ทฺวาทสปทํ

[23] อิทานิ เยสํ พฺยญฺชนปทานํ อตฺถปทานญฺจ วเสน ทฺวาทส ปทานิ สุตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตานิ ปทานิ นิทฺทิสิตุํ ‘‘อกฺขรํ ปท’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํ ปริยายวเสน อกฺขรณโต อสญฺจรณโตฯ น หิ วณฺณสฺส ปริยาโย วิชฺชติ, อถ วณฺโณติ เกนฏฺเฐน วณฺโณ? อตฺถสํวณฺณนฏฺเฐนฯ วณฺโณ เอว หิ อิตฺตรขณตาย อปราปรภาเวน ปวตฺโต ปทาทิภาเวน คยฺหมาโน ยถาสมฺพนฺธํ ตํ ตํ อตฺถํ วทติ ฯ เอกกฺขรํ วา ปทํ อกฺขรํ, เกจิ ปน ‘‘มนสา เทสนาวาจาย อกฺขรณโต อกฺขร’’นฺติ วทนฺติฯ

ปทนฺติ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, ตํ นามปทํ อาขฺยาตปทํ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทนฺติ จตุพฺพิธํฯ ตตฺถ ‘‘ผสฺโส เวทนา จิตฺต’’นฺติ เอวมาทิกํ สตฺวปฺปธานํ นามปทํฯ ‘‘ผุสติ เวทยติ วิชานาตี’’ติ เอวมาทิกํ กิริยาปธานํ อาขฺยาตปทํฯ กิริยาวิเสสคฺคหณนิมิตฺตํ ‘‘ป’’ อิติ เอวมาทิกํ อุปสคฺคปทํฯ กิริยาย สตฺวสฺส จ สรูปวิเสสปฺปกาสนเหตุภูตํ ‘‘เอว’’นฺติ เอวมาทิกํ นิปาตปทํฯ

พฺยญฺชนนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตํ ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยญฺชยตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยํฯ ตํ ปน อตฺถโต ปทสมุทาโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปทมตฺตสวเนปิ หิ อธิการาทิวเสน ลพฺภมาเนหิ ปทนฺตเรหิ อนุสนฺธานํ กตฺวาว อตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหตีติ วากฺยเมว อตฺถํ พฺยญฺชยติฯ นิรุตฺตีติ อาการาภิหิตํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติฯ

นิทฺเทโสติ นิพฺพจนวิตฺถาโร นิรวเสสเทสนตฺตา นิทฺเทโสฯ ปเทหิ วากฺยสฺส วิภาโค อากาโรฯ ยทิ เอวํ ปทโต อาการสฺส โก วิเสโสติ? อปริโยสิเต วากฺเย อวิภชฺชมาเน วา ตทวยโว ปทํฯ อุจฺจารณวเสน ปริโยสิเต วากฺเย วิภชฺชมาเน วา ตทวยโว อากาโรติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ฉฏฺฐํ วจนํ ฉฏฺฐวจนํฯ อากาโร ฉฏฺฐวจนํ เอตสฺสาติ อาการฉฏฺฐวจนํ, พฺยญฺชนปทํฯ เอตฺถ จ พฺยญฺชนนฺติ อิมสฺส ปทสฺส อนนฺตรํ วตฺตพฺพํ อาการปทํ นิทฺเทสปทานนฺตรํ วทนฺเตน ‘‘อาการฉฏฺฐวจน’’นฺติ วุตฺตํ, ปทานุปุพฺพิกํ ปน อิจฺฉนฺเตหิ ตํ พฺยญฺชนปทานนฺตรเมว กาตพฺพํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อปริมาณา พฺยญฺชนา อปริมาณา อาการาติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ อากาเรหิ วิภชตี’’ติ จฯ เกจิ ปน ‘‘อาการปทพฺยญฺชนนิรุตฺติโย จ นิทฺเทโส’’ติ ปฐนฺติฯ เอตฺตาว พฺยญฺชนํ สพฺพนฺติ ยานิมานิ อกฺขราทีนิ นิทฺทิฏฺฐานิ, เอตฺตกเมว สพฺพํ พฺยญฺชนํ, เอเตหิ อสงฺคหิตํ พฺยญฺชนํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ

