สมาโรปนญฺเจตฺถ สุตฺเต ยถารุตวเสน นิทฺธารณวเสน วา คยฺหมานสฺส สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺส สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส ปริยายนฺตรวิภาวนมุเขน ภาวนาปาริปูริกถนํ, ภาวนาปาริปูรี จ ปหาตพฺพสฺส ปหาเนนาติ ปหานสมาโรปนาปิ อตฺถโต ทสฺสิตา เอว โหติฯ เอส สมาโรปโน หาโรติ เอส สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺฐานเววจนภาวนาปหานสมาโรปนวิจารณลกฺขโณ สมาโรปโน นาม หาโรติ อตฺโถฯ

นยสงฺเขโป

[17] เอวํ คาถาพนฺธวเสน โสฬสปิ หาเร นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตณฺหญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตณฺหญฺจ อวิชฺชมฺปิ จาติ สุตฺเต อาคตํ อตฺถโต นิทฺธารณวเสน วา คหิตํ ตณฺหํ อวิชฺชญฺจ โย เนตีติ สมฺพนฺโธฯ โย สํวณฺณนาวิเสโส ตํ เนติ สํกิเลสปกฺขํ ปาเปติ สํกิเลสวเสน สุตฺตตฺถํ โยเชตีติ อธิปฺปาโยฯ สมเถนาติ สมาธินาฯ วิปสฺสนายาติ ปญฺญาย, โย เนติ โวทานปกฺขํ ปาเปติ, ตถา สุตฺตตฺถํ โยเชตีติ อธิปฺปาโยฯ สจฺเจหิ โยชยิตฺวาติ นยนฺโต จ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ ภวมูลกตฺตา สมุทยสจฺจํ, อวเสสา เตภูมกธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, สมถวิปสฺสนา มคฺคสจฺจํ, เตน ปตฺตพฺพา อสงฺขตธาตุ นิโรธสจฺจนฺติ เอวํ อิเมหิ จตูหิ สจฺเจหิ โยเชตฺวาฯ อยํ นโย นนฺทิยาวฏฺโฏติ โย ตณฺหาวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, อยํ นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นามาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ นยสฺส ภูมิ คาถายํ ‘‘นโย’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา สํวณฺณนาวิเสโสติ วุตฺตํฯ น หิ อตฺถนโย สํวณฺณนา, จตุสจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูโป ปุพฺพภาเค อนุคาหณนโย อตฺถนโยฯ ตสฺส ปน ยา อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํ วเสน ตณฺหาทิมุเขน นยภูมิรจนา, ตตฺถ นยโวหาโรฯ

[18] อกุสเลติ ทฺวาทสจิตฺตุปฺปาทสงฺคหิเต สพฺเพปิ อกุสเล ธมฺเมฯ สมูเลหีติ อตฺตโน มูเลหิ, โลภโทสโมเหหีติ อตฺโถฯ กุสเลติ สพฺเพปิ จตุภูมเก กุสเล ธมฺเมฯ กุสลมูเลหีติ กุสเลหิ อโลภาทิมูเลหิ โย เนติฯ นยนฺโต จ กุสลากุสลํ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตํ น โหตีติ ภูตํฯ

ปฏฆฏาทโย วิย น สมฺมุติสจฺจมตฺตนฺติ ตถํฯ อกุสลสฺส อิฏฺฐวิปากตาภาวโต กุสลสฺส จ อนิฏฺฐวิปากตาภาวโต วิปาเก สติ อวิสํวาทกตฺตา อวิตถํ เนติฯ เอวเมเตสํ ติณฺณมฺปิ ปทานํ กุสลากุสลวิเสสนตา ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา อกุสลมูเลหิ อกุสลานิ กุสลมูเลหิ จ กุสลานิ นยนฺโต อยํ นโย ภูตํ ตถํ อวิตถํ เนติ, จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขาทีนิ หิ พาธกาทิภาวโต อญฺญถาภาวาภาเวน ภูตานิ, สจฺจสภาวตฺตา ตถานิ, อวิสํวาทนโต อวิตถานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานี’’ติ (สํ. นิ. 5.1090)ฯ ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหูติ โย อกุสลมูเลหิ สํกิเลสปกฺขสฺส กุสลมูเลหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, ตํ ติปุกฺขลํ นยนฺติ วทนฺตีติ อตฺโถฯ

