สาสนปฏฺฐานวารวณฺณนา

[89]

เอวํ สพฺพถา นยสมุฏฺฐานํ วิภชิตฺวา อิทานิ สาสนปฏฺฐานํ วิภชนฺโต ยสฺมา สงฺคหวาราทีสุ มูลปเทเหว ปฏฺฐานํ สงฺคเหตฺวา สรูปโต น ทสฺสิตํ, ตสฺมา ยถา มูลปเทหิ ปฏฺฐานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, เอวํ ปฏฺฐานโตปิ มูลปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา? สาสนปฏฺฐาเน’’ติ อาหฯ มูลปทสาสนปฏฺฐานานญฺหิ อญฺญมญฺญสงฺคโห ปุพฺเพ ทสฺสิโต เอวาติฯ อถ สาสนปฏฺฐานนฺติ โก วจนตฺโถ? สาสนสฺส ปฏฺฐานนฺติ สาสนปฏฺฐานํ , สาสนํ เทสนา, ตสฺสา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนตฺถํ ปกาเรหิ ฐานํ ปวตฺติ สาสนปฏฺฐานํฯ อิธ ปน ตสฺส ตถาภาวทีปนํ ‘‘สาสนปฏฺฐาน’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา สาสนํ อธิสีลสิกฺขาทโยฯ เตสํ ปวตฺตนุปายภาวโต ปติฏฺฐหนฺติ เอเตหีติ ปฏฺฐานานิ, สํกิเลสาทิธมฺมาฯ เตสํ ปเวทนโต ตทุปจาเรน สุตฺตานิ ปฏฺฐานานิฯ เตสํ ปน สมูหภาวโต อยํ ปกรณปฺปเทโส ปฏฺฐานํ นามฯ

อปโร นโย – เกนฏฺเฐน ปฏฺฐานํ? ปฏฺฐิตฏฺเฐน คมนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ‘‘เย เต โคฏฺฐา ปฏฺฐิตคาโว’’ติ (ม. นิ. 1.156) อาคตฏฺฐานสฺมิญฺหิ เยน ปฏฺฐาเนน เต ‘‘โคฏฺฐา ปฏฺฐิตคาโว’’ติ วุตฺตา, ตํ อตฺถโต คมนํ โหติฯ อิติ นาติวิตฺถาริตนเยสุ หารนเยสุ อนิสฺสงฺคคมนสฺส เทสนาญาณสฺส สํกิเลสภาคิยาทิโลกิยาทิเภเทสุ ตทุภยโวมิสฺสกเภเทสุ จ วิตฺถาริตนยลาภโต นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนตฺตา เต สํกิเลสภาคิยาทโย โลกิยาทโย จ วิสุํ วิสุํ โวมิสฺสา จ อธิกรณวเสน ปฏฺฐานํ นามฯ เตสํ ปกาสนโต อยํ ปกรณปฺปเทโส ปฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สํกิเลสภาคิย’’นฺติอาทีสุ สํกิลิสฺสติ เอเตนาติ สํกิเลโสฯ สํกิเลสภาเค สํกิเลสโกฏฺฐาเส ปวตฺตํ สํกิเลสภาคิยํฯ วาสนา ปุญฺญภาวนา, วาสนาภาเค ปวตฺตํ วาสนาภาคิยํ, วาสนํ ภชาเปตีติ วา วาสนาภาคิยํฯ นิพฺพิชฺฌนํ โลภกฺขนฺธาทีนํ ปทาลนํ นิพฺเพโธฯ นิพฺเพธภาเค ปวตฺตํ, นิพฺเพธํ ภชาเปตีติ วา นิพฺเพธภาคิยํฯ ปรินิฏฺฐิตสิกฺขาธมฺมา อเสกฺขา, อเสกฺขภาเว ปวตฺตํ, อเสกฺเข ภชาเปตีติ วา อเสกฺขภาคิยํฯ เตสุ ยตฺถ ตณฺหาทิสํกิเลโส วิภตฺโต, อิทํ สํกิเลสภาคิยํฯ ยตฺถ ทานาทิปุญฺญกิริยวตฺถุ วิภตฺตํ, อิทํ วาสนาภาคิยํฯ ยตฺถ เสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย วิภตฺตา, อิทํ นิพฺเพธภาคิยํฯ ยตฺถ ปน อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย วิภตฺตา, อิทํ อเสกฺขภาคิยํฯ อิตรานิ เตสํ โวมิสฺสกนยวเสน วุตฺตานิฯ

ตานิ ปน ฉ ทุกา จตฺตาโร ติกา เอกํ จตุกฺกํ อปรมฺปิ เอกํ จตุกฺกนฺติ ทฺวาทส โหนฺติฯ

เตสุ จตฺตาโร ทุกา ทฺเว จ ติกา อุทฺธฏา, อิตเร น อุทฺธฏา, อนุทฺธรเณ การณํ นตฺถิฯ อิมินา นเยน เตปิ คเหตุํ สกฺกาติ ปาฬิยํ สํขิตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ, สาธารณานิ กตานิ อฏฺฐ ภวนฺตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺมา กตฺถจิ สุตฺเต ตณฺหาสํกิเลโสว นิทฺทิสียติ, กตฺถจิ ทิฏฺฐิสํกิเลโสว, กตฺถจิ ทุจฺจริตสํกิเลโสว นิทฺทิสียติ, ตสฺมา สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ติธา วิภชิตฺวา อุทฺทิฏฺฐํ ‘‘ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทินาฯ ตถา โวทานํ นาม สํกิเลเส สติ โหตีติ โวทานภาคิยํ สุตฺตํ สํกิเลสวิภาเคน ติธาว อุทฺทิฏฺฐํ ‘‘ตณฺหาโวทานภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทินาฯ ตํ ปน อตฺถโต วาสนาภาคิยาทิ เอว โหติฯ อยญฺจ นโย เกสุจิ โปตฺถเกสุ นตฺถิฯ

‘‘ตตฺถ สํกิเลโส ติวิโธ’’ติอาทิ สํกิเลสปฏิปกฺขโต สมถาทินิทฺธารณวเสน วาสนาภาคิยาทิสุตฺตานํ วิสยทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยทิ อาสตฺติ อุปฺปชฺชติ ภเวสูติ ภเวสุ ฉนฺทราคํ ปชหิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ยทิ ภวปตฺถนา อุปฺปชฺชติฯ เอวํ สายนฺติ เอวมสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ สมถวิปสฺสนาภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ ภวติ ปุชฺชภวผลนิพฺพตฺตนโตฯ ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตตีติ ตตฺร ตตฺร ภเว อุปปตฺติยา สํวตฺตติฯ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานีติ อิมานิ สํกิเลสภาคิยาทีนิ จตฺตาริ สุตฺตานิฯ สาธารณานิ กตานีติ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ, สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ, วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจาติ เอวํ ปทนฺตรสํโยชนวเสน มิสฺสิตานิ กตานิฯ อฏฺฐ ภวนฺตีติ ปุริมานิ จตฺตาริ อิมานิ จตฺตารีติ เอวํ อฏฺฐ ภวนฺติฯ

ตานิเยว อฏฺฐ สุตฺตานิ สาธารณานิ กตานิ โสฬส ภวนฺตีติ ตานิเยว ยถาวุตฺตานิ อฏฺฐ สุตฺตานิ วาสนาภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ, อเสกฺขภาคิยญฺจ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ, นิพฺเพธภาคิยญฺจ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ, อเสกฺขภาคิยญฺจ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ, อเสกฺขภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ, อเสกฺขภาคิยญฺจ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ, นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ เนวสํกิเลสภาคิยญฺจ, นวาสนาภาคิยญฺจ นนิพฺเพธภาคิยญฺจ น อเสกฺขภาคิยญฺจาติ เอวํ สาธารณานิ กตานิ ปุริมานิ อฏฺฐ อิมานิ อฏฺฐาติ โสฬส ภวนฺติฯ เตสุ จตฺตาโร เอกกา, ฉ ทุกา, จตฺตาโร ติกา, เอโก จตุกฺโก, อปโรปิ เอโก จตุกฺโกติ อยมฺปิ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถาปิ ทฺเว ทุกา, ทฺเว ติกา, ทฺเว จตุกฺกา จ ปาฬิยํ อนาคตาติ เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ อิมสฺส ปฏฺฐานสฺส สกลสาสนสงฺคหิตภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อิเมหิ โสฬสหิ สุตฺเตหิ ภินฺเนหิ นววิธํ สุตฺตํ ภินฺนํ ภวตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – อิเมหิ สํกิเลสภาคิยาทีหิ โสฬสหิ สุตฺเตหิ ปฏฺฐานนเยน วิภตฺเตหิ สุตฺตเคยฺยาทินววิธํ ปริยตฺติสาสนสงฺขาตํ สุตฺตํ ภินฺนํ โสฬสธา วิภตฺตํ โหติฯ อิมินา โสฬสวิเธน ปฏฺฐาเนน อสงฺคหิโต ปริยตฺติสาสนสฺส ปเทโส นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ กถํ ปน สํกิเลสภาคิยาทิภาโว คเหตพฺโพติ? อาห ‘‘คาถาย คาถา อนุมินิตพฺพา’’ติอาทิฯ ตตฺถ คาถาย คาถา อนุมินิตพฺพาติ อยํ คาถา วิย คาถา สํกิเลสภาคิยาติ วา วาสนาภาคิยาติ วา นิพฺเพธภาคิยาติ วา อเสกฺขภาคิยาติ วา อนุมินิตพฺพา, อนุ อนุ มินิตฺวา ตกฺเกตฺวา ชานิตพฺพาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ คาถาเวยฺยากรณวินิมุตฺตา สพฺพา ปริยตฺติ ‘‘สุตฺเตนา’’ติปเทน สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[90]

อิทานิ สํกิเลสภาคิยาทีนิ สุตฺตานิ ยถานิทฺทิฏฺฐานิ อุทาหรณวเสน วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา’’ติ คาถาย อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ยถา อิมสฺส, เอวํ อิโต ปรานมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานํ อุตฺตานปทานญฺจ อตฺถํ น วณฺณยิสฺสามฯ

อคติคมนานีติ กายาทีหิ อยุตฺตคมนานิ, อกตฺตพฺพกรณานีติ อตฺโถฯ ฉนฺทาติ ฉนฺทเหตุ อิจฺฉาปจฺจยาฯ อคติํ คจฺฉตีติ อคนฺตพฺพํ คติํ คจฺฉติ, อกตฺตพฺพํ กโรตีติ อตฺโถฯ ธมฺมนฺติ สาธูนํ อริยานํ ธมฺมํฯ อติวตฺตตีติ อติมทฺทิตฺวา วีติกฺกมติฯ นิหียตีติ หายติฯ ยโสติ กิตฺติ จ ปริวาโร จฯ

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ คาถายํ มโนติ ยทิปิ กามาวจรกุสลาทิเภทํ สพฺพมฺปิ จตุภูมกจิตฺตํ มโน, อิมสฺมิํ ปน ฐาเน จกฺขุปาลตฺเถรสฺส (ธ. ป. 1-2; เถรคา. 95) ปุริมชาติยํ เวชฺชภูตสฺส อุปฺปนฺนวเสน นิยมิยมานํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตเมว ลพฺภติฯ โส มโน ปุพฺพงฺคโม เอเตสนฺติ มโนปุพฺพงฺคมา, มนสา ปฐมคามินา สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ ธมฺมาติ นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน ธมฺมา, เต ปน เวทนาทโย ตโย อรูปิโน ขนฺธาฯ เอเต หิ มโนปุพฺพงฺคมาฯ กถํ ปเนเตหิ สทฺธิํ เอกสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ เอกสฺมิญฺจ อารมฺมเณ เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโน มโน ปุพฺพงฺคโม นาม โหตีติ? อุปฺปาทปจฺจยฏฺเฐนฯ ยถา หิ พหูสุ เอกโต คามฆาตาทิกมฺมานิ กโรนฺเตสุ ‘‘โก เอเตสํ ปุพฺพงฺคโม’’ติ วุตฺเต โย เตสํ ปจฺจโย โหติ, ยํ ยํ นิสฺสาย เต ตํ กมฺมํ กโรนฺติ, โส ทตฺโต วา มิตฺโต วา เตสํ ปุพฺพงฺคโมติ วุจฺจติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิติ อุปฺปาทปจฺจยฏฺเฐน มโน ปุพฺพงฺคโม เอเตสนฺติ มโนปุพฺพงฺคมาฯ น หิ เต มเน อนุปฺปชฺชนฺเต อุปฺปชฺชิตุํ สกฺกุณนฺติ, มโน ปน เอกจฺเจสุ เจตสิเกสุ อนุปฺปชฺชนฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติ เอวฯ

อธิปติวเสน มโน เสฏฺโฐ เอเตสนฺติ มโนเสฏฺฐาฯ ยถา หิ โจราทีนํ โจรเชฏฺฐกาทโย อธิปติโน เสฏฺฐา, ตถา เตสมฺปิ มโน เสฏฺโฐฯ ยถา ปน ทารุอาทีหิ นิปฺผนฺนานิ ภณฺฑานิ ทารุมยาทีนิ นาม โหนฺติ, ตถา เอเตปิ มนโต นิปฺผนฺนตฺตา มโนมยา นามฯ ปทุฏฺเฐนาติ อภิชฺฌาทีหิ โทเสหิ ปทุฏฺเฐน ทูสิเตน ภาสติ วา กโรติ วาฯ โส หิ ภาสนฺโต จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตเมว ภาสติ, กโรนฺโตปิ ติวิธํ กายทุจฺจริตเมว กโรติ, อภาสนฺโต อกโรนฺโต เตหิ อภิชฺฌาทีหิ ปทุฏฺฐมนตาย ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ ปูเรติฯ เอวมสฺส ทส อกุสลกมฺมปถา ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวตีติ ตโต ติวิธทุจฺจริตโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อนฺเวติ ทุจฺจริตานุภาเวน จตูสุ อปาเยสุ ทุกฺขํ อนุคจฺฉติฯ ยถา กิํ? จกฺกํว วหโต ปทนฺติ, ยถา นาม สกฏํ วหโต พลีพทฺทสฺส ปทํ ปหรนฺตํ จกฺกํ อนุคจฺฉติ, เอวํ นํ ปุคฺคลํ ทุกฺขมนุคจฺฉตีติฯ