[24] สงฺกาสนาติ สํขิตฺเตน กาสนาฯ ปกาสนาติ ปฐมํ กาสนา, กาสียติ ทีปียตีติ อตฺโถฯ อิมินา หิ อตฺถปททฺวเยน อกฺขรปเทหิ วิภาวิยมาโน อตฺถากาโร คหิโตฯ

ยสฺมา อกฺขเรหิ สุยฺยมาเนหิ สุณนฺตานํ วิเสสวิธานสฺส กตตฺตา ปทปริโยสาเน ปทตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ ปเทหิ ปกาเสตีติ, อกฺขเรหิ ปเทหิ จ อุคฺฆาเฏตี’’ติ จฯ

วิวรณาติ วิตฺถารณาฯ วิภชนา จ อุตฺตานีกมฺมญฺจ ปญฺญตฺติ จ วิภชนุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺติฯ ตตฺถ วิภชนาติ วิภาคกรณํ, อุภเยนาปิ นิทฺทิสนมาหฯ อิธ ปุริมนเยเนว พฺยญฺชนากาเรหิ นิทฺทิสิยมาโน อตฺถากาโร ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุตฺตานีกมฺมํ ปากฏกรณํฯ ปกาเรหิ ญาปนํ ปญฺญตฺติฯ ทฺวเยนาปิ ปฏินิทฺทิสนํ กเถติฯ เอตฺถาปิ นิรุตฺตินิทฺเทสสงฺขาเตหิ พฺยญฺชนปเทหิ นิทฺทิสิยมาโน อตฺถากาโร วุตฺโต, โย ปฏินิทฺทิสียตีติ วุจฺจติฯ เอเตหีติ เอเตหิ เอว สงฺกาสนาทิวินิมุตฺตสฺส เทสนาตฺถสฺส อภาวโตฯ อตฺโถติ สุตฺตตฺโถฯ กมฺมนฺติ อุคฺฆฏนาทิกมฺมํฯ สุตฺตตฺเถน หิ เทสนาย ปวตฺติยมาเนน อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิเวเนยฺยานํ จิตฺตสนฺตานสฺส ปโพธนกิริยานิพฺพตฺติฯ โส จ สุตฺตตฺโถ สงฺกาสนาทิอากาโรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อตฺโถ กมฺมญฺจ นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติฯ

[25] ตีณีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ตโยติ วุตฺตํ โหติฯ นวหิ ปเทหีติ นวหิ โกฏฺฐาเสหิ ฯ อตฺโถ สมายุตฺโตติ อตฺโถ สมฺมา ยุตฺโต น วินา วตฺตติฯ สพฺพสฺส หิ พุทฺธวจนสฺส จตุสจฺจปฺปกาสนโต อตฺถนยานญฺจ จตุสจฺจโยชนวเสน ปวตฺตนโต สพฺโพ ปาฬิอตฺโถ อตฺถนยตฺตยสงฺคหิโต สงฺกาสนาทิอาการวิเสสวุตฺติ จาติฯ

[26] อิทานิ ยถานิทฺทิฏฺเฐ เทสนาหาราทิเก เนตฺติปฺปกรณสฺส ปทตฺเถ สุขคฺคหณตฺถํ คณนวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จตุพฺพีสาติ โสฬส หารา ฉ พฺยญฺชนปทานิ ทฺเว กมฺมนยาติ เอวํ จตุพฺพีสฯ อุภยนฺติ ฉ อตฺถปทานิ ตโย อตฺถนยาติ อิทํ นววิธํ ยถาวุตฺตํ จตุพฺพีสวิธญฺจาติ เอตํ อุภยํฯ สงฺกลยิตฺวาติ สมฺปิณฺเฑตฺวาฯ ‘‘สงฺเขปยโต’’ติปิ ปาโฐ, เอกโต กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ เอตฺติกาติ เอตปฺปมาณา, อิโต วินิมุตฺโต โกจิ เนตฺติปทตฺถา นตฺถีติ อตฺโถฯ

เอวํ เตตฺติํสปทตฺถาย เนตฺติยา สุตฺตสฺส อตฺถปริเยสนาย โย ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติ นเยหิ ปฐมํ หารา สํวณฺเณตพฺพาติ หารนยานํ สํวณฺณนากฺกโม ทสฺสิโต, สฺวายํ หารนยานํ เทสนากฺกเมเนว สิทฺโธฯ เอวํ สิทฺเธ สติ อยํ อารมฺโภ อิมมตฺถํ ทีเปติ – สพฺเพปิเม หารา นยา จ อิมินา ทสฺสิตกฺกเมเนว สุตฺเตสุ สํวณฺณนาวเสน โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยาติฯ

กิํ ปเนตฺถ การณํ, ยเทเต หารา นยา จ อิมินาว กเมน เทสิตาติ? ยทิปิ นายมนุโยโค กตฺถจิ อนุกฺกเม นิวิสติ, อปิ จ ธมฺมเทสนาย นิสฺสยผลตทุปายสรีรภูตานํ อสฺสาทาทีนํ วิภาวนสภาวตฺตา ปกติยา สพฺพสุตฺตานุรูปาติ สุวิญฺเญยฺยภาวโต ปเรสญฺจ สํวณฺณนาวิเสสานํ วิจยหาราทีนํ ปติฏฺฐาภาวโต ปฐมํ เทสนาหาโร ทสฺสิโตฯ

ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุพฺพาปรานุคีตีหิ สทฺธิํ เทสนาหารปทตฺถานํ ปวิจยสภาวตาย ตสฺส อนนฺตรํ วิจโยฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ปทํ วิจินติ…เป.… อาณตฺติํ วิจินติ อนุคีติํ วิจินตี’’ติฯ

วิจเยน หาเรน ปวิจิตานํ อตฺถานํ ยุตฺตายุตฺติวิจารณา ยุตฺตาติ ยุตฺติวิจารณภาวโต วิจยานนฺตรํ ยุตฺติหาโร วุตฺโตฯ ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพ’’นฺติฯ

ยุตฺตายุตฺตานํเยว อตฺถานํ อุปปตฺติอนุรูปํ การณปรมฺปราย นิทฺธารณลกฺขณํ ปทฏฺฐานจินฺตนํ กตฺตพฺพนฺติ ยุตฺติหารานนฺตรํ ปทฏฺฐานหาโร ทสฺสิโตฯ ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘โย โกจิ อุปนิสฺสโย โย โกจิ ปจฺจโย จ, สพฺโพ โส ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ

ยุตฺตายุตฺตานํ การณปรมฺปราย ปริคฺคหิตสภาวานํเยว จ ธมฺมานํ อวุตฺตานมฺปิ เอกลกฺขณตาย คหณํ กาตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ปทฏฺฐานานนฺตรํ ลกฺขโณ หาโร วุตฺโตฯ ตถา หิ ลกฺขณหารวิภงฺเค ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อตฺถโต นิทฺธาริตานมฺปิ ธมฺมานํ นิพฺพจนาทีนิ วตฺตพฺพานิ, น สุตฺเต สรูปโต อาคตานเมวาติ ทสฺสนตฺถํ ลกฺขณานนฺตรํ จตุพฺยูโห วุตฺโตฯ เอวญฺหิ นิรวเสสโต อตฺถาวโพโธ โหติ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ยทา หิ ภิกฺขุ อตฺถสฺส จ นามํ ชานาติ ธมฺมสฺส จ นามํ ชานาติ ตถา ตถา นํ อภินิโรเปตี’’ติ อนวเสสปริยาทานํ วกฺขติฯ

ตถา ‘‘ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปตี’’ติ เอตฺถ ‘‘เย ชรามรเณน อฏฺฏิยิตุกามา ภวิสฺสนฺติ , เต ภวิสฺสนฺติ โภชเน มตฺตญฺญุโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา’’ติอาทินา สมฺมาปฏิปตฺติํ อธิปฺปายภาเวน วกฺขติฯ

นิพฺพจนาธิปฺปายนิทานวจเนหิ สทฺธิํ สุตฺเต ปทตฺถานํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสงฺขาเต ปุพฺพาปรวิจาเร ทสฺสิเต เตสํ สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนํ สุเขน สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ จตุพฺยูหานนฺตรํ อาวฏฺโฏ วุตฺโตฯ เตเนว หิ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ คาถายํ อารมฺภนิกฺกมนพุทฺธสาสนโยคธุนเนหิ วีริยสมาธิปญฺญินฺทฺริยานิ นิทฺธาเรตฺวา ตทนุโยคสฺส มูลํ ‘‘ปมาโท’’ติ สุตฺตนฺตเร ทสฺสิโต ปมาโท อาวฏฺฏิโตฯ

สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏเน นิโยชิเต สาธารณาสาธารณวเสน สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ปทฏฺฐานโต ภูมิโต จ วิภาโค สกฺกา สุเขน โยชิตุนฺติ อาวฏฺฏานนฺตรํ วิภตฺติหาโร วุตฺโตฯ ยโต วิภตฺติหารวิภงฺเค ‘‘กตเม ธมฺมา สาธารณา? ทฺเว ธมฺมา สาธารณา, นามสาธารณา วตฺถุสาธารณา จา’’ติ อารภิตฺวา ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตานํ อนิยตานญฺจ สตฺตานํ ทสฺสนปฺปหาตพฺพา กิเลสา สาธารณา, ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา’’ติอาทินา สภาควิสภาคปริยายวนฺเตเยว ธมฺเม วิภชิสฺสติฯ

สาวชฺชานวชฺชธมฺมานํ สปฺปฏิภาคาภาวโต เตสํ วิภาเค กเต สุตฺตาคเต ธมฺเม อกสิเรน ปฏิปกฺขโต ปริวตฺเตตุํ สกฺกาติ วิภตฺติอนนฺตรํ ปริวตฺตนหาโร วุตฺโตฯ ตถา หิ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’’ติ ปฏิวิภตฺตสภาเว เอว ธมฺเม ปริวตฺตนหารวิภงฺเค อุทาหริสฺสติฯ

ปฏิปกฺขโต ปริวตฺติตาปิ ธมฺมา ปริยายวจเนหิ โพเธตพฺพา, น สุตฺเต อาคตาเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ปริวตฺตนานนฺตรํ เววจนหาโร วุตฺโตฯ

เอวํ เต ธมฺมา ปริยายสทฺทโตปิ วิภาวิตา โหนฺตีติ ปริยายโต ปกาสิตานํ ธมฺมานํ ปเภทโต ปญฺญตฺติวเสน วิภชนํ สุเขน สกฺกา ญาตุนฺติ เววจนหารานนฺตรํ ปญฺญตฺติหาโร วุตฺโตฯ ตถา หิ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปริยายปญฺญตฺติวิภาคํ สุโพธนญฺจ ปญฺญตฺติหารวิภงฺเค วกฺขติฯ

ปภาวปริญฺญาทิปญฺญตฺติวิภาคมุเขน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสจฺจาทิธมฺมวิภาเค กเต สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขน อวธารณํ สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ ปญฺญตฺติอนนฺตรํ โอตรโณ หาโร วุตฺโตฯ ตถา หิ ‘‘อุทฺธํ อโธ’’ติ คาถํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘วิปฺปมุตฺโต’’ติ ปเทน อเสกฺขํ วิชฺชํ นิทฺธาเรตฺวา ‘‘วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ’’ติอาทินา ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อุทาหริสฺสติฯ

ธาตายตนาทีสุ โอตาริตานํ สุตฺเต ปทตฺถานํ ปุจฺฉารมฺภวิโสธนํ สกฺกา สุเขน สมฺปาเทตุนฺติ โอตรณานนฺตรํ โสธโน หาโร วุตฺโตฯ ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘ยตฺถ เอวํ สุทฺโธ อารมฺโภ, โส ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต ภวตี’’ติอาทิฯ

วิโสธิเตสุ สุตฺเต ปทปทตฺเถสุ ตตฺถ ลพฺภมานสามญฺญวิเสสภาโว สุกโร โหตีติ ทสฺเสตุํ โสธนานนฺตรํ อธิฏฺฐาโน หาโร ทสฺสิโตฯ โสธโน หิ อธิฏฺฐานสฺส พหูปกาโร, ตโต เอว หิ ‘‘ยถา ยถา วา ปน ปุจฺฉิตํ, ตถา ตถา วิสฺสชฺชยิตพฺพ’’นฺติ วกฺขติฯ

สามญฺญวิเสสภูเตสุ สาธารณาสาธารเณสุ ธมฺเมสุ ปเวทิเตสุ ปริกฺขารสงฺขาตสฺส สาธารณาสาธารณรูปสฺส ปจฺจยเหตุราสิสฺส ปเภโท สุวิญฺเญยฺโยติ อธิฏฺฐานานนฺตรํ ปริกฺขาโร วุตฺโต ฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโยฯ ยถา กิํ ภเว, ยถา องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา พีชํ อสาธารณํ, ปถวี อาโป จ สาธารณา’’ติอาทิฯ