[19] วิปลฺลาเสหีติ อสุเภ สุภนฺติอาทินยปฺปวตฺเตหิ จตูหิ วิปลฺลาเสหิฯ กิเลเสติ กิลิสฺสนฺติ วิพาธิยนฺตีติ กิเลสา, สํกิลิฏฺฐธมฺมา, สํกิเลสปกฺขนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘สํกิเลเส’’ติปิ ปฐนฺติ, กิเลสสหิเตติ อตฺโถฯ อินฺทฺริเยหีติ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิฯ สทฺธมฺเมติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสทฺธมฺเม, โวทานปกฺขนฺติ อตฺโถฯ เอตํ นยนฺติ โย สุภสญฺญาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสฺส สํกิเลสปกฺขสฺส สทฺธินฺทฺริยาทีหิ โวทานปกฺขสฺส จตุสจฺจโยชนวเสน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, เอตํ นยํ นยวิทู สทฺธมฺมนยโกวิทา, อตฺถนยกุสลา เอว วา สีหวิกฺกีฬิตํ นยนฺติ วทนฺตีติ อตฺโถฯ

[20] เวยฺยากรเณสูติ ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ กเตสุ สุตฺตสฺส อตฺถวิสฺสชฺชเนสูติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘ตหิํ ตหิ’’นฺติฯ กุสลากุสลาติ โวทานิยา สํกิเลสิกา จ ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภูตธมฺมาฯ วุตฺตาติ สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา กถิตาฯ มนสา โวโลกยเตติ เต ยถาวุตฺตธมฺเม จิตฺเตเนว ‘‘อยํ ปฐมา ทิสา อยํ ทุติยา ทิสา’’ติอาทินา ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภาเวน อุปปริกฺขติ, วิจาเรตีติ อตฺโถฯ

‘‘โอโลกยเต เต อพหี’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ เตติ เต ยถาวุตฺตธมฺเมฯ อพหีติ อพฺภนฺตรํ, จิตฺเต เอวาติ อตฺโถฯ ตํ ขุ ทิสาโลจนํ อาหูติ โอโลกยเตติ เอตฺถ ยเทตํ โอโลกนํ, ตํ ทิสาโลจนํ นาม นยํ วทนฺติฯ ขุ-ติ จ นิปาโต อวธารเณฯ เตน โอโลกนเมว อยํ นโย, น โกจิ อตฺถวิเสโสติ ทสฺเสติฯ

[21] โอโลเกตฺวาติ ปฐมาทิทิสาภาเวน อุปปริกฺขิตฺวาฯ ทิสาโลจเนนาติ ทิสาโลจนนเยน กรณภูเตนฯ เยน หิ วิธินา ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนาย ทิสา โอโลกียนฺติ, โส วิธิ ทิสาโลจนนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อุกฺขิปิยาติ อุทฺธริตฺวา, ทิสาภูตธมฺเม สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘อุกฺขิปิย โย สมาเนตี’’ติปิ ปฐนฺติ, ตสฺสตฺโถ – ‘‘โย เตสํ ทิสาภูตธมฺมานํ สมานยนํ กโรตี’’ติฯ ยนฺติ วา กิริยาปรามสนํ ฯ สมาเนตีติ สมํ, สมฺมา วา อาเนติ ตสฺส ตสฺส นยสฺส โยชนาวเสนฯ เก ปน อาเนติ? สพฺเพ กุสลากุสเล ตํตํนยทิสาภูเตฯ อยํ นโยติ สมาเนตีติ เอตฺถ ยเทตํ ตํตํนยทิสาภูตธมฺมานํ สมานยนํ, อยํ องฺกุโส นาม นโยติ อตฺโถฯ เอตญฺจ ทฺวยํ ‘‘โวหารนโย, กมฺมนโย’’ติ จ วุจฺจติฯ

[22] เอวํ หาเร นเย จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เนสํ โยชนกฺกมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฐมํ โสฬส หารา ‘‘โยเชตพฺพา’’ติ วจนเสโสฯ หารสํวณฺณนา ปฐมํ กาตพฺพา พฺยญฺชนปริเยฏฺฐิภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ทิสโลจนโตติ ทิสาโลจเนน, อยเมว วา ปาโฐฯ องฺกุเสน หีติ หิ-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