‘‘มิทฺธี ยทา โหตี’’ติ คาถายํ มิทฺธีติ ถินมิทฺธาภิภูโตฯ มหคฺฆโสติ มหาโภชโน อาหรหตฺถกอลํสาฏกตตฺรวฏฺฏกกากมาสกภุตฺตวมิตกานํ อญฺญตโร วิยฯ นิทฺทายิตาติ สุปนสีโลฯ

สมฺปริวตฺตสายีติ เสยฺยสุขปสฺสสุขานํ อนุยุญฺชนวเสน สมฺปริวตฺตกสยนสีโล ฯ นิวาปปุฏฺโฐติ กุณฺฑกาทินา สูกรภตฺเตน ปุฏฺโฐฯ ฆรสูกโร หิ พาลกาลโต ปฏฺฐาย โปสิยมาโน ถูลสรีรกาเล เคหโต พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต เหฏฺฐามญฺจาทีสุ สมฺปริวตฺติตฺวา สมฺปริวตฺติตฺวา อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต สยเตวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทา ปุริโส มิทฺธี จ โหติ มหคฺฆโส จ, นิวาปปุฏฺโฐ มหาวราโห วิย อญฺเญน อิริยาปเถน ยาเปตุํ อสกฺโกนฺโต นิทฺทาสีโล สํปริวตฺตสายี, ตทา โส ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ตีณิ ลกฺขณานิ มนสิ กาตุํ น สกฺโกติฯ เตสํ อมนสิการา มนฺทปญฺโญ ปุนปฺปุนํ คพฺภํ อุเปติ, คพฺภวาสโต น ปริมุจฺจตีติฯ

‘‘อยสาว มล’’นฺติ คาถายํ อยสาติ อยโตฯ สมุฏฺฐิตนฺติ ชาตํฯ ตตุฏฺฐายาติ ตโต อุฏฺฐหิตฺวาฯ อติโธนจารินนฺติ โธนา วุจฺจติ จตฺตาโร ปจฺจเย อิทมตฺถิตาย อลเมเตนาติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนปญฺญา, ตํ อติกฺกมิตฺวา จรนฺโต อติโธนจารี นามฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อยโต มลํ สมุฏฺฐาย ยโต ตํ สมุฏฺฐิตํ, ตเมว ขาทติ วินาเสติ, เอวเมวํ จตฺตาโร ปจฺจเย อปฺปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺตํ อติโธนจารินํ สานิ กมฺมานิ อตฺตโน สนฺตาเน อุฏฺฐิตตฺตา อตฺตโน สนฺตกาเนว ตานิ กมฺมานิ ทุคฺคติํ นยนฺตีติฯ

‘‘โจโร ยถา’’ติ คาถายํ โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโตติ ยถา โจโร ฆรสนฺธิํ ฉินฺทิตฺวา เคหํ ปวิสนฺโต ฆรสนฺธิมุเข เอว ราชปุริเสหิ คหิโตฯ สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จาติ เตน อตฺตนา กตกมฺเมน กสาภิตาฬนาทินา หญฺญติ เจว อทฺทุพนฺธนาทินา พชฺฌติ จฯ เอวํ อยํ เปจฺจ ปชา ปรตฺถาติ เอวมฺปิ อยํ ปาปการินี ปชา อิโต จวิตฺวา ปรโลเกฯ สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จาติ อตฺตนาว กเตน ปาปกมฺเมน นิรยาทีสุ นานปฺปกาเรหิ กมฺมการณาทีหิ หญฺญติ เจว ปริพชฺฌติ จาติฯ

‘‘สุขกามานี’’ติ คาถายํ โย ทณฺเฑน วิหิํสตีติ โย ปุคฺคโล ทณฺเฑน วา เลฑฺฑุอาทีหิ วา วิพาธติฯ เปจฺจ โส น ลเภ สุขนฺติ โส ปุคฺคโล ปรโลเก มนุสฺสสุขํ วา ทิพฺพสุขํ วา น ลภติ, นิพฺพานสุเข ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

คุนฺนํ เจ ตรมานานนฺติ คาวีสุ มโหฆํ ตรนฺตีสุฯ ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโวติ ยทิ ยูถปติ อุสโภ กุฏิลํ คจฺฉติฯ สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺตีติ สพฺพาปิ ตา คาวิโย กุฏิลเมว คจฺฉนฺติฯ กสฺมา? เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สตีติ เนตฺตริ กุฏิลํ คเต สติ, เนตฺตสฺส กุฏิลํ คตตฺตาติ อตฺโถฯ โส หิ ตาสํ ปจฺจยิโก อุปทฺทวหโร จฯ

‘‘เอวเมว’’นฺติ คาถายํ ยถา เจตํ, เอวเมวํ โย มนุสฺเสสุ ปธานสมฺมโต, ยทิ โส อธมฺมจารี สิยาฯ เย ตสฺส อนุชีวิโน, สพฺเพปิ อธมฺมิกาว โหนฺติฯ สามิสมฺปทา หิ ปกติสมฺปทํ สมฺปาเทติฯ ยสฺมา จ เอตเทว, ตสฺมา สพฺพํ รฏฺฐํ ทุกฺขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโกฯ สุกิจฺฉรูปา วตาติ สุฏฺฐุ กิจฺฉาปนฺนรูปา วตฯ อุปธีสูติ กามคุณูปธีสุฯ รตฺตาติ ราคาภิภูตาฯ กฏุกนฺติ ทุกฺขํฯ

กุกฺกุจฺจชนเกเนว ปตฺตวฏฺฏิปฺปภวสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา ผลุปฺปตฺติ กทลิยา ปราภวาย โหตีติ อาห – ‘‘ผลํ เว กทลิํ หนฺตี’’ติฯ ตถา ผลปริโยสานตฺตา โอสธีนํ ‘‘ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬ’’นฺติ วุตฺตํฯ วฬวาย กุจฺฉิสฺมิํ คทฺรภสฺส ชาตา อสฺสตรี นาม, สา คพฺภํ คณฺหิตฺวา กาเล สมฺปตฺเต วิชายิตุํ น สกฺโกติฯ ปาเทหิ ภูมิํ ปหรนฺตี ติฏฺฐติ, อถสฺส จตฺตาโร ปาเท จตูสุ ขาณุเกสุ พนฺธิตฺวา กุจฺฉิํ ผาเลตฺวา โปตกํ นีหรนฺติ, สา ตตฺเถว มรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘คพฺโภ อสฺสตริํ ยถา’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อตฺตโน ผลํ กทลิเวฬุนเฬปิ วินาเสติ, คพฺโภ จ อสฺสตริํ, เอวํ อตฺตโน กมฺมผลภูโต สกฺกาโร อสปฺปุริสํ วินาเสตีติฯ

โกธมกฺขครูติ กุชฺฌนลกฺขณํ โกธํ, ปรคุณมกฺขนลกฺขณํ มกฺขญฺจ ครุํ กตฺวา อุทฺธํ กตฺวา อุกฺขิปิตฺวา จรนฺโตฯ สุเขตฺเตติ สุเขตฺเตปิฯ ปูติพีชํวาติ ปูติภาวํ คตํ พีชํ วิยฯ ฉกณรสาทิปริภาวนสุกฺขาปนสุขสยาทีนิ อกรเณน พีชโทสทุฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ

[91]

เจตสาติ อตฺตโน จิตฺเตนฯ เจโตติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํฯ ปริจฺจาติ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ อิริยตีติ ปวตฺตติฯ ยถาภตนฺติ ยถา กิญฺจิ อาหริตฺวา ฐปิตํฯ

มากตฺถาติ มา อกตฺถฯ น ปมุตฺยตฺถีติ ปโมกฺโข นตฺถิฯ อุเปจฺจาปีติ สญฺจิจฺจาปิ, พุทฺธิปุพฺเพนาปีติ อตฺโถฯ

‘‘อธมฺเมนา’’ติ วตฺวาปิ ‘‘มุสาวาเทนา’’ติ วจนํ มุสาวาทสฺส มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํฯ เตเนวาห – ‘‘เอกํ ธมฺมํ อตีตสฺสา’’ติอาทิ (ธ. ป. 176), ตถา ‘‘เอวํ ปริตฺตํ โข, ราหุล, เตสํ สามญฺญํ, เยสํ นตฺถิ สมฺปชานมุสาวาเท ลชฺชา’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.108)ฯ ตํ กถํ นุ ภวิสฺสตีติ ตํ ธนํ เกน นุ ปกาเรน เตสํ ภวิสฺสติฯ อธมฺเมน เตสํ สมฺภตตฺตา เตสุ นจิรฏฺฐิติกํ โหตีติ อตฺโถฯ อนฺตรายา สุ ภวิสฺสนฺตีติ อธมฺมิยโวหาราทิโต ราชนฺตรายาทโย ภวิสฺสนฺติฯ สูติ นิปาตมตฺตํฯ สมฺภตสฺส วินสฺสตีติ อิมสฺส สมฺภตํ สชฺชิตํ วินสฺสติฯ สคฺคนฺติ สุคติํฯ สา หิ รูปาทีหิ โสภเนหิ อคฺโคติ สคฺโคติ อธิปฺเปตาฯ เอตฺตาวตาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกานํ อตฺถานํ หานิยาฯ หตาติ วินฏฺฐาฯ

วิวฏฺฏเตติ นิวฏฺฏติฯ โลภา ขณติ อตฺตานนฺติ โลภเหตุ อปุญฺญานิ กโรนฺโต กายวิสมาทิโยเคน อตฺตานํ ขณติ นามฯ มิตฺเตหิ ชีรตีติ มิตฺตภาเวหิ หายติฯ

จรนฺตีติ จตูหิ อิริยาปเถหิ อกุสลเมว กโรนฺตา วิจรนฺติฯ พาลาติ อิธโลกตฺถํ ปรโลกตฺถญฺจ อชานนฺตา อิธ พาลา นามฯ ทุมฺเมธาติ นิปฺปญฺญาฯ น หิ ปญฺญาย ทุฏฺฐตฺตํ นาม อตฺถิฯ อมิตฺเตเนวาติ อมิตฺตภูเตน วิย เวรินา วิย หุตฺวาฯ กฏุกปฺผลนฺติ ติขิณผลํ, ทุกฺขผลนฺติ อตฺโถฯ น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปตีติ ยํ กมฺมํ นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนสมตฺถํ ทุกฺขุทยํ กตฺวา อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ อนุตปฺปติ อนุโสจติ, ตํ กตํ น สาธุ น สุนฺทรํ น ภทฺทกํฯ ยสฺส อสฺสุมุโขติ ยสฺส อสฺสูหิ ตินฺตมุโข โรทนฺโต วิปากํ ปฏิเสวติ อนุโภติฯ

ทุกฺกรนฺติ วตฺตปฏิวตฺตปูรณาทิวเสน อาภิสมาจาริกสีลสฺส กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุกฺกรํฯ สมาทานโต ปฏฺฐาย ขณฺฑํ อกตฺวา วิเสสโต อาทิพฺรหฺมจริยกสฺส จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย ทุตฺติติกฺขํ, สีลสํวราทโย วา อปริกฺขเต กตฺวา สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุกฺกรํฯ อธิวาเสตพฺพานํ ปน ทุสฺสหนโต ขนฺติสํวรํวเสน ทุตฺติติกฺขํฯ อพฺยตฺเตนาติ มนฺทปญฺเญนฯ สามญฺญนฺติ สมณภาโวฯ ตตฺถาติ ตสฺส สามญฺญสฺสฯ สมฺพาธาติ ทุนฺนิวตฺถทุปฺปารุตมาตุคามาทิสมฺมทฺทาฯ

ยตฺถาติ สีลสํวราทีนํ ปริพนฺธภูเตสุ สมฺพาธสงฺขาเตสุ วิสภาคารมฺมณาทีสุ ฯ อถ วา ทุกฺกรนฺติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ทุตฺติติกฺขนฺติ วุตฺตํฯ ทุตฺติติกฺขนฺติ ทุกฺขมํ ทุรธิวาสิยํฯ อพฺยตฺเตนาติ พาเลนฯ สามญฺญนฺติ สมณธมฺโมฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ปณฺฑิตา กุลปุตฺตา ทสปิ วสฺสานิ วีสติปิ…เป.… สฏฺฐิปิ วสฺสานิ ทนฺเตภิ ทนฺตมาธาย ชิวฺหาย ตาลุํ อาหจฺจ เจตสา จิตฺตํ อภินิคฺคณฺหิตฺวา เอกาสนํ เอกภตฺตํ ปฏิเสวมานา อาปาณโกฏิกํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตา สามญฺญํ กโรนฺติ, ตํ พาลา อพฺยตฺตา กาตุํ น สกฺโกนฺตีติฯ พหูหิ ตตฺถ สมฺพาธาติ ตสฺมิํ สามญฺญสงฺขาเต อริยมคฺเค พหู สมฺพาธา, มคฺคาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส พหู ปริสฺสยาติ อตฺโถฯ

อปฺปเมยฺยํ ปมินนฺโตติ อปฺปเมยฺยํ ขีณาสวปุคฺคลํ ‘‘เอตฺตกสีโล อยํ เอตฺตกสมาธิ เอตฺตกปญฺโญ’’ติ เอวํ มินนฺโตฯ โกธ วิทฺวา วิกปฺปเยติ โก อิธ วิทฺวา เมธาวี วิกปฺเปยฺย, ขีณาสโวว ขีณาสวํ มินนฺโต วิกปฺเปยฺยาติ ทีเปติฯ นิวุตํ มญฺเญติ โย ปน ปุถุชฺชโน มิเนตุํ อารภติ, ตํ นิวุตํ อวกุชฺชปญฺญํ มญฺญามิฯ อกิสฺสวนฺติ กิสฺสวา วุจฺจติ ปญฺญา, นิปฺปญฺญนฺติ อตฺโถฯ