อสาธารเณ สาธารเณ จ การเณ ทสฺสิเต ตสฺส อตฺตโน ผเลสุ การณากาโร เตสํ เหตุผลานํ ปเภทโต เทสนากาโร ภาเวตพฺพปหาตพฺพธมฺมานํ ภาวนาปหานานิ จ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมานานิ สมฺมา สุตฺตสฺส อตฺถํ ตถตฺตาวโพธาย สํวตฺตนฺตีติ ปริกฺขารานนฺตรํ สมาโรปโน หาโร ทสฺสิโตติฯ อิทํ หารานํ อนุกฺกมการณํฯ

นยานํ ปน เวเนยฺยตฺตยปฺปโยชิตตฺตา อตฺถนยตฺตยูปเทสสฺส ตทนุกฺกเมเนว นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ ติณฺณํ อตฺถนยานํ กโม เวทิตพฺโพฯ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทโย หิ ตโย เวเนยฺยา นนฺทิยาวฏฺฏาทโย ปโยเชนฺติฯ

ตสฺมา เต อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสา วิย ยถากฺกมํ เตสํ อุปการาย สวํตฺตนฺตีติฯ ตถา หิ เนสํ จตฺตาโร ฉ อฏฺฐ จ มูลปทา นิทฺทิฏฺฐาฯ อิตรสฺส ปน นยทฺวยสฺส อตฺถนยตฺตยสฺส ภูมิยา อาโลจนํ ตสฺส ตตฺถ สมานยนญฺจาติ อิมินา การเณน อุทฺเทสกฺกโม เวทิตพฺโพฯ น หิ สกฺกา อโนโลเกตฺวา สมาเนตุนฺติฯ

เอตปรมตา จ หารานํ เอตฺตเกหิ ปการวิเสเสหิ อตฺถนยตฺตยสหิเตหิ สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺธาริยมาโน เวเนยฺยานํ อลมนุตฺตราย ปฐมาย ภูมิยา สมธิคมายาติ เวทิตพฺโพฯ ทสฺสนภูมิสมนุปฺปตฺติอตฺถา หิ เนตฺติปฺปกรณเทสนาติฯ อถ วา เอตทนฺโตคธตฺตา สพฺเพสํ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสสานํ เอตฺตาวตา หารานํ ทฏฺฐพฺพาฯ ยตฺตกา หิ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสสา, สพฺเพ เต เนตฺติอุปเทสายตฺตาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ

ตถา หิ เย เกจิ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาปการา นิทฺทิสียนฺติฯ เสยฺยถิทํ – สุตฺตสฺส สมุฏฺฐานํ วตฺตพฺพํ, อธิปฺปาโย วิภาเวตพฺโพ, อเนกธา ปทตฺโถ สํวณฺเณตพฺโพ, วิธิ อนุวาโท จ เวทิตพฺโพ, วิโรโธ สมาธาตพฺโพ, อนุสนฺธิยา อนุรูปํ นิคเมตพฺพนฺติฯ ตถา สุตฺตสฺส ปโยชนํ ปิณฺฑตฺโถ ปทตฺโถ อนุสนฺธิ โจทนา ปริหาโร จ อตฺถํ วทนฺเตน วตฺตพฺพาติฯ ตถา อุโปคฺฆาฏปทวิคฺคหปทตฺถจาลนาปจฺจุปฏฺฐานานิ วตฺตพฺพานีติฯ

ตถา ติสฺโส กถา เอกนาฬิกา จตุรสฺสา นิสินฺนวตฺติกาฯ ตตฺถ ปาฬิํ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนํ เอกนาฬิกา นามฯ

ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปฏิปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา กถนํ จตุรสฺสา นามฯ

วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนํ นิสินฺนวตฺติกา นามฯ

เภทกถาย ตตฺวกถาย ปริยายวจเนหิ จ สุตฺตํ สํวณฺเณตพฺพนฺติ จ เอวมาทโยฯ เตสมฺปิ เอตฺเถว อวโรโธ, ยสฺมา เต อิธ กติปยหารสงฺคหิตาติฯ

