติพฺราหฺมเณนฯ ปรมตฺถสมณพฺราหฺมณานญฺหิ ปฏิโลมนจิตฺตํเยว นตฺถิฯ เทเวนาติ กามาวจรเทเวนฯ เกนจีติ เยน เกนจิ อวสิฏฺฐปาริสชฺเชนฯ เอตฺตาวตา อฏฺฐนฺนมฺปิ ปริสานํ อนวเสสปริยาทานํ ทฏฺฐพฺพํฯ โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเกฯ

ตตฺถาติ ติสฺสํ จตุสจฺจธมฺมเทสนายํฯ อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขราติ อุปฺปฏิปาฏิวจนํ เยภุยฺเยน ปทสงฺคหิตานิ อกฺขรานีติ ทสฺสนตฺถํฯ ปทา อกฺขรา พฺยญฺชนาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺถสฺสาติ จตุสจฺจสงฺขาตสฺส อตฺถสฺสฯ สงฺกาสนาติ สงฺกาสิตพฺพากาโรฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อตฺถสฺสาติ จ สมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ อิติปิทนฺติ อิตีติ ปการตฺโถ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, อิมินาปิ อิมินาปิ ปกาเรน อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตน ชาติอาทิเภเทน ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส อเนกเภทตํ ตํทีปกานํ อกฺขรปทาทีนํ วุตฺตปฺปการํ อปริมาณตญฺจ สมตฺเถติฯ

อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อยํ กามตณฺหาทิเภทา ตณฺหาวฏฺฏสฺส มูลภูตา ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติเหตุภาวโต ทุกฺขสมุทโยฯ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ อยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏา อสงฺขตธาตุ ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรโธฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ อยํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิอฏฺฐงฺคสมูโห ทุกฺขนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ คจฺฉติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขีภูตตฺตา ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยาติ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ อิติปิทนฺติ ปทสฺส ปน สมุทยสจฺเจ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริเตหิ, นิโรธสจฺเจ มทนิมฺมทนาทิปริยาเยหิ, มคฺคสจฺเจ สตฺตตฺติํสโพธิปกฺขิยธมฺเมหิ อตฺโถ วิภชิตฺวา เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เอวํ ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ คาถาย สกลสฺส สาสนสฺส ฉนฺนํ อตฺถปทานํ ฉนฺนญฺจ พฺยญฺชนปทานํ วเสน ยา ทฺวาทสปทตา วุตฺตา, ตเมว ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทินา เทสนาหารสฺส วิสยทสฺสนวเสน ฉฉกฺกปริยายํ (ม. นิ. 3.420 อาทโย) เอกเทเสน อุทฺทิสิตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺเตน (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 2.30) ตทตฺถสฺส สงฺคหิตภาวทสฺสนมุเขน สพฺพสฺสาปิ ภควโต วจนสฺส จตุสจฺจเทสนาภาวํ ตทตฺถสฺส จ จตุสจฺจภาวํ วิภาเวนฺโต ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิย’’นฺติอาทินา สจฺจวิภงฺคสุตฺตํ (ม. นิ. 3.371 อาทโย) อุทฺเทสโต ทสฺเสตฺวา ‘‘ตตฺถ อปริมาณา ปทา’’ติอาทินา พฺยญฺชนตฺถปทานิ วิภชนฺโต ทฺวาทสปทภาวํ ทีเปตฺวา อิทานิ เตสํ อญฺญมญฺญวิสยิวิสยภาเวน สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ปทาวยวคฺคหณมุเขน ปทคฺคหณํ, คหิเต จ ปเท ปทตฺถาวโพโธ คหิตปุพฺพสงฺเกตสฺส โหติฯ ตตฺถ จ ปทาวยวคฺคหเณน วิย ปทคฺคหณสฺส, ปทตฺถาวยวคฺคหเณนาปิ ปทตฺถคฺคหณสฺส วิเสสาธานํ ชายตีติ อาห – ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติฯ ยสฺมา ปน อกฺขเรหิ สํขิตฺเตน ทีปิยมาโน อตฺโถ ปทปริโยสาเน วากฺยสฺส อปริโยสิตตฺตา ปเทเนว ปกาสิโต ทีปิโต โหติ, ตสฺมา ‘‘ปเทหิ ปกาเสตี’’ติ วุตฺตํฯ วากฺยปริโยสาเน ปน โส อตฺโถ วิวริโต วิวโฏ กโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘พฺยญฺชเนหิ วิวรตี’’ติฯ ยสฺมา จ ปกาเรหิ วากฺยเภเท กเต ตทตฺโถ วิภตฺโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘อากาเรหิ วิภชตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา วากฺยาวยวานํ ปจฺเจกํ นิพฺพจนวิภาเค กเต โส อตฺโถ ปากโฏ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรตี’’ติฯ กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ พุทฺธินิสานญฺจ กตํ โหตีติ อาห – ‘‘นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปตี’’ติฯ เอตฺถ จ อกฺขเรหิ เอว สงฺกาเสตีติ อวธารณํ อกตฺวา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติเยวาติ เอวํ อวธารณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ อตฺถปทานํ นานาวากฺยวิสยตาปิ สิทฺธา โหติฯ เตน เอกานุสนฺธิเก สุตฺเต ฉเฬว อตฺถปทานิ, นานานุสนฺธิเก ปน อนุสนฺธิมฺหิ อนุสนฺธิมฺหิ ฉ ฉ อตฺถปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานิฯ

‘‘อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏตี’’ติอาทินา พฺยญฺชนปทานํ กิจฺจสาธนํ ทสฺเสติฯ เวเนยฺยตฺตยวินยเมว หิ เตสํ พฺยาปาโรฯ อฏฺฐานภาวโต ปน สจฺจปฺปฏิเวธสฺส ปทปรโม น อิธ วุตฺโตฯ เนยฺยคฺคหเณเนว วา ตสฺสาปิ อิธ คหณํ เสกฺขคฺคหเณน วิย กลฺยาณปุถุชฺชนสฺสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อกฺขเรหีติอาทีสุ กรณสาธเน กรณวจนํ, น เหตุมฺหิฯ อกฺขราทีนิ หิ อุคฺฆฏนาทิอตฺถานิ, น อุคฺฆฏนาทิอกฺขราทิอตฺถํฯ

ยทตฺถา จ กิริยา โส เหตุ, ยถา ‘‘อนฺเนนวสตี’’ติฯ อุคฺฆเฏตีติ โสตาวธานํ กตฺวา สมาหิตจิตฺตานํ เวเนยฺยานํ สงฺกาสนวเสน อกฺขเรหิ วิเสสํ อาทหนฺโต ยถา ปทปริโยสาเน อาสยปฺปฏิโพโธ โหติ, ตถา ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ สงฺเขเปน กเถติ อุทฺทิสตีติ อตฺโถฯ วิปญฺจยตีติ ยถาอุทฺทิฏฺฐํ อตฺถํ นิทฺทิสติฯ วิตฺถาเรตีติ วิตฺถารํ กโรติ, วิตฺถารํ กตฺวา อาจิกฺขติ วา, ปฏินิทฺทิสตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา เจตฺถ อุคฺฆเฏตีติ อุทฺทิสนํ อธิปฺเปตํฯ อุทฺเทโส จ เทสนาย อาทิ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อุคฺฆฏนา อาที’’ติฯ ตถา วิปญฺจนํ นิทฺทิสนํ, วิตฺถรณํ ปฏินิทฺทิสนํ, นิทฺเทสปฏินิทฺเทสา จ เทสนาย มชฺฌปริโยสานาติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วิปญฺจนา มชฺเฌ, วิตฺถารณา ปริโยสาน’’นฺติฯ

เอวํ ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทินา ฉนฺนํ พฺยญฺชนปทานํ พฺยาปารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถปทานํ พฺยาปารํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสยํ ธมฺมวินโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สีลาทิธมฺโม เอว ปริยตฺติอตฺถภูโต เวเนยฺยวินยนโต ธมฺมวินโยฯ อุคฺฆฏียนฺโตติ อุทฺทิสิยมาโนฯ เตนาติ อุคฺฆฏิตญฺญูวินยเนนฯ วิปญฺจียนฺโตติ นิทฺทิสิยมาโนฯ วิตฺถารียนฺโตติ ปฏินิทฺทิสิยมาโนฯ