กุฐารีติ อตฺตจฺเฉทกฏฺเฐน กุฐาริสทิสี ผรุสวาจาฯ ฉินฺทตีติ กุสลมูลสงฺขาเต มูเลเยว นิกนฺตติฯ วิสํ หลาหลํ อิวาติ หลาหลสงฺขาตํ วิสํ อิวฯ เอวํ วิรทฺธํ ปาเตตีติ วิรทฺธํ อปรทฺธํ ขลิตปุคฺคลํ เอวํ อปาเยสุ วินิปาเตติฯ วาจา ทุพฺภาสิตา ยถาติ ยถา วาจา อริยูปวาทนวเสน ทุพฺภาสิตาฯ

[92]

นินฺทิยนฺติ นินฺทนียํฯ ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโยติ โย คุณวิสิฏฺฐตาย ปสํสารโห ปุคฺคโล, ตํ วา โส ปาปิจฺฉตาทีนิ อาโรเปตฺวา ครหติฯ วิจินาตีติ อุปจินาติฯ กลินฺติ อปราธํฯ อยํ กลีติ อยํ อปราโธฯ อกฺเขสูติ ชูตกีฬนกฺเขสุฯ สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนาติ สพฺเพน อตฺตโน ธเนนาปิ อตฺตนาปิ สทฺธิํฯ สุคเตสูติ โสภนคมนตฺตา, สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา, สมฺมา คตตฺตา, สมฺมา จ คทตฺตา สุคตสงฺขาเตสุ พุทฺธาทีสุฯ มนํ ปโทสเยติ โย มนํ ปโทเสยฺย, ตสฺส อยํ มโนปโทโส เอว มหตฺตโร กลีติ วุตฺตํ โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา สตํ สหสฺสานํ…เป.… ปาปกนฺติฯ ตตฺถ สตํ สหสฺสานนฺติ นิรพฺพุทคณนาย สตสหสฺสํฯ

ฉตฺติํสตีติ อปรานิ ฉตฺติํสติ นิรพฺพุทานิฯ ปญฺจ จาติ อพฺพุทคณนาย ปญฺจ จ อพฺพุทานิฯ ตสฺมา วสฺสคณนาย เอตฺตโก โส กาโล, ยํ กาลํ อริยครหิวาจํ มนญฺจ ปณิธาย ปาปกํ นิรยํ อุเปติ, ตตฺถ ปจฺจตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ สงฺเขเปน ปทุมนิรเย อายุปฺปมาณํ, วิตฺถาเรน ปน ปรโต อาคมิสฺสติฯ

โลภคุเณติ ‘‘คุโณ’’ติ พาเลหิ ทิฏฺฐตฺตา, อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺติตตฺตา จ โลโภเยว โลภคุโณ, ตสฺมิํ โลภคุเณ, ตณฺหายาติ อตฺโถฯ อนุยุตฺโตติ อนุ อนุ ยุตฺโตฯ อวทญฺญูติ อวจนญฺญู, พุทฺธานมฺปิ โอวาทสฺส อคฺคหณโตฯ มจฺฉรีติ ปญฺจวิธมจฺฉริเยน มจฺฉรีฯ เปสุณิยํ อนุยุตฺโตติ เปสุณิยสฺมิํ อนุยุตฺโต อคฺคสาวกานํ เภทเนนฯ โกกาลิกญฺหิ มียมานํ โอวทนฺเตน อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน ภาสิตา อิมา คาถาติฯ มุขทุคฺคาติ มุขวิสมฯ วิภูตาติ วิคตภูต อลิกวาทิฯ อนริยาติ อสปฺปุริสฯ ภูนหูติ ภูติหนก อตฺตโน พุทฺธิวินาสกฯ ปุริสนฺตาติ ปุริสาธมฯ กลีติ อลกฺขิปุริสฯ อวชาตกปุตฺตาติ พุทฺธสฺส ภควโต อวชาตปุตฺตฯ มา พหุภาณิธ เนรยิโกสีติ อิทานิ พหุภาณี มา โหหิ, เนรยิโก อสิ ชาโตฯ รชมากิรสีติ กิเลสรชํ อตฺตนิ ปกฺขิปสิฯ สนฺเตติ สมิตกิเลเส ขีณาสเวฯ กิพฺพิสการีติ ปาปการิฯ ปปตนฺติ นรกํฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยนฺติ อิทํ ตณฺหาทีนํ สภาวเภทโต อวตฺถาเภทโต จ อเนกเภทกํ ทสฺเสตุํ อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ อุทาหรณวเสน ทสฺสิตํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปสนฺเนนาติ กมฺมกมฺมผลาทีนิ สทฺทหนฺเตนฯ

[93]

อิทฺธนฺติ หตฺถูปคสีสูปคาทิอลงฺกาเรหิ มณิกนกาทีหิ จ สมิทฺธํฯ ผีตนฺติ เตลมธุผาณิตาทีหิ จ ธนธญฺญาทีหิ จ วิปุลํฯ อากิณฺณมนุสฺสนฺติ นิรนฺตรมนุสฺสํฯ สมฺพาธพฺยูหนฺติ พฺยูหา วุจฺจนฺติ อนิพฺพิทฺธรจฺฉาโยฯ เยสุ ปวิฏฺฐมคฺเคเนว นิคฺคจฺฉนฺติ, เต สมฺพาธา พฺยูหกา เอตฺถาติ สมฺพาธพฺยูหํฯ อิมินาปิ ตสฺส นครสฺส ฆนวาสเมว ทีเปติฯ ภนฺเตนาติ ทมถํ อนุปคเตน, อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺเตน วาฯ อปาปกนฺติ อลามกํฯ อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทน, สจฺจปฺปฏิเวธโต อาคเตน ปสาเทนฯ

เปจฺจ โส ลภเตติ โย ภูเต ทณฺเฑน น หิํสติ, โส ปุคฺคโล ปรโลเก มนุสฺสภูโต มนุสฺสสุขํ เทวภูโต ทิพฺพสุขํ อุภยํ อติกฺกนฺโต นิพฺพานสุขํ ลภตีติ อตฺโถฯ

[94]

จาริกํ ปกฺกมิสฺสตีติ ชนปทจาริกํ คมิสฺสติฯ กสฺมา ปน ภควา ชนปทจาริกํ จรตีติ? สตฺตหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต ชนปทจาริกํ จรนฺติ – เทสนฺตรคตานํ เวเนยฺยานํ วินยนตฺตํ, ตตฺร ฐิตานํ อุสฺสุกฺกสมุปฺปาทนํ, ภาวกานํ เอกสฺมิํ ฐาเน นิพทฺธวาสปริหรณํ อตฺตโน จ ตตฺถ อนาสงฺคทสฺสนํ, สมฺพุทฺธวสิตฏฺฐานตาย เทสานํ เจติยภาวสมฺปาทนํ, พหูนํ สตฺตานํ ทสฺสนูปสงฺกมนาทีหิ ปุญฺโญฆปฺปสวนํ, อวุฏฺฐิอาทิอุปทฺทวูปสมนญฺจาติ อิเมหิ สตฺตหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต ชนปทจาริกํ จรนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

อิสิทตฺตปุราณาติ อิสิทตฺโต จ ปุราโณ จ, เตสุ อิสิทตฺโต สกทาคามีฯ ปุราโณ โสตาปนฺโนฯ สาเกเตติ ‘‘สาเกโต’’ติ ลทฺธนาเม อตฺตโน โภคคามเกฯ มคฺเค ปุริสํ ฐเปสุนฺติ เตสํ กิร คามทฺวาเรน ภควโต คมนมคฺโค, ตสฺมา ‘‘สเจ ภควา อมฺหากํ สุตฺตานํ วา ปมตฺตานํ วา คจฺเฉยฺย, อถ ปสฺสิตุํ น ลเภยฺยามา’’ติ มคฺคมชฺเฌ ปุริสํ ฐเปสุํฯ อนุพนฺธิํสูติ น ทูรโตว, ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิํสุฯ ภควา หิ สกฏมคฺคสฺส มชฺเฌ ชงฺฆมคฺเคน อคมาสิ, อิตเร อุโภสุ ปสฺเสสุ อนุคจฺฉนฺตา อคมํสุฯ มคฺคา โอกฺกมฺมาติ พุทฺธา หิ เกนจิ สทฺธิํ คจฺฉนฺตาว ปฏิสนฺถารํ กโรนฺติ เกนจิ สทฺธิํ ฐิตา เกนจิ สทฺธิํ ทิวสภาคมฺปิ นิสินฺนา, ตสฺมา ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม มยฺหํ สาสเน วลฺลภา อาคตผลา, อิเมหิ สทฺธิํ นิสีทิตฺวา ทิวสภาคํ ปฏิสนฺถารํ กริสฺสามี’’ติฯ มคฺคโต โอกฺกมิตฺวา เยนญฺญตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิฯ ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทีติ เต กิร ฉตฺตุปาหนกตฺตรทณฺฑปาทพฺภญฺชนเตลานิ เจว อฏฺฐวิธญฺจ ปานกํ สรภปาทปลฺลงฺกญฺจ คาหาเปตฺวา อาคมํสุฯ อถ นํ ปลฺลงฺกํ ปญฺญเปตฺวา อทํสุฯ สตฺถา ตตฺถ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสีทิํสูติ ‘‘ฉตฺตุปาหนาทีนิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทถา’’ติ วตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ

สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตีติอาทิ สพฺพํ มชฺฌิมเทสวเสเนว วุตฺตํฯ กสฺมา? นิยตาจิณฺณตฺตาฯ ภควโต หิ จาริกจรณํ มชฺฌิมเทเสเยวฯ สเจปิ ปจฺจนฺตเทเส คจฺฉติ, มชฺฌิมเทเสเยว อรุณํ อุฏฺฐาเปตีติ นิยตาจิณฺณํ, ตสฺมา มชฺฌิมเทสวเสเนว วุตฺตํฯ กาสีสูติ กาสิรฏฺฐโตฯ ตถา มคเธสูติ มคธรฏฺฐโตฯ อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตีติ เอตฺถ น เกวลํ อาสนฺนตฺตา เอว เตสํ โสมนสฺสํ โหติ, อถ โข ‘‘อิทานิ ทานํ ทาตุํ คนฺธมาลาทิปูชํ กาตุํ ธมฺมํ โสตุํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ ลภิสฺสามา’’ติ เนสํ โสมนสฺสํ โหติฯ

ตสฺมาติห ถปตโย สมฺพาโธ ฆราวาโสติ ถปตโย ยสฺมา ตุมฺหากํ มยิ ทูรีภูเต อนปฺปกํ โทมนสฺสํ อาสนฺเน อนปฺปกํ โสมนสฺสํ โหติ, ตสฺมาปิ เวทิตพฺพเมตํ ‘‘สมฺพาโธ ฆราวาโส’’ติฯ ฆราวาสสฺส หิ โทเสน ตุมฺหากํ เอวํ โหติฯ สเจ ปน ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตา อสฺสถ, เอวํ โว มยา สทฺธิํเยว คจฺฉนฺตานญฺจ อาคจฺฉนฺตานญฺจ ตํ น ภเวยฺยาติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ สกิญฺจนสปลิโพธฏฺเฐน สมฺพาธตา เวทิตพฺพาฯ มหาฆเร วสนฺตสฺสาปิ หิ สกิญฺจนสปลิโพธฏฺเฐน ฆราวาโส สมฺพาโธวฯ รโชปโถติ ราคาทิรชานํ อาคมนปโถ, อาคมนฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชาติ ปพฺพชฺชา ปน อกิญฺจนอปลิโพธฏฺเฐน อพฺโภกาโสฯ จตุรตนิเกปิ หิ คพฺเภ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ ปลฺลงฺเกน ปลฺลงฺกํ ฆฏฺเฏตฺวา นิสินฺนานมฺปิ อกิญฺจนาปลิโพธฏฺเฐน ปพฺพชฺชา อพฺโภกาโส นาม โหติฯ อลญฺจ ปน โว ถปตโย อปฺปมาทายาติ เอวํ สมฺพาธฆราวาเส วสนฺตานํ ตุมฺหากํ อปฺปมาทเมว กาตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

นาคาติ หตฺถิโนฯ โอปวยฺหาติ รญฺโญ อาโรหนโยคฺคาฯ เอกํ ปุรโต เอกํ ปจฺฉโต นิสีทาเปมาติ เต กิร ทฺเวปิ ชนา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ทฺวีสุ นาเคสุ ตา อิตฺถิโย เอวํ นิสีทาเปตฺวา รญฺโญ นาคํ มชฺเฌ กตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เอวมาหํสุฯ นาโคปิ รกฺขิตพฺโพติ ยถา กิญฺจิ วิเสสิตํ น กโรติ, เอวํ รกฺขิตพฺโพ โหติฯ ตาปิ ภคินิโยติ ยถา ปมาทํ นาปชฺชนฺติ, เอวํ รกฺขิตพฺพา โหนฺติฯ

อตฺตาปีติ สิตกถิตวิกฺเขปิตาทีนิ อกโรนฺเตหิ อตฺตาปิ รกฺขิตพฺโพ โหติ ฯ เอวํ กโรนฺโต หิ ‘‘สามิทุพฺภโก เอโส’’ติ นิคฺคเหตพฺโพ โหติฯ