นยานํ ปน ยสฺมา อุคฺฆฏิตญฺญุอาทโย ตโย เอว เวเนยฺยา สจฺจาภิสมยภาคิโน ตทตฺถาย จ อตฺถนยเทสนา, ตสฺมา สติปิ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ยถาวุตฺตมูลปทเภทโต วฑฺเฒตฺวา วิภชิตพฺพปฺปกาเร ตถา มูลปทานิ อวฑฺเฒตฺวา เวเนยฺยตฺตยวเสเนว เอตปรมตา วุตฺตาฯ นวสุ นวสุ เอว หิ มูลปเทสุ สพฺเพสํ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ อนฺโตคธภาวโต น ตานิ วฑฺเฒตพฺพานิ เวเนยฺยตฺตยาธิการโต น หาเปตพฺพานีติ นยานํ เอตปรมตา ทฏฺฐพฺพาฯ

กมฺมนยานํ ปน อาโลจนสมานยนโต อญฺญสฺส ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต เอตปรมตาฯ เหตฺวาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยาทโย ปริคฺคหิตาฯ เตสุ เหตูติ การณํ, โย ธมฺโมติปิ วุจฺจติ, โส ปน ปจฺจยภาเวน เอกวิโธฯ การโก สมฺปาปโกติ ทุวิโธฯ ปุน การโก ญาปโก สมฺปาปโกติ ติวิโธฯ เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิโธฯ ปจฺจยธมฺโม กุสโล อกุสโล สทฺโท อริยมคฺโคติ ปญฺจวิโธฯ ตถา สภาคเหตุ อสภาคเหตุ อชฺฌตฺติกเหตุ พาหิรเหตุ ชนกเหตุ ปริคฺคาหกเหตุ สาธารณเหตุ อสาธารณเหตุ สมนนฺตรเหตุ ปรมฺปรเหตุ สหชาตเหตุ อสหชาตเหตุ สาสวเหตุ อนาสวเหตูติอาทินา อเนกวิโธ จาติ เวทิตพฺโพฯ

ผลมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน เอกวิธํฯ อธิคนฺตพฺพโตปิ สมฺปาปกเหตุวเสน ผลปริยาโย ลพฺภตีติ นิพฺพตฺเตตพฺพอธิคนฺตพฺพภาวโต ทุวิธํฯ ญาเปตพฺพนิพฺพตฺเตตพฺพปตฺตพฺพโต ติวิธํฯ ปจฺจยุปฺปนฺนวิปากกิริยาวจนตฺถนิพฺพานวเสน ปญฺจวิธํฯ สภาคเหตุนิพฺพตฺตํ อสภาคเหตุนิพฺพตฺตนฺติ เอวมาทิวเสน อเนกวิธญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ ตถา โลกิยํ โลกุตฺตรนฺติฯ ตตฺถ โลกุตฺตรํ จตฺตาริ สามญฺญผลานิฯ โลกิยผลํ ทุวิธํ กายิกํ มานสญฺจ ฯ ตตฺถ กายิกํ ปญฺจทฺวาริกํ, อวสิฏฺฐํ มานสํฯ ยญฺจ ตาย ตาย สุตฺตเทสนาย สาเธตพฺพํ, ตทปิ ผลนฺติฯ

ภูมีติ สาสวภูมิ อนาสวภูมิ สงฺขตภูมิ อสงฺขตภูมิ ทสฺสนภูมิ ภาวนาภูมิ ปุถุชฺชนภูมิ เสกฺขภูมิ อเสกฺขภูมิ สาวกภูมิ ปจฺเจกพุทฺธภูมิ สมฺมาสมฺพุทฺธภูมิ ฌานภูมิ อสมาหิตภูมิ ปฏิปชฺชมานภูมิ ปฏิปนฺนภูมิ ปฐมาภูมิ ยาว จตุตฺถีภูมิ กามาวจรภูมิ ยาว โลกุตฺตรภูมีติ พหุวิธาฯ ตตฺถ สาสวภูมิ ปริตฺตมหคฺคตา ธมฺมาฯ อนาสวภูมิ อปฺปมาณา ธมฺมาฯ สงฺขตภูมิ นิพฺพานวชฺชา สพฺเพ สภาวธมฺมาฯ