[10] เอตฺตาวตา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติ อุทฺทิฏฺฐาย ปาฬิยา ติวิธกลฺยาณตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉ ปทานิ อตฺโถ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยํฯ ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทินา เทสนาหารสฺส วิสยภาเวน อุทฺทิฏฺฐํ ปาฬิํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ โลกุตฺตรนฺติอาทิ ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธ’’นฺติ ปทานํ อตฺถวิวรณํฯ ตตฺถ อุปฏฺฐิตํ สพฺพวิเสสานนฺติ สพฺเพสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสงฺขาตานํ วิเสสานํ อธิสีลสิกฺขาทิวิเสสานํ วา อุปติฏฺฐนฏฺฐานํฯ ‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺต’’นฺติอาทีนํ วิย เอตสฺส สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ‘‘อิทํ วุจฺจติ ตถาคตปทํ อิติปี’’ติอาทีสุ อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ตถาคตคนฺธหตฺถิโน ปฏิปตฺติเทสนาคมเนหิ กิเลสคหนํ โอตฺถริตฺวา คตมคฺโคติปิฯ เตน โคจรภาวนาเสวนาหิ นิเสวิตํ ภชิตนฺติปิฯ ตสฺส มหาวชิรญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณทนฺเตหิ อารญฺชิตํ เตภูมกธมฺมานํ อารญฺชนฏฺฐานนฺติปิ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

อโต เจตนฺติ ยโต ตถาคตปทาทิภาเวน วุจฺจติ, อโต อเนเนว การเณน พฺรหฺมุโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ภควโต, พฺรหฺมํ วา สพฺพเสฏฺฐํ จริยนฺติ ปญฺญายติ ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตตฺตา ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ ญายติฯ เตนาห ภควาติ ยถาวุตฺตตฺถํ ปาฬิํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ

อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถตาย ภควโต เทสนาย ยาวเทว อริยมคฺคสมฺปาปนตฺโถ เทสนาหาโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โยคีน’’นฺติ อาหฯ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตาติ โยคิโนฯ เต หิ อิมํ เทสนาหารํ ปโยเชนฺตีติฯ อิทํ วจนํ เทสนาหารวิภงฺคสฺส ยถานุสนฺธินา สมฺมา ฐปิตภาวํ ทสฺเสตุํ ปกรณํ สงฺคายนฺเตหิ ฐปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน’’ติฯ นิยุตฺโตติ ปาฬิโต อสฺสาทาทิปทตฺเถ นิทฺธาเรตฺวา โยชิโตติ อตฺโถฯ

เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิจยหารวิภงฺควณฺณนา

[11] ตตฺถ กตโม วิจโย หาโรติอาทิ วิจยหารวิภงฺโคฯ ตตฺถายํ อปุพฺพปทวณฺณนา – กิํ วิจินตีติ เอตฺถ ‘‘วิจินตี’’ติ เอเตน วิจยสทฺทสฺส กตฺตุนิทฺเทสตํ ทสฺเสติฯ กินฺติ ปนตฺถสฺส หารสฺส วิสโย ปุจฺฉิโตติ ตํ ตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปทํ วิจินตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปทํ วิจินตีติ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว นิคมนา สุตฺตสฺส สพฺพํ ปทํ วิจินติฯ อยญฺจ วิจโย ทุวิโธ สทฺทโต อตฺถโต จฯ เตสุ ‘‘อิทํ นามปทํ, อิทํ อาขฺยาตปทํ, อิทํ อุปสคฺคปทํ, อิทํ นิปาตปทํ, อิทํ อิตฺถิลิงฺคํ, อิทํ ปุริสลิงฺคํ, อิทํ นปุํสกลิงฺคํ, อิทํ อตีตกาลํ, อิทํ อนาคตกาลํ, อิทํ วตฺตมานกาลํ, อิทํ กตฺตุสาธนํ, อิทํ กรณสาธนํ, อิทํ กมฺมสาธนํ, อิทํ อธิกรณสาธนํ, อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ, อิทํ อุปโยควจนํ, ยาว อิทํ ภุมฺมวจนํ, อิทํ เอกวจนํ, อิทํ อเนกวจน’’นฺติ เอวมาทิวิภาควจนํ, อยํ สทฺทโต ปทวิจโยฯ โส ปนายํ ปทวิจโย อวิปรีตสภาวนิรุตฺติสลฺลกฺขเณเนว สมฺปชฺชตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺถโต ปน วิจโย เตน เตน ปเทน วตฺตพฺพอตฺถสํวณฺณนาฯ สเจ ปน ปทํ ปุจฺฉาทิวเสน ปวตฺตํ, ตสฺส ตทตฺถสฺส จ ปุจฺฉาทิภาโว วิเจตพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺหํ วิจินตี’’ติอาทิมาหฯ