ตสฺมาติห ถปตโยติ ยสฺมา ตุมฺเห ราชา นิจฺจํ ราชภณฺฑํ ปฏิจฺฉาเปติ, ตสฺมาปิ สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถฯ ยสฺมา ปน ปํสุกูลิกํ ภิกฺขุํ เอวํ ปฏิจฺฉาเปนฺโต นตฺถิ, ตสฺมา อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา, เอวํ สพฺพตฺถาปิฯ อลญฺจ โข ถปตโย อปฺปมาทาย, อปฺปมาทเมว กโรถาติ ทสฺเสติฯ

มุตฺตจาโคติ วิสฺสฏฺฐจาโคฯ ปยตปาณีติ อาคตาคตานํ ทานตฺถาย โธตหตฺโถฯ โวสคฺครโตติ โวสคฺคสงฺขาเต จาเค รโตฯ ยาจโยโคติ ยาจิตพฺพยุตฺโตฯ ‘‘ยาชโยโค’’ติปิ ปาโฐ, ทานยุตฺโตติ อตฺโถฯ ทานสํวิภาครโตติ เอเตน อปฺปมตฺตกมฺปิ กิญฺจิ ลภิตฺวา ตโตปิ สํวิภาเค รโตฯ อปฺปฏิวิภตฺตนฺติ ‘‘อิทํ อมฺหากํ ภวิสฺสติ, อิทํ อยฺยาน’’นฺติ เอวํ อกตวิภาคํ, สพฺพํ ทาตพฺพเมว หุตฺวา ฐิตนฺติ อตฺโถฯ อิเมหิ โข ถปตโย จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหตีติ โสตาปนฺโน อิเมหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โหตีติ อตฺโถฯ เอเตน โสตาปนฺเนน อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ เอกนฺตโต ลพฺภมานตํ ทสฺเสติฯ

เอวํ เตสํ ถปตีนํ อิเมหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปริยาเยน ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิปฺปริยาเยน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุมฺเห โข ถปตโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[95]

สหสฺสํ กปฺปโกฏิโยติ สหสฺสํ อตฺตภาวา อเหสุนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อสีติ กปฺปโกฏิโย’’ติปิ ปาโฐ, อสีติอายุกปฺปโกฏิโย อเหสุนฺติ อตฺโถฯ กตฺถ ปน เต อเหสุนฺติ? อาห ‘‘เทเว เจว มนุสฺเส จา’’ติ, เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จาติ อตฺโถฯ สํวิรุฬฺหมฺหีติ สมนฺตโต ปลฺลวคฺคหเณน วิรุฬฺเหฯ อลภิํหนฺติ อลภิํ อหํฯ อชฺช ติํสํ ตโต กปฺปาติ ตโต กปฺปโต อชฺช สมฺปติ อยํ กปฺโป ติํสติโมฯ ตสฺสา สญฺญาย วาสนาติ ตสฺส พุทฺธคตาย สญฺญาย วาสนโตฯ

ตณฺหานิฆาตโกติ ตณฺหาย สมุจฺเฉทโกฯ วฏํสโกติ ปุปฺผมยกณฺณิโกฯ สพฺพปุปฺเผหิลงฺกโตติ นานาปุปฺเผหิ อลงฺกโตฯ ลปนนฺตราติ อุตฺตราธโรฏฺฐานํ อนฺตรโตฯ โอกฺกาติ ปภาฯ มุทฺธนนฺตรธายถาติ มุทฺธนิ อนฺตรธายถฯ กงฺขํ วิตราติ วิมติํ วิโนเทหิฯ ยสฺส ตํ สพฺพธมฺเมสุ , สทา ญาณํ ปวตฺตตีติ ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยสฺส สพฺพธมฺเมสุ อากงฺขปฺปฏิพทฺธตฺตา สทา ญาณํ ปวตฺตติฯ โส สพฺพญฺญู ภควา เถรํ อานนฺทํ เอตทพฺรวีติ สมฺพนฺโธฯ ราชา รฏฺเฐ ภวิสฺสตีติ สพฺพสฺมิํ รฏฺเฐ ราชา ภวิสฺสติฯ จริมนฺติ จริมภวํฯ สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ ธมฺมตนฺติ จตุสจฺจธมฺมํ, ปจฺเจกโพธิํ วาฯ

[96]

สุวณฺณจฺฉทนํ นาวนฺติ อุโภสุ ปสฺเสสุ สุวณฺณาลงฺกาเรหิ ปฏิมณฺฑิตวเสน ฉาทิตํ สุวณฺณนาวํฯ ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, สกฺกสฺส อิติ เม สุตนฺติ ยถา สา เทวตา ปญฺหํ ปุฏฺฐา สกฺกสฺส พฺยากาสิ, เอวํ มยาปิ สุตนฺติ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อตฺตนา ยถาสุตํ ตํ ภควโต วทติฯ

ปํสุถูเปสูติ สรีรธาตุํ อพฺภนฺตเร ฐเปตฺวา ปํสูหิ กตถูเปสุฯ เอวญฺหิ เต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺสกตา นาม โหนฺติ, เตเนวาห – ‘‘อุทฺทิสฺสกเตสุ ทสพลธราน’’นฺติฯ

[97]

เทวปุตฺตสรีรวณฺณาติ เทวปุตฺตสรีรสทิสวณฺณาฯ สุภคสณฺฐิตีติ โสภคฺคยุตฺตสณฺฐานาฯ อุฬารํ วต ตํ อาสีติ ตํ มยา กตํ ปุญฺญํ อุฬารํ วต อโหสิฯ ยาหนฺติ ยา อหํฯ สตสหสฺสํ กปฺเป, มุทิโต ถูปํ อปูเชสีติ ถูปํ ปูเชตฺวา สตสหสฺสํ อายุกปฺเป อหํ มุทิโตติ อตฺโถฯ อนาคนฺตุน วินิปาตนฺติ อปายุปปตฺติํ อนุปคนฺตฺวาฯ ยํ จกฺขุนฺติ ยํ ปญฺญาจกฺขุํฯ ปณิหิตนฺติ ฐปิตํฯ วิมุตฺตจิตฺตมฺหีติ วิมุตฺตจิตฺโต อมฺหิฯ วิธูตลโตติ วิธูตตณฺหาลโต, สมุจฺฉินฺนตณฺโหติ อตฺโถฯ

[98]

สามากปตฺโถทนมตฺตนฺติ สามากติณานํ นาฬิโกทนมตฺตํฯ อขิเลติ ปญฺจนฺนํ เจโตขิลานํ อภาเวน อขิเลฯ

ตสฺมิญฺจ โอกปฺปยิ ธมฺมมุตฺตมนฺติ ตสฺมิํ ปจฺเจกพุทฺเธ อุตฺตมธมฺมํ ปจฺเจกโพธิํ ‘‘อุตฺตมธมฺเมน นาม อิมสฺมิํ ภวิตพฺพ’’นฺติ สทฺทหิํฯ ‘‘ตสฺมิญฺจ ธมฺเม ปณิเธสิํ มานส’’นฺติ อิมินา ปฏิลทฺธธมฺมํ อหมฺปิ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ จิตฺตํ ปณิทหิํฯ ภเว กุทาสุปิ จ มา อเปกฺขวาติ กตฺถจิ ภเว อเปกฺขวา มา ภเวยฺยนฺติ จ ปณิเธสิํ มานสนฺติ สมฺพนฺโธฯ

กุรูสูติ อุตฺตรกุรูสุฯ ทีฆายุเกสูติ เตสํ วสฺสสหสฺสายุกตาย วุตฺตํฯ อมเมสูติ อปริคฺคเหสุฯ ปาณีสูติ สตฺเตสุฯ อหีนคามีสูติ ยถาลทฺธสมฺปตฺตีหิ ยาวตายุกํ อปริหีนสภาเวสุ ฯ ติทโสปปชฺชถาติ ตาวติํโส หุตฺวา อุปปชฺชิํ, ติทเส วา ตาวติํสภวเน อุปปชฺชิํฯ วิสิฏฺฐกายูปคโตติ วิสิฏฺฐกาเยสุ นานาวณฺณกาเยสุ อุปคโตฯ ยสสฺสิสูติ ปริวารวนฺเตสุฯ หิตาหิตาสิหีติ กุสลากุสเล วีติวตฺตีหิฯ ปจฺจกฺขํ ขฺวิมนฺติ ปจฺจกฺขํ โข อิมํ วจนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

สกาสีติ โส อกาสิฯ พลิมาภิหารีติ ปูชาพลิํ อภิหริฯ ปติตสฺส เอกนฺติ ตสฺส หตฺถโต เอกปุปฺผํ ปติตํฯ

อุปริฏฺฐนฺติ อุปริ เวหาเส ฐิตํฯ อริฏฺฐนฺติ อริฏฺฐํ นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺธํฯ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จาติ อชฺฌตฺตวิสยา จ พหิทฺธวิสยา จฯ เย เม วิชฺชิํสูติ เย เม ปุพฺเพ วิชฺชมานา อเหสุํฯ ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ ปุนปฺปุนํ ชายนมียนภูโต สํสาโร ปุนพฺภโวติ จ วุจฺจติ, โส จ ทานิ นตฺถีติ อตฺโถฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตนฺติ อิทํ วาสนาภาคปุญฺญวิภาวนานํ นานาสุตฺตปทานํ อุทาหรณวเสน ทสฺสิตํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[99]

‘‘อุทฺธํ อโธ…เป.… อปุนพฺภวายา’’ติ อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตนฺติ วุตฺตํ โอฆตรณสฺส อริยมคฺคกิจฺจตฺตาฯ น เจตนา กรณียาติ น จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ ธมฺมตาติ ธมฺมสภาโวฯ

[100]

ยทา หเวติ ยสฺมิํ หเว กาเลฯ ปาตุภวนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติฯ ธมฺมาติ อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสาธกา โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ ปาตุภวนฺตีติ วา ปกาเสนฺติ, อภิสมยวเสน ปากฏา โหนฺติฯ ธมฺมาติ จตุอริยสจฺจธมฺมาฯ อาตาโป วุจฺจติ กิเลสสนฺตาปนฏฺเฐน วีริยํฯ

อาตาปิโนติ สมฺมปฺปธานวีริยวโตฯ ฌายโตติ อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณน ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณน จ ฌาเนน ฌายนฺตสฺสฯ พฺราหฺมณสฺสาติ พาหิตปาปสฺส ขีณาสวสฺสฯ อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพาติ อถสฺส เอวํ ปาตุภูตธมฺมสฺส ยา ตา ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตีติ? โน กลฺโล ปญฺโหติ ภควา อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.12) นเยน ‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณํ, กสฺส ปนิทํ ชรามรณนฺติ? โน กลฺโล ปญฺโหติ ภควา อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.35) จ นเยน ปจฺจยาการกงฺขา วุตฺตาฯ ยา จ ปจฺจยาการสฺเสว อปฺปฏิวิทฺธตฺตา ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิกา (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) โสฬสกงฺขา ‘‘พุทฺเธ กงฺขติ ธมฺเม กงฺขตี’’ติอาทิกา (ธ. ส. 1008) อฏฺฐ จ กงฺขา อาคตา, ตา สพฺพา วปยนฺติ อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺติ, กสฺมา? ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺมํ, ยสฺมา อวิชฺชาทิเกน เหตุนา สเหตุกํ อิมํ สงฺขาราทิํ เกวลํ ทุกฺขกฺขนฺธธมฺมํ ปชานาติ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌติฯ

ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวทีหิ ยสฺมา ปจฺจยานํ ขยสงฺขาตํ นิพฺพานํ อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ, ตสฺมา ยทาสฺส อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส วุตฺตปฺปการา ธมฺมา ปาตุภวนฺติฯ อถสฺส ยา นิพฺพานสฺส อวิทิตตฺตา กงฺขา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, สพฺพาปิ ตา กงฺขา วปยนฺตีติฯ

อารญฺญนฺติ อารญฺญกํฯ อญฺญาตุญฺเฉน ยาเปนฺตนฺติ กุเลสุ อญฺญาโต นิจฺจนโวเยว หุตฺวา อุญฺเฉน ปิณฺฑจริยาย ยาเปนฺตํฯ อถ วา อภิลกฺขิเตสุ อิสฺสรชนเคเหสุ กฏุกภณฺฑสมฺภารํ สุคนฺธโภชนํ ปริเยสนฺตสฺส อุญฺฉนํ ญาตุญฺฉนํ นาม, ฆรปฏิปาฏิยา ปน ทฺวาเร ฐิเตน ลทฺธมิสฺสกโภชนํ อญฺญาตุญฺฉนํ นามฯ อิทํ อิธ อธิปฺเปตํฯ เตน ยาเปนฺตํฯ กาเมสุ อนเปกฺขินนฺติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ นิรเปกฺขํฯ

เฉตฺวาติ วธิตฺวาฯ สุขํ เสตีติ โกธปริฬาเหน อปริทยฺหมานตฺตา สุขํ สยติฯ น โสจตีติ โกธวินาเสน วินฏฺฐโทมนสฺสตฺตา น โสจติฯ วิสมูลสฺสาติ ทุกฺขวิปากสฺสฯ มธุรคฺคสฺสาติ ยํ อกฺกุฏฺฐสฺส ปจฺจกฺโกสิตฺวา ปหฏสฺส ปฏิปฺปหริตฺวา สุขํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาย โส ‘‘มธุรคฺโค’’ติ วุตฺโตฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน ปริโยสานํ ‘‘อคฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ อริยาติ พุทฺธาทโยฯ

หเนติ หเนยฺยฯ อุปฺปติตนฺติ อสมุคฺฆาฏิตํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนวเสน สมุทาจารุปฺปนฺนวเสน สมุทาจรนฺตํฯ วิโนทเยติ อตฺตโน สนฺตานโต นีหเรยฺยฯ

[101]