อสงฺขตภูมิ อปฺปจฺจยา ธมฺมาฯ ทสฺสนภูมิ ปฐมมคฺคผลธมฺมาฯ ภาวนาภูมิ อวสิฏฺฐมคฺคผลธมฺมาฯ ปุถุชฺชนภูมิ หีนมชฺฌิมา ธมฺมาฯ เสกฺขภูมิ จตฺตาโร อริยมคฺคธมฺมา เหฏฺฐิมา จ ตโย ผลธมฺมาฯ อเสกฺขภูมิ อคฺคผลธมฺมาฯ สาวกปจฺเจกพุทฺธพุทฺธธมฺมา สาวกาทิภูมิโยฯ ฌานภูมิ ฌานธมฺมาฯ อสมาหิตภูมิ ฌานวชฺชิตา ธมฺมาฯ ปฏิปชฺชมานภูมิ มคฺคธมฺมาฯ ปฏิปนฺนภูมิ ผลธมฺมาฯ ปฐมาทิภูมิโย สห ผเลน จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา ธมฺมา ‘‘ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา’’ติอาทิวจนโตฯ กามาวจราทิภูมิโย กามาวจราทิธมฺมาฯ เย จ ธมฺมา เตสํ เตสํ หารนยานํ ปติฏฺฐานภาเวน สุตฺเตสุ นิทฺธารียนฺติ, เตปิ ภูมิโยติ วิญฺญาตพฺพาฯ

อุปนิสาติ พลวการณํ, โย อุปนิสฺสยปจฺจโยติ วุจฺจติฯ ยญฺจ สนฺธาย สุตฺเต ‘‘ทุกฺขูปนิสา สทฺธา สทฺธูปนิสํ ‘สีล’นฺติ ยาว วิมุตฺตูปนิสํ วิมุตฺติญาณทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํฯ อปิ จ อุปนิสาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมเย สิทฺธนฺเต หทยภูตํ อพฺภนฺตรํ วุจฺจติฯ อิธาปิ เนตฺติหทยํ, ยํ สมฺมา ปริคฺคณฺหนฺตา ธมฺมกถิกา ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต อาคตธมฺมมุเขน สพฺพหารนยโยชนาย สมตฺถา โหนฺติฯ กิํ ปเนตํ เนตฺติหทยํ? ยทิทํ เอตสฺเสว เตตฺติํสวิธสฺส ปกรณปทตฺถโสฬสสฺส อฏฺฐวีสติวิธปฏฺฐานวิภงฺคสหิตสฺส วิสโย สห นิมิตฺตวิภาเคน อสงฺกรโต ววตฺถิโตฯ

เสยฺยถิทํ – เทสนาหารสฺส อสฺสาทาทโย วิสโย, ตสฺส อสฺสาทาทิวิภาวนลกฺขณตฺตาฯ ตสฺส อสฺสาโท สุขํ โสมนสฺสนฺติ เอวมาทิวิภาโค, ตสฺส นิมิตฺตํ อิฏฺฐารมฺมณาทิ, อยญฺจ อตฺโถ เทสนาหารวิจยหารนิทฺเทสวณฺณนายํ วิตฺถารโต ปกาสิโต เอวฯ สุตฺเต อาคตธมฺมสฺส สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวิสโย อาวฏฺฏหาโร, ตทุภยอาวฏฺฏนลกฺขณตฺตาฯ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปจฺจนีกธมฺมวิสโย ปริวตฺตนหาโร, ปฏิปกฺขธมฺมปริวตฺตนลกฺขณตฺตาฯ ปทฏฺฐานปริกฺขาเรสุ อาสนฺนการณํ อุปนิสฺสยการณญฺจ ปทฏฺฐานํ, เหตุ ปริกฺขาโรติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

สภาควิสภาคธมฺมา จ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อนุกูลปฏิกูลธมฺมา ยถากฺกมํ เวทิตพฺพาฯ ยถา – สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาสงฺกปฺโป สภาโค, มิจฺฉาสงฺกปฺโป วิสภาโคติ อิมินา นเยน สพฺพํ สภาควิสภาคโต เวทิตพฺพํฯ

ลกฺขณนฺติ สภาโวฯ โส หารนยานํ นิทฺเทเส วิภาวิโต เอวฯ

ยํ ปเนตํ เหตุอาทิวิเสสวินิมุตฺตํ หารนยานํ โยชนานิพนฺธนํ, โส นโยฯ ยถาห – ลกฺขณหาเร ‘‘เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา กิจฺจโต จ ลกฺขณโต จ สามญฺญโต จา’’ติอาทิฯ ตถา วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพาติฯ ตถา โสธนหาราทีสุ สุทฺโธ อารมฺโภ โหติ, โส ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต ภวตีติ เอวมาทิฯ เอกตฺตาทโยปิ นยา อิธ นโยติ คเหตพฺพาฯ