ทฺวาทสปทํ

[23] อิทานิ เยสํ พฺยญฺชนปทานํ อตฺถปทานญฺจ วเสน ทฺวาทส ปทานิ สุตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตานิ ปทานิ นิทฺทิสิตุํ ‘‘อกฺขรํ ปท’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํ ปริยายวเสน อกฺขรณโต อสญฺจรณโตฯ น หิ วณฺณสฺส ปริยาโย วิชฺชติ, อถ วณฺโณติ เกนฏฺเฐน วณฺโณ? อตฺถสํวณฺณนฏฺเฐนฯ วณฺโณ เอว หิ อิตฺตรขณตาย อปราปรภาเวน ปวตฺโต ปทาทิภาเวน คยฺหมาโน ยถาสมฺพนฺธํ ตํ ตํ อตฺถํ วทติ ฯ เอกกฺขรํ วา ปทํ อกฺขรํ, เกจิ ปน ‘‘มนสา เทสนาวาจาย อกฺขรณโต อกฺขร’’นฺติ วทนฺติฯ

ปทนฺติ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, ตํ นามปทํ อาขฺยาตปทํ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทนฺติ จตุพฺพิธํฯ ตตฺถ ‘‘ผสฺโส เวทนา จิตฺต’’นฺติ เอวมาทิกํ สตฺวปฺปธานํ นามปทํฯ ‘‘ผุสติ เวทยติ วิชานาตี’’ติ เอวมาทิกํ กิริยาปธานํ อาขฺยาตปทํฯ กิริยาวิเสสคฺคหณนิมิตฺตํ ‘‘ป’’ อิติ เอวมาทิกํ อุปสคฺคปทํฯ กิริยาย สตฺวสฺส จ สรูปวิเสสปฺปกาสนเหตุภูตํ ‘‘เอว’’นฺติ เอวมาทิกํ นิปาตปทํฯ

พฺยญฺชนนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตํ ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยญฺชยตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยํฯ ตํ ปน อตฺถโต ปทสมุทาโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปทมตฺตสวเนปิ หิ อธิการาทิวเสน ลพฺภมาเนหิ ปทนฺตเรหิ อนุสนฺธานํ กตฺวาว อตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหตีติ วากฺยเมว อตฺถํ พฺยญฺชยติฯ นิรุตฺตีติ อาการาภิหิตํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติฯ

นิทฺเทโสติ นิพฺพจนวิตฺถาโร นิรวเสสเทสนตฺตา นิทฺเทโสฯ ปเทหิ วากฺยสฺส วิภาโค อากาโรฯ ยทิ เอวํ ปทโต อาการสฺส โก วิเสโสติ? อปริโยสิเต วากฺเย อวิภชฺชมาเน วา ตทวยโว ปทํฯ อุจฺจารณวเสน ปริโยสิเต วากฺเย วิภชฺชมาเน วา ตทวยโว อากาโรติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ฉฏฺฐํ วจนํ ฉฏฺฐวจนํฯ อากาโร ฉฏฺฐวจนํ เอตสฺสาติ อาการฉฏฺฐวจนํ, พฺยญฺชนปทํฯ เอตฺถ จ พฺยญฺชนนฺติ อิมสฺส ปทสฺส อนนฺตรํ วตฺตพฺพํ อาการปทํ นิทฺเทสปทานนฺตรํ วทนฺเตน ‘‘อาการฉฏฺฐวจน’’นฺติ วุตฺตํ, ปทานุปุพฺพิกํ ปน อิจฺฉนฺเตหิ ตํ พฺยญฺชนปทานนฺตรเมว กาตพฺพํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อปริมาณา พฺยญฺชนา อปริมาณา อาการาติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ อากาเรหิ วิภชตี’’ติ จฯ เกจิ ปน ‘‘อาการปทพฺยญฺชนนิรุตฺติโย จ นิทฺเทโส’’ติ ปฐนฺติฯ เอตฺตาว พฺยญฺชนํ สพฺพนฺติ ยานิมานิ อกฺขราทีนิ นิทฺทิฏฺฐานิ, เอตฺตกเมว สพฺพํ พฺยญฺชนํ, เอเตหิ อสงฺคหิตํ พฺยญฺชนํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ

[24] สงฺกาสนาติ สํขิตฺเตน กาสนาฯ ปกาสนาติ ปฐมํ กาสนา, กาสียติ ทีปียตีติ อตฺโถฯ อิมินา หิ อตฺถปททฺวเยน อกฺขรปเทหิ วิภาวิยมาโน อตฺถากาโร คหิโตฯ