สตฺติยาติ เทสนาสีสเมตํ, เอกโตธาราทินา สตฺเถนาติ อตฺโถฯ โอมฏฺโฐติ ปหโฏฯ จตฺตาโร หิ ปหารา โอมฏฺโฐ อุมฺมฏฺโฐ มฏฺโฐ วิมฏฺโฐติฯ ตตฺถ อุปริ ฐตฺวา อโธมุขํ ทินฺนปฺปหาโร โอมฏฺโฐ นาม, อโธ ฐตฺวา อุทฺธํ มุขํ ทินฺนปฺปหาโร อุมฺมฏฺโฐ นาม, อคฺคฬสูจิ วิย วินิวิชฺฌิตฺวา กโต มฏฺโฐ นาม, เสโส สพฺโพปิ วิมฏฺโฐ นามฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน โอมฏฺโฐ คหิโตฯ โส หิ สพฺพทารุโณ ทุรุทฺธรณสลฺโล ทุตฺติกิจฺโฉ อนฺโตโทโส อนฺโตปุพฺพโลหิโต จ โหติฯ ปุพฺพโลหิตํ อนิกฺขมิตฺวา วณมุขํ ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐติฯ ปุพฺพโลหิตํ นีหริตุกาเมหิ มญฺเจน สทฺธิํ พนฺธิตฺวา อโธสิโร กาตพฺโพ โหติ, มรณํ วา มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ ปาปุณาติฯ ปริพฺพเชติ วิหเรยฺยฯ

อิมาย คาถาย กิํ กถิตํ? ยถา สตฺติยา โอมฏฺฐปุริโส สลฺลุพฺพาหนวณติกิจฺฉนานํ อตฺถาย วีริยํ อารภติ ปโยคํ กโรติ ปรกฺกมติฯ ยถา จ ทยฺหมาเน มตฺถเก อาทิตฺตสิโร ตสฺส นิพฺพาปนตฺถาย วีริยํ อารภติ ปโยคํ กโรติ ปรกฺกมติ, เอวเมวํ ภิกฺขุ กามราคปฺปหานาย สโต อปฺปมตฺโต หุตฺวา วิหเรยฺย ภควาติ กเถสิฯ

เอวํ เทวตาย กถิเต อถ ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิมาย เทวตาย อุปมา ทฬฺหํ กตฺวา อานีตา, อตฺถํ ปน ปริตฺตกํ คเหตฺวา ฐิตาฯ ปุนปฺปุนํ กเถนฺตีปิ หิ เอสา กามราคสฺส วิกฺขมฺภนปฺปหานเมว กเถยฺย, ยาว จ กามราโค มคฺเคน น สมุคฺฆาฏิยฺยติ, ตาว อนุพนฺโธว โหตี’’ติ ตเมว อุปมํ คเหตฺวา ปฐมมคฺควเสน เทวตาย วินิวฏฺเฏตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ’’ติ ทุติยคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ ปุริมนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

โลกามิสนฺติ กามคุโณฯ สนฺติเปกฺโขติ สพฺพสงฺขารูปสมํ นิพฺพานํ อเปกฺขมาโนฯ ปญฺญวาติ ปญฺญวนฺโตฯ ปหิตตฺโตติ นิพฺพานํ ปติเปสิตจิตฺโตฯ

วิรโต กามสญฺญายาติ ยาย กายจิ สพฺพโต กามสญฺญาย จตุตฺถมคฺคสมฺปยุตฺตาย สมุจฺเฉทวิรติยา วิรโตฯ ‘‘วิรตฺโต’’ติปิ ปาโฐฯ กามสญฺญายาติ ปน ภุมฺมวจนํ โหติฯ สคาถาวคฺเค (สํ. นิ. 1.96) ‘‘กามสญฺญาสู’’ติ ปาโฐฯ จตูหิ มคฺเคหิ ทสนฺนมฺปิ สํโยชนานํ อตีตตฺตา สพฺพสํโยชนาตีโตฯ จตุตฺถมคฺเคเนว วา อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนาตีโต ตตฺร ตตฺราภินนฺทนโต นนฺทิสงฺขาตาย ตณฺหาย ติณฺณญฺจ ภวานํ ปริกฺขีณตฺตา นนฺทิภวปริกฺขีโณฯ โส ตาทิโส ขีณาสโว ภิกฺขุ คมฺภีเร สํสารณฺณเว น สีทติฯ

สทฺทหาโนติ เยน ปุพฺพภาเค กายสุจริตาทิเภเทน, อปรภาเค จ สตฺตตฺติํสโพธิปกฺขิยเภเทน ธมฺเมน อรหนฺโต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกา นิพฺพานํ ปตฺตาฯ ตํ สทฺทหาโน อรหตํ ธมฺมํ นิพฺพานปฺปตฺติยา โลกิยโลกุตฺตรปญฺญํ ลภติ, ตญฺจ โข น สทฺธามตฺตเกเนวฯ ยสฺมา ปน สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ, ปยิรุปาสนฺโต โสตํ โอทหติ, โอทหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, ตสฺมา อุปสงฺกมนโต ปฏฺฐาย ยาว ธมฺมสฺสวเนน สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญํฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? ตํ ธมฺมํ สทฺทหิตฺวาปิ อาจริยุปชฺฌาเย กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวาปิ วตฺตกรเณน ปยิรุปาสิตฺวา ยทา ปยิรุปาสนาย อาราธิตจิตฺตา กิญฺจิ วตฺตุกามา โหนฺติฯ อถ อธิคตาย โสตุกามตาย โสตํ โอทหิตฺวา สุณนฺโต ลภตีติ เอวํ สุสฺสูสมฺปิ จ สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺโต สุภาสิตทุพฺภาสิตญฺญุตาย วิจกฺขโณ เอว ลภติ, น อิตโรฯ เตนาห – ‘‘อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ’’ติฯ

ปติรูปการีติ เทสกาลาทีนิ อหาเปตฺวา โลกิยสฺส โลกุตฺตรสฺส ธมฺมสฺส ปติรูปํ อธิคมูปายํ กโรตีติ ปติรูปการีฯ ธุรวาติ เจตสิกวีริยวเสน อนิกฺขิตฺตธุโรฯ อุฏฺฐาตาติ กายิกวีริยวเสน อุฏฺฐานสมฺปนฺโน อสิถิลปรกฺกโมฯ วินฺทเต ธนนฺติ โลกิยโลกุตฺตรธนํ อธิคจฺฉติฯ สจฺเจนาติ วจีสจฺเจน ปรมตฺถสจฺเจน จฯ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกา นิพฺพุติํ ปาปุณนฺตา กิตฺติมฺปิ ปาปุณนฺติเยวฯ

ททนฺติ ปเรสํ ยํ กิญฺจิ อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ เทนฺโต มิตฺตานิ คนฺถติ สมฺปาเทติ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุทฺททํ วา ททนฺโต คนฺถติ, ทานมุเขน จตฺตาริปิ สงฺคหวตฺถูนิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ เตหิ มิตฺตานิ กโรนฺติฯ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ส เว เปจฺจ น โสจตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อิเม สทฺธาทโย ธมฺมา วิชฺชนฺติ, โส อิมสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คนฺตฺวา น โสจติ, โสกการณํ ตสฺส นตฺถีติ อตฺโถฯ

‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 190) –

คาถํ อวเสสํ กตฺวา อุทาหฏํฯ อาฬวกสุตฺเต หิ อิมา คาถา อาฬวเกน ‘‘กถํ สุ ลภเต ปญฺญ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 187) ปุฏฺเฐน ภควตา ภาสิตาติฯ

เยน เกนจิ วณฺเณนาติ เยน เกนจิ การเณน, ปกาเรน วาฯ สํวาโสติ เอกสฺมิํ ฐาเน สหวาโส สมาคโมฯ ตนฺติ ตถา สมาคตํ อนุกมฺปิตพฺพํ ปุริสํฯ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ กรุณาสมุสฺสาหิเตน ปสาเทน ปสนฺเนน มนสาฯ น เตน โหติ สํยุตฺโตติ เตน ยถาวุตฺเตน อนุสาสเนน กามจฺฉนฺทาทีนํ สํโยชนวเสน สํยุตฺโต นาม น โหติฯ ยานุกมฺปา อนุทฺทยาติ ยา อริยมคฺคสมฺปาปนวเสน กรุณายนา, เมตฺตายนา จาติ อตฺโถฯ

[102]

ราโค จ โทโส จาติ ราคโทสา เหฏฺฐา วุตฺตนยาวฯ กุโตนิทานาติ กิํนิทานา กิํเหตุกาฯ ปจฺจตฺตวจนสฺส หิ อยํ โต-อาเทโส, สมาเส จสฺส โลปาภาโว เวทิตพฺโพฯ อรตี รตี โลมหํโส กุโตชาติ ยายํ ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ, อธิกุสเลสุ จ ธมฺเมสุ อรติ อุกฺกณฺฐิตา, ยา จ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รติ อภิรติ อาสตฺติ กีฬนาทิ, โย จ โลมหํสสมุฏฺฐานโต โลมหํสสงฺขาโต จิตฺตุตฺราโส, อิเม ตโย ธมฺมา กุโต ชาตา กุโต นิพฺพตฺตาติ ปุจฺฉาฯ กุโต สมุฏฺฐายาติ กุโต อุปฺปชฺชิตฺวาฯ มโนติ กุสลจิตฺตํฯ วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทโยฯ กุมารกา ธงฺกมิโวสชนฺตีติ ยถา กุมารกา กีฬนฺตา กากํ สุตฺเตน ปาเท พนฺธิตฺวา โอสชนฺติ ขิปนฺติ, เอวํ กุสลมนํ อกุสลวิตกฺกา กุโต สมุฏฺฐาย โอสชนฺตีติ ปุจฺฉาฯ

ราโค จาติ ทุติยคาถา ตสฺสา วิสฺสชฺชนํฯ ตตฺถ อิโตติ อตฺตภาวํ สนฺธายาหฯ อตฺตภาวนิทานา หิ ราคโทสา, อรติ รติ โลมหํสา จ อตฺตภาวโต ชาตาฯ กามวิตกฺกาทโย อตฺตภาวโต เอว สมุฏฺฐาย กุสลมนํ โอสชนฺติฯ เตน ตทญฺญํ ปกติอาทิการณํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห – ‘‘อิโตนิทานา อิโต สมุฏฺฐายา’’ติฯ ปุริมคาถาย วุตฺตนเยเนตฺถ สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ ยฺวายํ ‘‘อิโตนิทานา’’ติอาทีสุ อตฺตภาวนิทานา อตฺตภาวโต ชาตา อตฺตภาวโต สมุฏฺฐายาติ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ สาเธนฺโต อาห – ‘‘สฺเนหชา อตฺตสมฺภูตา’’ติฯ เอเต หิ ราคาทโย วิตกฺกปริโยสานา ตณฺหาสฺเนเหน ชาตาฯ ตถา ชายนฺตา จ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธเภเท อตฺตภาวสงฺขาเต อตฺตนิ สมฺภูตาฯ เตนาห – ‘‘สฺเนหชา อตฺตสมฺภูตา’’ติฯ อิทานิ ตทตฺถโชติกํ อุปมํ ทสฺเสติ ‘‘นิคฺโรธสฺเสว ขนฺธชา’’ติฯ ตตฺถ ขนฺธชาติ ขนฺเธสุ ชาตา ปาโรหาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นิคฺโรธสฺส ขนฺธชสงฺขาตา ปาโรหา อาโปรสสงฺขาเต สฺเนเห สติ ชายนฺติ, ชายนฺตา จ ตสฺมิํเยว นิคฺโรเธ เตสุ เตสุ สาขปฺปเทเสสุ สมฺภวนฺติ, เอวํ เอเต ราคาทโย อชฺฌตฺตํ ตณฺหาสฺเนเห สติ ชายนฺติ, ชายนฺตา จ ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว เตสุ เตสุ จกฺขาทิปฺปเทเสสุ อิฏฺฐารมฺมเณสุ สมฺภวนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สฺเนหชา อตฺตสมฺภูตา’’ติฯ ปุถุ วิสตฺตา กาเมสูติ ยสฺมา ราโคปิ ปญฺจกามคุณิกาทิวเสน, โทโสปิ อาฆาตวตฺถุอาทิวเสน อรติอาทโยปิ ตสฺส ตสฺส เภทสฺส วเสนาติ สพฺพถา สพฺเพปิเม กิเลสา ปุถุ อเนกปฺปการา หุตฺวา วตฺถุทฺวารารมฺมณาทิวเสน เตสุ เตสุ กาเมสุ ตถา ตถา วิสตฺตา ลคฺคา สํสิพฺพิตฺวา ฐิตาฯ กิมิว? มาลุวาว วิตตา วเน ยถา วเน วิตตา มาลุวา เตสุ เตสุ รุกฺขสาขปฺปสาขาทิเภเทสุ วิสตฺตา โหติ ลคฺคา สํสิพฺพิตฺวา ฐิตา, เอวํ เอเต กิเลสา ธมฺมา, ตสฺมา เอตฺถ ปุถุปเภเทสุ วตฺถุกาเมสุ วิสตฺตํ กิเลสคหนํฯ

เย นํ ปชานนฺติ ยโตนิทานํ, เต นํ วิโนเทนฺติ สุโณหิ ยกฺขฯ

ตสฺสตฺโถ – เย สตฺตา นํ กิเลสคหนํ ‘‘อิโตนิทานํ เอส อุปฺปชฺชตี’’ติ ชานนฺติ, เต นํ ตณฺหาสิเนหสิเนหิเต อตฺตภาเว อุปฺปชฺชตีติ ญตฺวา ตํ ตณฺหาสิเนหํ อาทีนวานุปสฺสนาทิภาวนาญาณคฺคินา วิโสเสนฺตา วิโนเทนฺติ ปชหนฺติ, เอวํ อมฺหากํ ภาสิตํ สุโณหิ ยกฺขาติฯ เต ทุตฺตรํ โอฆมิมํ ตรนฺติ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายาติ เย หิ สํกิเลสคหนํ วิโนเทนฺติ, เต เอกนฺเตน มคฺคํ ภาเวนฺติฯ น หิ มคฺคภาวนํ วินา กิเลสวิโนทนํ อตฺถิฯ เอวํ มคฺคํ ภาเวนฺตา เต ปกติญาเณน ทุตฺตรํ กาโมฆาทิํ จตุพฺพิธํ โอฆํ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สุปินนฺเตนปิ อติณฺณปุพฺพํ อนติกฺกนฺตปุพฺพํ อปุนพฺภวาย นิพฺพานาย ตรนฺติฯ