เอวํ เหตุผลาทีนิ อุปธาเรตฺวา เนสํ วเสน ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต ลพฺภมานปทตฺถนิทฺธารณมุเขน ยถาลกฺขณํ เอเต หารา นยา จ โยเชตพฺพาฯ วิเสสโต ปน ปทฏฺฐานปริกฺขารา เหตุวเสนฯ เทสนาวิจยจตุพฺยูหสมาโรปนา เหตุผลวเสนฯ ตถา เววจนปญฺญตฺติโอตรณโสธนา ผลวเสเนวาติ เกจิฯ วิภตฺติ เหตุภูมิวเสนฯ ปริวตฺโต วิสภาควเสนฯ อาวฏฺโฏ สภาควิสภาควเสนฯ ลกฺขณยุตฺติอธิฏฺฐานา นยวเสน โยเชตพฺพาติฯ เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ –

‘‘สามญฺญโต วิเสเสน, ปทตฺโถ ลกฺขณํ กโม;

เอตฺตาวตา จ เหตฺวาที, เวทิตพฺพา หิ วิญฺญุนา’’ติฯ

อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฏินิทฺเทสวารวณฺณนา

1. เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา

[5] เอวํ หาราทโย สุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสุ หาเร ตาว ปฏินิทฺเทสวเสน วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กตโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ เทสนาหาโรติ ปุจฺฉิตพฺพธมฺมนิทสฺสนํฯ กิญฺจาปิ เทสนาหาโร นิทฺเทสวาเร สรูปโต ทสฺสิโต, ปฏินิทฺเทสสฺส ปน วิสยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถํ เอกเทเสน ปจฺจามสติฯ อยํ เทสนาหาโร ปุพฺพาปราเปกฺโขฯ ตตฺถ ปุพฺพาเปกฺขตฺเต ‘‘กตโม เทสนาหาโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ สรูปโต ทสฺสิตสฺส นิคมนํ โหติฯ ปราเปกฺขตฺเต ปน ‘‘อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตี’’ติ เทสนากิริยาย กตฺตุนิทฺเทโส โหติฯ เตน เทสนาหารสฺส อนฺวตฺถสญฺญตํ ทสฺเสติฯ เทสยตีติ สํวณฺเณติ, วิตฺถาเรตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ อเนน เทเสตพฺพธมฺเม สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาท’’นฺติอาทิมาห, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ ตสฺมา อิโต ปรมฺปิ อวุตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ‘‘กตฺถ ปน อาคเต อสฺสาทาทิเก อยํ หาโร สํวณฺเณตี’’ติ อนุโยคํ มนสิกตฺวา เทสนาหาเรน สํวณฺเณตพฺพธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทิกํ สพฺพปริยตฺติธมฺมสงฺคาหกํ ภควโต ฉฉกฺกเทสนํ เอกเทเสน ทสฺเสติฯ

ตตฺถ ธมฺมนฺติ อยํ ธมฺม-สทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฏฺฐปฺปโยโคฯ ตถา หิ ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.73) ปริยตฺติธมฺเม ทิสฺสติฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.299; มหาว. 18) สจฺเจฯ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13, 145) สมาธิมฺหิฯ ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. 1.1.57; 1.2.147-148) ปญฺญายํฯ ‘‘ชาติธมฺมานํ, ภิกฺขเว, สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 2.398; ม. นิ. 1.131) ปกติยํ ฯ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.10.102; 1.15.385) ปุญฺเญฯ ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. 233) อาปตฺติยํฯ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลาธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 1) เญยฺเยฯ อิธ ปน ปริยตฺติยํ ทฏฺฐพฺโพติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; ธ. ส. อฏฺฐ. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ 1; พุ. วํ. อฏฺฐ. 1.1)ฯ

โวติ ปน อยํ โว-สทฺโท ‘‘หนฺท ทานิ, ภิกฺขเว, ปวาเรมิ โว’’ติ (สํ. นิ. 1.215) เอตฺถ อุปโยคตฺเถ อาคโตฯ ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณีย’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.273) กรณตฺเถฯ ‘‘เย หิ โว อริยา ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา’’ติอาทีสุ ปทปูรเณฯ ‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.72) สมฺปทานตฺเถฯ อิธาปิ สมฺปทานตฺเถ เอวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