4. ปฏินิทฺเทสวารวณฺณนา

1. เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา

[5] เอวํ หาราทโย สุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสุ หาเร ตาว ปฏินิทฺเทสวเสน วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กตโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ เทสนาหาโรติ ปุจฺฉิตพฺพธมฺมนิทสฺสนํฯ กิญฺจาปิ เทสนาหาโร นิทฺเทสวาเร สรูปโต ทสฺสิโต, ปฏินิทฺเทสสฺส ปน วิสยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถํ เอกเทเสน ปจฺจามสติฯ อยํ เทสนาหาโร ปุพฺพาปราเปกฺโขฯ ตตฺถ ปุพฺพาเปกฺขตฺเต ‘‘กตโม เทสนาหาโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ สรูปโต ทสฺสิตสฺส นิคมนํ โหติฯ ปราเปกฺขตฺเต ปน ‘‘อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตี’’ติ เทสนากิริยาย กตฺตุนิทฺเทโส โหติฯ เตน เทสนาหารสฺส อนฺวตฺถสญฺญตํ ทสฺเสติฯ เทสยตีติ สํวณฺเณติ, วิตฺถาเรตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ อเนน เทเสตพฺพธมฺเม สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาท’’นฺติอาทิมาห, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ ตสฺมา อิโต ปรมฺปิ อวุตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ‘‘กตฺถ ปน อาคเต อสฺสาทาทิเก อยํ หาโร สํวณฺเณตี’’ติ อนุโยคํ มนสิกตฺวา เทสนาหาเรน สํวณฺเณตพฺพธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทิกํ สพฺพปริยตฺติธมฺมสงฺคาหกํ ภควโต ฉฉกฺกเทสนํ เอกเทเสน ทสฺเสติฯ

ตตฺถ ธมฺมนฺติ อยํ ธมฺม-สทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฏฺฐปฺปโยโคฯ ตถา หิ ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.73) ปริยตฺติธมฺเม ทิสฺสติฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.299; มหาว. 18) สจฺเจฯ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13, 145) สมาธิมฺหิฯ ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. 1.1.57; 1.2.147-148) ปญฺญายํฯ ‘‘ชาติธมฺมานํ, ภิกฺขเว, สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 2.398; ม. นิ. 1.131) ปกติยํ ฯ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.10.102; 1.15.385) ปุญฺเญฯ ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. 233) อาปตฺติยํฯ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลาธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 1) เญยฺเยฯ อิธ ปน ปริยตฺติยํ ทฏฺฐพฺโพติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; ธ. ส. อฏฺฐ. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ 1; พุ. วํ. อฏฺฐ. 1.1)ฯ

โวติ ปน อยํ โว-สทฺโท ‘‘หนฺท ทานิ, ภิกฺขเว, ปวาเรมิ โว’’ติ (สํ. นิ. 1.215) เอตฺถ อุปโยคตฺเถ อาคโตฯ ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณีย’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.273) กรณตฺเถฯ ‘‘เย หิ โว อริยา ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา’’ติอาทีสุ ปทปูรเณฯ ‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.72) สมฺปทานตฺเถฯ อิธาปิ สมฺปทานตฺเถ เอวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