ทุกฺกรํ ภควาติ เอโก กิร เทวปุตฺโต ปุพฺพโยคาวจโร พหลกิเลสตาย สปฺปโยเคน กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต สมณธมฺมํ กตฺวา ปุพฺพเหตุมนฺทตาย อริยภูมิํ อปฺปตฺวาว กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต, โส ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ทุกฺกรภาวํ อาโรเจนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ ทุกฺกรนฺติ ทสปิ วสฺสานิ…เป.… สฏฺฐิปิ วสฺสานิ เอกนฺตปริสุทฺธสฺส สมณธมฺมสฺส กรณํ นาเมตํ ทุกฺกรํฯ เสกฺขาติ สตฺต เสกฺขาฯ สีลสมาหิตาติ สีเลน สมาหิตา สมุเปตาฯ ฐิตตฺตาติ ปติฏฺฐิตสภาวาฯ เอวํ ปุจฺฉิตปญฺหํ วิสฺสชฺชิตฺวา อุปริปญฺหํ สมุฏฺฐาปนตฺถํ ‘‘อนคาริยุเปตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนคาริยุเปตสฺสาติ อนคาริยํ นิคฺเคหภาวํ อุปคตสฺส, ปพฺพชิตสฺสาติ อตฺโถฯ ตุฏฺฐีติ จตุปจฺจยสนฺโตโสฯ

ภาวนายาติ จิตฺตวูปสมภาวนายฯ เต เฉตฺวา มจฺจุโน ชาลนฺติ เย รตฺตินฺทิวํ อินฺทฺริยูปสเม รตา, เต ทุสฺสมาทหํ จิตฺตํ สมาทหนฺติฯ เย สมาหิตจิตฺตา, เต จตุปจฺจยสนฺโตสํ ปูเรนฺตา น กิลมนฺติฯ เย สนฺตุฏฺฐา, เต สีลํ ปูเรนฺตา น กิลมนฺติฯ เย สีเล ปติฏฺฐิตา สตฺต เสกฺขา, เต อริยา มจฺจุโน ชาลสงฺขาตํ กิเลสชาลํ ฉินฺทิตฺวา คจฺฉนฺติฯ

ทุคฺคโมติ สจฺจเมตํ, ภนฺเต, เย อินฺทฺริยูปสเม รตา, เต ทุสฺสมาทหํ จิตฺตํ สมาทหนฺติฯ เย สมาหิตจิตฺตา, เต จตุปจฺจยสนฺโตสํ ปูเรนฺตา น กิลมนฺติฯ เย สนฺตุฏฺฐา, เต สีลํ ปูเรนฺตา น กิลมนฺติฯ เย สีเล ปรมคฺคาหิโน สตฺต เสกฺขา, เต อริยา มจฺจุโน ชาลสงฺขาตํ กิเลสชาลํ ฉินฺทิตฺวา คจฺฉนฺติฯ

กิํ น คมิสฺสนฺติ, อยํ ปน ทุคฺคโม ‘‘ภควา วิสโม มคฺโค’’ติ อาหฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อริยมคฺโค เนว ทุคฺคโม น วิสโม, ปุพฺพภาคปฏิปทาย ปนสฺส พหู ปริสฺสยา โหนฺติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺโตฯ อวํสิราติ ญาณสิเรน อโธสิรา หุตฺวา ปปตนฺติฯ อริยมคฺคํ อาโรหิตุํ อสมตฺถตาย เอว เต มคฺเค ปปตนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ อริยานํ สโม มคฺโคติ สฺเวว มคฺโค อริยานํ สโม โหติฯ วิสเม สมาติ วิสเมปิ สตฺตกาเย สมา เอวฯ

[103]

อิทญฺหิ ตํ เชตวนนฺติ อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต เชตวนสฺส เจว พุทฺธาทีนญฺจ วณฺณภณนตฺถํ อาคนฺตฺวา เอวมาหฯ อิสิสงฺฆนิเสวิตนฺติ ภิกฺขุสงฺฆนิเวสิตํฯ เอวํ ปฐมคาถาย เชตวนสฺส วณฺณํ กเถตฺวา อิทานิ อริยมคฺคสฺส วณฺณํ กเถนฺโต ‘‘กมฺมํ วิชฺชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กมฺมนฺติ มคฺคเจตนาฯ วิชฺชาติ มคฺคปญฺญาฯ ธมฺโมติ สมาธิ, สมาธิปกฺขิกา วา ธมฺมาฯ สีลํ ชีวิตมุตฺตมนฺติ สีเล ปติฏฺฐิตสฺส ชีวิตญฺจ อุตฺตมนฺติ ทสฺเสติฯ อถ วา วิชฺชาติ ทิฏฺฐิสงฺกปฺปาฯ ธมฺโมติ วายามสติสมาธโยฯ สีลนฺติ วาจากมฺมนฺตาชีวาฯ ชีวิตมุตฺตมนฺติ เอตสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐิตสฺส ชีวิตํ นาม อุตฺตมนฺติฯ ‘‘เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺตี’’ติ เอเตน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สตฺตา วิสุชฺฌนฺติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา มคฺเคน สุชฺฌนฺติ, น โคตฺตธเนหิ, ตสฺมาฯ โยนิโส วิจิเน ธมฺมนฺติ อุปาเยน โพธิปกฺขิยธมฺมํ วิจิเนยฺยฯ เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌตีติ เอวํ ตสฺมิํ อริยมคฺเค วิสุชฺฌติฯ อถ วา โยนิโส วิจิเน ธมฺมนฺติ อุปาเยน อริยสจฺจธมฺมํ วิจิเนยฺยฯ เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌตีติ เอวํ เตสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ วิสุชฺฌติฯ อิทานิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วณฺณํ กเถนฺโต ‘‘สาริปุตฺโตวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาริปุตฺโตวาติ อวธารณวจนํ, เอเตหิ ปญฺญาทีหิ สาริปุตฺโตว เสยฺโยติ วทติฯ อุปสเมนาติ กิเลสวูปสเมนฯ ปารงฺคโตติ นิพฺพานํ คโต, โย โกจิ นิพฺพานปตฺโต ภิกฺขุ, น ตาทิโสฯ เอตาวปรโม สิยา, น เถรา อุตฺตริตโร นาม สาวโก อตฺถีติ วทติฯ

อตีตนฺติ อตีเต ปญฺจกฺขนฺเธฯ นานฺวาคเมยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นานุคจฺเฉยฺยฯ นปฺปฏิกงฺเขติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ น ปตฺเถยฺยฯ ยทตีตนฺติ อิทเมตฺถ การณวจนํฯ

ยสฺมา ยํ อตีตํ, ตํ ปหีนํ นิรุทฺธํ อตฺถงฺคตํ, ตสฺมา ตํ นานุคจฺเฉยฺยฯ ยสฺมา จ ยํ ตตฺถ อนาคตํ, ตํ อปฺปตฺตํ อชาตํ อนิพฺพตฺตํ, ตสฺมา ตมฺปิ น ปตฺเถยฺยฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ ธมฺมํ ยตฺถ ยตฺเถว โส อุปฺปนฺโน, ตตฺถ ตตฺเถว นํ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ สตฺตหิ อนุปสฺสนาหิ วิปสฺสติ, อรญฺญาทีสุ วา ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติฯ อสํหีรํ อสํกุปฺปนฺติ อิทํ วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ วิปสฺสนา หิ ราคาทีหิ น สํหิรติ น กุปฺปตีติ อสํหีรา อสํกุปฺปา, ตํ อนุพฺรูหเย วฑฺเฒยฺย ปฏิวิปสฺเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา นิพฺพานํ ราคาทีหิ น สํหิรติ น กุปฺปตีติ อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อนุพฺรูหเย, ปุนปฺปุนํ ตทารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปนฺโต วฑฺเฒยฺยาติ อตฺโถฯ

ตสฺส ปน อนุพฺรูหนสฺส อตฺถาย อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปนฺติ กิเลสานํ อาตาปนปริตาปเนน ‘‘อาตปฺป’’นฺติ ลทฺธนามํ วีริยํ อชฺเชว กาตพฺพํฯ โก ชญฺญา มรณํ สุเวติ สฺเว ชีวิตํ วา มรณํ วา โก ชานาติฯ อชฺเชว ทานํ ทสฺสามิ, สีลํ วา รกฺขิสฺสามิ, อญฺญตรํ วา ปน กุสลํ กริสฺสามิ, ‘‘อชฺช ตาว ปปญฺโจ อตฺถิ, สฺเว วา ปุนทิวเส วา ชานิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ‘‘อชฺเชว กริสฺสามี’’ติ เอวํ วีริยํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ มหาเสเนนาติ อหิวิจฺฉิกวิสสตฺถาทีนิ หิ อเนกานิ มรณการณานิ ตสฺส เสนาติ ตาย มหติยา เสนาย วเสน มหาเสเนน เอวรูเปน มจฺจุนา สทฺธิํ ‘‘กติปาหํ ตาว อาคเมหิ, ยาวาหํ พุทฺธปูชาทิํ อตฺตโน อวสฺสยํ กมฺมํ กโรมี’’ติ เอวํ มิตฺตสนฺถวาการสงฺขาโต วา ‘‘อิทํ สตํ วา สหสฺสํ วา คเหตฺวา กติปาหํ อาคเมหี’’ติ เอวํ ลญฺชานุปฺปทานสงฺขาโต วา ‘‘อิมินา พลราสินา ปฏิพาหิสฺสามี’’ติ เอวํ พลราสิสงฺขาโต วา สงฺคโร นตฺถิฯ สงฺคโรติ หิ มิตฺตกรณลญฺชทานพลราสิสงฺกฑฺฒนานํ นามํ, ตสฺมา อยมตฺโถ วุตฺโตฯ อตนฺทิตนฺติ อนลสํ อุฏฺฐาหกํฯ เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ภทฺโท เอกรตฺโต อสฺสาติ ภทฺเทกรตฺโตฯ อิตีติ เอวํ ปฏิปนฺนํ ปุคฺคลํ ‘‘ภทฺเทกรตฺโต อย’’นฺติ ราคาทิสนฺตตาย สนฺโต พุทฺธมุนิ อาจิกฺขติฯ

จกฺขุนา ปญฺญาย จาติ จกฺขุนา จ ปญฺญาย จฯ จกฺขุภูตาย วา ปญฺญายฯ สติยา ปญฺญาย จาติ สติยา จ ปญฺญาย จ, สติวิสิฏฺฐาย วา ปญฺญายฯ กาเยนาติ นามกาเยนฯ

ทิพฺพจกฺขุ สุวิสุทฺธนฺติ ทิพฺพํ จกฺขุ สุวิสุทฺธํ, ยํ สจฺฉิกโรตีติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺเพนิวาสาติ ปุริมาสุ ชาตีสุ นิวุตฺถกฺขนฺธาฯ อิทฺธิวิธาติ อิทฺธิโกฏฺฐาสาฯ นิโรโธติ นิพฺพานํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[104]

ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตนฺติ เอกฆนํ เสลํ วิย ปกติวาเตหิ โลกธมฺมวาเตหิ อกมฺปนียโต ยสฺส จิตฺตํ เสลูปมํฯ เตนาห – ‘‘ฐิตํ นานุปกมฺปตี’’ติฯ รชนีเยสูติ ลาภาทีสุฯ โกปเนยฺเยติ อลาภาทิเกฯ กุโต นํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ตํ เอวํ ภาวิตจิตฺตํ วีติกฺกนฺตโลกธมฺมํ อุตฺตมปุริสํ โลกธมฺมเหตุกํ ทุกฺขํ นานุคมิสฺสติฯ

โย พฺราหฺมโณติ พาหิตปาปธมฺมตาย พฺราหฺมโณ, น ทิฏฺฐมงฺคลิกตาย หุํหุงฺการกสาวาทิปาปธมฺมยุตฺโต หุตฺวา เกวลํ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมโณติ ปฏิชานาติฯ โส พฺราหฺมโณ พาหิตปาปธมฺมตฺตา หุํหุงฺการปฺปหาเนน นิหุํหุงฺโกฯ ราคาทิกสาวาภาเวน นิกฺกภาโวฯ สีลสํวเรน สํยตจิตฺตตาย ยตตฺโตฯ จตุมคฺคญาณสงฺขาเตหิ เวเทหิ อนฺตํ นิพฺพานํ, เวทานํ วา อนฺตํ คตตฺตา เวทนฺตคูฯ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วุสิตตฺตา วูสิตพฺรหฺมจริโยฯ ธมฺเมน โส พฺรหฺมวาทํ วเทยฺยาติ โส ‘‘พฺราหฺมโณ อห’’นฺติ เอตํ วาทํ วเทยฺยฯ ยสฺส สกลโลกสนฺนิวาเส กุหิญฺจิ เอการมฺมเณปิ ราคุสฺสโท โทสุสฺสโท โมหุสฺสโท มานุสฺสโท ทิฏฺฐุสฺสโทติ อิเม อุสฺสทา นตฺถีติ อตฺโถฯ

น คาธตีติ น ปติฏฺฐหติฯ สุกฺกาติ สุกฺกสงฺขาตา คหาฯ ยทิ จนฺทิมสูริยาทีนํ ปภา ตตฺถ นตฺถิ, ตโม เอว จ สิยาติ อาสงฺกมาเน สนฺธายาห ‘‘ตโม ตตฺถ น วิชฺชตี’’ติฯ ยทา จ อตฺตนาเวทีติอาทีสุ เอวํวิธํ นิพฺพานํ อตฺตปจฺจกฺเขน ญาเณน ยทา วินฺทติ, อถ รูปารูปธมฺมโต สุขทุกฺขโต จ วิปฺปมุตฺโต โหตีติฯ

สเกสุ ธมฺเมสูติ สกอตฺตภาวสงฺขาเตสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ เยภุยฺเยน หิ อชฺฌตฺตํ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตีติฯ เอตํ ปิสาจนฺติ อชกลาปก, เอตํ ตยา วุตฺตํ ปิสาจํ กิเลสปิสาจญฺจฯ ปกฺกุลนฺติ ตยา กตํ อกฺกุลํ ปกฺกุลกรณญฺจฯ อติวตฺตตีติ อติกฺกมติฯ

นาภินนฺทติ อายนฺตินฺติ ปุราณทุติยิกํ อาคจฺฉนฺติํ อญฺญํ วา น อภินนฺทติ จิตฺเตน น สมฺปฏิจฺฉติฯ ตเมว ปกฺกมนฺติํ น โสจติฯ สงฺคา สงฺคามชิํ มุตฺตนฺติ ปญฺจวิธาปิ สงฺคโต มุตฺตํ สงฺคามชิํ ภิกฺขุํฯ

พหฺเวตฺถาติ พหุ เอตฺถ นฺหายติ ชโน, น เตน โส สุทฺโธ นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

ชาติพลํ นิเสธนฺติ ชาติพลสฺส นิเสธกํฯ สหายา วตาติ สมถวิปสฺสนาภาวนาย สห อยนวเสน สหายา วตฯ กาเลน กาลํ สปฺปายธมฺมสฺส สวนวเสน จิรรตฺตํ สเมติ สมาคโม เอเตสนฺติ จิรรตฺตสเมติกาฯ สิถิลมารพฺภาติ สิถิลํ วีริยํ กตฺวาฯ

[105]

ตตฺร โข, ภิกฺขเว, โก วิเสโสติ สตฺถุ สาวกสฺส จ ปญฺจสฺเวว อุปาทานกฺขนฺเธสุ นิพฺพิทาทโยติ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยํ อนุปาทาวิมุตฺติยญฺจ เหฏฺฐา อุปริ จ วิเสสาภาวํ ทสฺเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘นตฺถิ วิมุตฺติยา นานตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 5.31; กถา. 355 อตฺถโต สมานํ)ฯ ตตฺถ วิเสสาภาวํ ปจฺจามสติ ‘‘ตตฺร โก วิเสโส’’ติฯ อธิปฺปยาโสติ อธิกปโยโคฯ นานากรณนฺติ จ วิเสโสเยว วุตฺโตฯ

อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโสติ ภิกฺขเว, ยทิปิ สาวกสฺส สตฺถุ จ วิมุตฺติยํ วิเสโส นตฺถิ, สยมฺภุญาเณน ปน สวาสนสพฺพกิเลเส เขเปตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อนุปฺปนฺนสฺส อริยมคฺคสฺส ปรสนฺตาเน อุปฺปาทนาทิสกลสพฺพญฺญุคุณสมาโยโคฯ อยํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปญฺญาวิมุตฺตโต วิเสโสติฯ ตตฺถ อนุปฺปนฺนสฺสาติ อวตฺตมานสฺสฯ อริยมคฺคญฺหิ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปาเทสิฯ อนฺตรา อญฺโญ สตฺถา อุปฺปาเทตา นาม นาโหสิ, ตสฺมา อยํ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา นามฯ อสญฺชาตสฺสาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อนกฺขาตสฺสาติ อกถิตสฺสฯ มคฺคํ ชานาตีติ มคฺคญฺญูฯ มคฺคํ วิทิตํ ปากฏํ อกาสีติ มคฺควิทูฯ มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโทติ มคฺคโกวิโทฯ มคฺคานุคาติ มคฺคํ อนุคจฺฉนฺตาฯ ปจฺฉาสมนฺนาคตาติ อหํ ปฐมํ สมนฺนาคโต, สาวกา ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ

[106]

‘‘นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติอาทินา (อ. นิ. 4.85; ปุ. ป. 168) ตเมน ยุตฺโตติ ตโมฯ กายทุจฺจริตาทีหิ ปุน นิรยตมุปคมนโต ตมปรายโณฯ อิติ อุภเยนปิ ขนฺธตโมว กถิโต โหติฯ ‘‘อฑฺเฒ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติอาทินา (อ. นิ. 4.85; ปุ. ป. 168) โชตินา ยุตฺโตติ โชติ, อาโลกภูโตติ วุตฺตํ โหติฯ กายสุจริตาทีหิ ปุน สคฺคูปปตฺติภวูปคมนโต โชติปรายโณฯ อิมินา นเยน อิตเรปิ ทฺเว เวทิตพฺพาฯ

น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ เอตฺถ ธีราติ พุทฺธาทโย ปณฺฑิตปุริสาฯ ยํ สงฺขลิกสงฺขาตํ อเยน นิพฺพตฺตํ อายสํ อทฺทุพนฺธนสงฺขาตํ ทารุมยญฺจ ปพฺพชติเณหิ รชฺชุํ กตฺวา กตรชฺชุพนฺธนญฺจ, ตํ อสิอาทีหิ ฉินฺทิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ‘‘ถิร’’นฺติ น วทนฺตีติ อตฺโถฯ สารตฺตรตฺตาติ รตฺตา หุตฺวา รตฺตาฯ พลวราครตฺตาติ อตฺโถฯ มณิกุณฺฑเลสูติ มณีสุ จ กุณฺฑเลสุ จ, มณิจิตฺเตสุ วา กุณฺฑเลสุฯ เอตํ ทฬฺหนฺติ เย มณิกุณฺฑเลสุ สารตฺตรตฺตา, เตสุ โย ราโค, ยา จ ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา ตณฺหา, เอตํ กิเลสมยํ พนฺธนํ ปณฺฑิตปุริสา ‘‘ทฬฺห’’นฺติ วทนฺติฯ

โอหารินนฺติ อากฑฺฒิตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปาตนโต อวหรติ เหฏฺฐา หรตีติ โอหารินํฯ สิถิลนฺติ พนฺธนฏฺฐาเน ฉวิอาทีนิ อโกเปตฺวา พนฺธนภาวมฺปิ อชานาเปตฺวา ชลปถถลปถาทีสุ กมฺมํ กาตุํ เทตีติ สิถิลํฯ ทุปฺปมุญฺจนฺติ โลภวเสน หิ เอกวารมฺปิ อุปฺปนฺนํ กิเลสพนฺธนํ ทฏฺฐฏฺฐานโต กจฺฉโป วิย ทุมฺโมจยํ โหตีติ ทุปฺปมุญฺจํฯ เอตมฺปิ เฉตฺวานาติ เอตํ ทฬฺหมฺปิ กิเลสพนฺธนํ ญาณขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา อนเปกฺขิโน หุตฺวา กามสุขํ ปหาย ปริพฺพชนฺติ ปกฺกมนฺติ ปพฺพชนฺติ จาติ อตฺโถฯ

[107]

เจเตตีติ อกุสลเจตนาวเสน เจเตติฯ ปกปฺเปตีติ ตเมว อกุสลเจตนํ กายวจีกมฺมภาวํ ปาปนวเสน กปฺเปติฯ อนุเสตีติ ราคาทิอนุสโยว สนฺตาเน อปฺปหีนภาเวน อนุเสติฯ อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาติ ยเทตํ เจตนํ ปกปฺปนํ อนุสยนญฺจ, เอตํ อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส ฐิติยา ปวตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ

อารมฺมเณ สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหตีติ ยถาวุตฺตปจฺจเย สติ อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาสมฺปาทนโต ปติฏฺฐา โหติฯ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหตีติ อายติํ ปุนพฺภวสงฺขาตา วิญฺญาณาทีนํ อภินิพฺพตฺติ โหติฯ

‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตตี’’ติอาทินา อกุสลกมฺมเมว ปฏิกฺขิปติฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ, ยทิปิ กทาจิ โยนิโสมนสิการา อกุสลเจตนา นปฺปวตฺตติ, อนุสยา ปน อปฺปหีนาติ, เต กุสลสฺส อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา โหนฺติ เยวาติฯ สติ จ อภิสงฺขารวิญฺญาเณ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ตติยวาโร วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ

[108]

‘‘เนโส, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย สมุทฺโท’’ติอาทิ ยทิ ทุปฺปูรณฏฺเฐน สํสีทนฏฺเฐน ทุรติกฺกมนฏฺเฐน สาคโร ‘‘สมุทฺโท’’ติ วุจฺเจยฺย, ตโต สตภาเคนปิ สหสฺสภาเคนปิ จกฺขุอาทีสฺเวว อยํ นโย ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เตนาห – ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุทฺโท, ตสฺส รูปมโย เวโค’’ติ, รูเปสุ สตฺตานํ อาวิญฺฉนโต รูปายตนเมว เวโค จกฺขุสฺส เวโคติ อตฺโถฯ

โย ตํ รูปมยํ เวคํ สหตีติ โย ภิกฺขุ สห วิสเยน จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต สมฺมสนฺโต ตตฺถ จ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต ตปฺปฏิพทฺธโต กิเลสชาลโต วิมุจฺจนฺโต อภิภวติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตริ จกฺขุสมุทฺทนฺติ อยํ ภิกฺขุ จกฺขุสงฺขาตํ สมุทฺทํ ติณฺโณติ วุจฺจติฯ

อปโร นโย – จกฺขุ, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย สมุทฺโทติ ยทิปิ ทุปฺปูรณฏฺเฐน ยทิ วา สมุทนฏฺเฐน สมุทฺโท, จกฺขุเมว สมุทฺโทฯ ตสฺส หิ ปถวิโต ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา นีลาทิอารมฺมณํ สโมสรนฺตํ ปริปุณฺณภาวํ กาตุํ น สกฺโกติฯ เอวํ ทุปฺปูรณฏฺเฐนปิ สมุทฺโทฯ จกฺขุ จ เตสุ เตสุ นีลาทิอารมฺมเณสุ สมุเทติ อสํวุตํ หุตฺวา โอสรมานํ กิเลสุปฺปตฺติยา การณภาเวน สโทสภาเวน คจฺฉตีติ สมุทนฏฺเฐนปิ สมุทฺโทฯ ตถา จกฺขุํ ตณฺหาโสตาทีนํ อุปฺปตฺติทฺวารตาย เตหิ สนฺตานสฺส สมุทนฏฺเฐน เตมนฏฺเฐน สมุทฺโทฯ

ตสฺส รูปมโย เวโคติ สมุทฺทสฺส อปฺปมาโณ อูมิมโย เวโค วิย ตสฺสาปิ จกฺขุสมุทฺทสฺส สโมสรนฺตสฺส นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส วเสน อปฺปเมยฺโย รูปมโย เวโค เวทิตพฺโพฯ โย ตํ รูปมยํ เวคํ สหตีติ โย ตํ จกฺขุสมุทฺเท สโมสรนฺตํ รูปมยํ เวคํ มนาเป รูเป ราคํ, อมนาเป โทสํ, อสมเปกฺขเน โมหนฺติ เอวํ ราคาทิกิเลเส อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขกภาเวน สหติฯ

สอูมินฺติอาทีสุ กิเลสอูมีหิ สอูมิํฯ กิเลสวฏฺเฏหิ สาวฏฺฏํฯ กิเลสคเหหิ สคหํฯ กิเลสรกฺขเสหิ สรกฺขสํฯ โกธุปายาสสฺส วา วเสน สอูมิํฯ กามคุณวเสน สาวฏฺฏํฯ มาตุคามวเสน สคหํ สรกฺขสํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อูมิภยนฺติ โข, ภิกฺขเว, โกธุปายาสสฺเสตํ อธิวจนํ (อิติวุ. 109; ม. นิ. 2.162; อ. นิ. 4.122)ฯ ตถา อาวฏฺฏนฺติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ (อิติวุ. 109; ม. นิ. 2.164; อ. นิ. 4.122)ฯ คหรกฺขโสติ โข, ภิกฺขเว, มาตุคามสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อิติวุ. 109)ฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

สอูมิภยํ ทุตฺตรํ อจฺจตรีติ อนิจฺจตาทิอูมิภเยน สภยํ ทุรติกฺกมํ อติกฺกมิฯ โลกนฺตคูติ สํสารโลกสฺส อนฺตํ คโตฯ ปารคโตติ วุจฺจตีติ นิพฺพานํ คโตติ กถียติฯ

พฬิสาติ สตฺตานํ อนตฺถเหตุตาย พฬิสา วิย พฬิสาฯ อนยายาติ อนตฺถายฯ พฺยาพาธายาติ ทุกฺขายฯ อิฏฺฐาติ ปริยิฏฺฐา วา อปริยิฏฺฐา วา สุขารมฺมณตาย อิฏฺฐาฯ กามนียฏฺเฐน กนฺตาฯ มนสฺส วฑฺฒนฏฺเฐน มนาปาฯ ปิยสภาวตาย ปิยรูปาฯ กิเลสกามสหิตตฺตา กามูปสํหิตาฯ ราคชนนฏฺเฐน จิตฺตสฺส รญฺชนโต รชนียาฯ ตญฺเจติ ตํ รูปารมฺมณํ, นีลาทิวเสน อเนกเภทภินฺนมฺปิ หิ รูปายตนํ รูปารมฺมณภาเวน จกฺขุวิญฺเญยฺยภาเวน จ เอกวิธตํ นาติวตฺตตีติ ตํสภาวสามญฺญํ คเหตฺวา ‘‘ตญฺเจ’’ติ วุตฺตํฯ อภินนฺทตีติ อภินนฺทนภูตาย สปฺปีติกตณฺหาย อภิมุโข นนฺทติฯ อภิวทตีติ ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ วทาเปนฺติยา ตณฺหายนวเสน อภิวทติฯ อชฺโฌสาย ติฏฺฐตีติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ติฏฺฐติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คิลิตพฬิโส มารสฺสาติ อยํ, ภิกฺขุ, กิเลสมารสฺส พฬิสภูตํ รูปตณฺหํ คิลิตฺวา ฐิโตติ วุจฺจติฯ

เสสวาเรสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อเภทีติ ภินฺทิฯ ปริเภทีติ สพฺพภาเคน ภินฺทิฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

[109]

อยํ โลโก สนฺตาปชาโตติ อยํ สตฺตโลโก ชาตสนฺตาโป ญาติพฺยสนาทิวเสน อุปฺปนฺนโสกสนฺตาโป จ ราคาทิวเสน อุปฺปนฺนปริฬาหสนฺตาโป จาติ อตฺโถฯ ผสฺสปเรโตติ อเนเกหิ ทุกฺขผสฺเสหิ อภิภูโตฯ โรทํ วทติ อตฺตโตติ ตํ ตํ อตฺตนา ผุฏฺฐํ ทุกฺขํ อภาวิตกายตาย อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อโห ทุกฺขํ, อีทิสํ ทุกฺขํ มยฺหํ สตฺตุโนปิ มา โหตู’’ติอาทินา วิลปนฺโต วทติฯ กสฺมา? เยน เยน หิ มญฺญนฺติ, ตโต ตํ โหติ อญฺญถา, ยสฺมา เอเต สตฺตา เยน เยน ปกาเรน อตฺตโน ทุกฺขสฺส ปฏิการํ มญฺญนฺติ อาสีสนฺติ, ตํ ทุกฺขํ ตโต อญฺเญน ปกาเรน ติกิจฺฉิตพฺพํ โหติฯ เยน วา ปกาเรน อตฺตโน วฑฺฒิํ มญฺญนฺติ, ตโต อญฺญถา อวฑฺฒิ เอว ปน โหติฯ เอวํ อญฺญถาภาวิตํ อิจฺฉาวิฆาตํ เอว ปาปุณาติฯ อยํ ภวสตฺโต กามาทิภเวสุ สตฺโต สตฺตโลโก, ตถาปิ ภวเมวาภินนฺทติ, น ตตฺถ นิพฺพินฺทติฯ ยทภินนฺทติ ตํ ภยนฺติ ยํ กามาทิภวํ อภินนฺทติ, ตํ ชรามรณาทิอเนกพฺยสนานุพนฺธตฺตา อติวิย ภยานกฏฺเฐน ภยํฯ ยสฺส ภายตีติ ยโต ชรามรณาทิโต ภายติ, ตํ ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต ทุกฺขทุกฺขตาย จ ทุกฺขนฺติฯ

ภววิปฺปหานายาติ ภวสฺส ปชหนตฺถายฯ โขติ อวธารณตฺเถ นิปาโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอกนฺเตเนว กามาทิภวสฺส สมุทยปฺปหาเนน ปหานตฺถํ อิทํ มยา อธิคตํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติฯ

เอวํ อริยสฺส มคฺคสฺส เอกํเสเนว นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺญมคฺคสฺส นิยฺยานิกภาวํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภเวนาติ รูปภเวน วา อรูปภเวน วาฯ ภวสฺสาติ สํสารสฺสฯ วิปฺปโมกฺขนฺติ ภวโต วิมุตฺติํ, สํสารสุทฺธินฺติ อตฺโถฯ

กิญฺจาปิ เต สมณพฺราหฺมณา ตตฺถ นิพฺพานสญฺญิโน, ภวคามิกมฺเมน ปน รูปารูปชฺฌาเนน , ตํนิพฺพตฺเตน จ อุปปตฺติภเวน ภววิสุทฺธิํ วทนฺตา ภเวน ภววิปฺปโมกฺขํ วทนฺติ นามฯ เตนาห – ‘‘สพฺเพ เต อวิปฺปมุตฺตา ภวสฺมาติ วทามี’’ติฯ อถ วา ภเวนาติ ภวทิฏฺฐิยา, ภวติ ติฏฺฐติ สสฺสตนฺติ หิ ปวตฺตนโต สสฺสตทิฏฺฐิ ‘‘ภวทิฏฺฐี’’ติ วุจฺจติฯ ภวทิฏฺฐิ เอว อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ภโว’’ติ วุตฺตา ภวตณฺหาติอาทีสุ วิยฯ ภวทิฏฺฐิวเสน หิ อิเธกจฺเจ ภววิเสสํเยว ภววิปฺปโมกฺขํ มญฺญนฺติฯ ยถา ตํ พโก พฺรหฺมา อาห – ‘‘อิทํ นิจฺจํ, อิทํ ธุวํ, อิทํ สสฺสตํ, อิทํ อวิปริณามธมฺม’’นฺติ (ม. นิ. 1.501; สํ. นิ. 1.175)ฯ วิภเวนาติ อุจฺเฉททิฏฺฐิยาฯ วิภวติ วินสฺสติ อุจฺฉิชฺชตีติ หิ ปวตฺตนโต อุจฺเฉททิฏฺฐิ วุตฺตนเยน ‘‘วิภโว’’ติ วุจฺจติฯ ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสูติ สํสารสุทฺธิํ วทิํสุฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิวเสน หิ อิเธกจฺเจ สํสารสุทฺธิํ วทนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.91)ฯ

อนิสฺสฏาติ อนิกฺขนฺตาฯ ตตฺถ การณมาห – ‘‘อุปธิญฺหิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภตี’’ติฯ ตตฺถ อุปธินฺติ ขนฺธาทิอุปธิํฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยตฺถ อิเม ทิฏฺฐิคติกา นิพฺพานสญฺญิโน, ตตฺถ ขนฺธูปธิกิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธโย อธิคตา ญาตาฯ กุโต ตสฺส ทุกฺขนิสฺสรณตาติฯ ยํ ปน ปรมตฺถโต ทุกฺขนิสฺสรณํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพุปาทานกฺขยา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติ วุตฺตํฯ

โลกมิมํ ปสฺสาติ ภควา อตฺตโน จิตฺตํ อาลปติฯ ปุถูติ วิสุํ วิสุํฯ อวิชฺชาย ปเรตนฺติ โมเหน อภิภูตํฯ ภูตนฺติ ขนฺธปญฺจกํฯ ภูตรตนฺติ อิตฺถี ปุริเส, ปุริโส อิตฺถิยาติ เอวํ อญฺญมญฺญํ สตฺเตสุ รตํ, ตโต เอว ภวา อปริมุตฺตาฯ เย หิ เกจิ ภวาติ อิตฺตรขณา วา ทีฆายุกา วา สาตวนฺโต วา อสาตวนฺโต วา ภวาฯ สพฺพธีติ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺติ สพฺพตฺถฯ สพฺพตฺถตายาติ สพฺพภาเวนฯ

สพฺเพ เต ภวาติอาทีสุ ‘‘สพฺเพปิ ภวา อนิจฺจา’’ติอาทินา วิปสฺสนาสหิตาย มคฺคปญฺญาย อวิปรีตํ ปสฺสโต ภวตณฺหาปิ ปหียติ นิรุชฺฌติ, วิภวํ อุจฺเฉทมฺปิ นาภินนฺทติ น ปตฺเถติ, ตสฺส สพฺพ ตณฺหานํ อนวเสสโต มคฺเคน นิรุชฺฌนโต นิพฺพานํ นิพฺพุติ โหติฯ ตสฺส เอวํ นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน อนุปาทา กิเลสาภิสงฺขารานํ อนุปาทานโต อคฺคหณโต ปุนพฺภโว น โหติฯ เอวํภูเตน จ อภิภูโต ปญฺจวิโธปิ มาโร วิชิโต อสฺส อเนน มาเรน สงฺคาโม, สพฺเพปิ ภเว สมติกฺกนฺโต อิฏฺฐานิฏฺฐาทีสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺโตติฯ

อนุโสตคามี อนฺธปุถุชฺชโน ปฏิโสตคามี กลฺยาณปุถุชฺชโนฯ ฐิตตฺโต เสกฺโขฯ อิตโร อเสกฺโขฯ

[110]

อภิชาติโกติ ชาติโยฯ กณฺหาภิชาติโกติ กณฺเห นีเจ กุเล ชาโตฯ กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กาฬกํ ทสวิธํ ทุสฺสีลธมฺมํ ปสวติ กโรติ, โส ตํ อภิชายิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติฯ สุกฺกํ ธมฺมนฺติ ‘‘อหํ ปุพฺเพปิ ปุญฺญานํ อกตตฺตา นีเจ กุเล นิพฺพตฺโต, อิทานิ ปุญฺญํ กริสฺสามี’’ติ ปุญฺญสงฺขาตํ สุกฺกํ ปณฺฑรํ ธมฺมํ อภิชายติ, โส เตน สคฺเค นิพฺพตฺตติฯ อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานนฺติ นิพฺพานญฺหิ สเจ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺยฯ สุกฺกํ, สุกฺกวิปากํ ทเทยฺยฯ ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปทานโต ปน ‘‘อกณฺหํ อสุกฺก’’นฺติ วุตฺตํฯ นิพฺพานนฺติ เจตฺถ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ กิเลสนิพฺพานนฺเต ชาตตฺตา นิพฺพานํ นามฯ ตํ เอส อภิชายติ ปสวติ กโรติฯ สุกฺกาภิชาติโกติ สุกฺเก อุจฺเจ กุเล ชาโตฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ‘‘กณฺหํ กณฺหวิปาก’’นฺติอาทิกสฺส กมฺมจตุกฺกสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา หารสมฺปาตวาเร วิภตฺโต เอวฯ

[111]

มานุสตฺตนฺติ มนุสฺสภาวํ, มนุสฺสโยนินฺติ อตฺโถฯ ทฺเวติ กิจฺจํ อกิจฺจเมว จาติ ทฺเวฯ กิจฺจานิ ตฺเวว กตฺตพฺพานิ, น จากิจฺจํ กิญฺจิ กตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ สุกิจฺจนฺติอาทิ ‘‘กิจฺจ’’นฺติ วุตฺตานํ เตสํ สรูปทสฺสนํฯ

ปธานานีติ อุตฺตมานิ วิสิฏฺฐานิฯ ปุริมสฺมิํ ปพฺพชิเตสูติ วิสเย ภุมฺมํฯ ทุติเย อธิกรเณฯ ตตฺถ นิพฺพานนฺติ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ อามิสปริจฺจาโค อรหตฺเตน สมธุโร นิทฺทิฏฺโฐติ? ทกฺขิเณยฺเยสุ ทกฺขิณาย มหปฺผลภาวทสฺสนตฺถํฯ เยน เยน วา ปน วตฺถุนาติ อุจฺเฉทาทิวตฺถุนาฯ อชฺโฌสิตาติ ภวตณฺหาทิวเสน อชฺโฌสิตาฯ ทุติเย เยน เยน วา ปน วตฺถุนาติ อมราวิกฺเขปวตฺถุอาทินาฯ

อิมินา อสุเภน กมฺมวิปาเกนาติ อสุภสฺส กายทุจฺจริตาทิกมฺมสฺส วิปากตฺตา อสุเภน อสิเวน กมฺมวิปาเกนฯ อิทํ พาลลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติ ปุริมสฺมิํ ภเว ทุจฺจริตสมงฺคิตาย พาโล อยํ ภวตีติ อุปลกฺขณํ ชายติฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตนฺติ อิทํ เอวํ ปวตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ นาม สุตฺตํฯ

อิมินา สุเภนาติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ มหาปุริสลกฺขณนฺติ ปณฺฑิตลกฺขณํฯ กิเลสภูมีหีติ กิเลสฏฺฐาเนหิ กิเลสาวตฺถาหิ วาฯ สานุสยสฺส ปริยุฏฺฐานํ ชายตีติ อปฺปหีนานุสยสฺส ปจฺจยสมาโยเค ราคาทโย ปริยุฏฺฐานวเสน ปวตฺตนฺติฯ ปริยุฏฺฐิโต สํยุชฺชตีติ โย ราคาทีหิ ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต, โส กามราคาทีหิ สํยุชฺชติ นามฯ สํยุชฺชนฺโต อุปาทิยตีติ โย กามราคสํโยชนาทีหิ สํยุตฺโต, โส กามุปาทานาทีนิ อกุสลกมฺมานิ จ อุปาทิยติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ

[112]

เอวํ โสฬสวิเธน สาสนปฏฺฐานํ นานาสุตฺเตหิ อุทาหรณวเสน วิภชิตฺวา อิทานิ อฏฺฐวีสติวิเธน สาสนปฏฺฐานํ ทสฺเสนฺเตน ยสฺมา อยมฺปิ ปฏฺฐานวิภาโค มูลปเทหิ สงฺคหิโต, น อิมสฺสาปิ เตหิ อสงฺคหิโต ปเทโส อตฺถิ, ตสฺมา มูลปทํ วิภชิตพฺพตญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม อฏฺฐารส มูลปทา’’ติ ปุจฺฉาย วเสน มูลปทานิ อุทฺธริตฺวา ‘‘โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทินา นวติกา, ถโว จาติ อฏฺฐวีสติวิธํ สาสนปฏฺฐานํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ โลกิยนฺติ โลเก นิยุตฺโต, โลเก วา วิทิโต โลกิโยฯ อิธ ปน โลกิโย อตฺโถ ยสฺมิํ สุตฺเต วุตฺโต, ตํ สุตฺตํ โลกิยํฯ ตถา โลกุตฺตรํฯ ยสฺมิํ ปน สุตฺเต ปเทเสน โลกิโย, ปเทเสน โลกุตฺตโร วุตฺโต, ตํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ ยญฺจ สตฺเต อธิฏฺฐาย สตฺตปญฺญตฺติมุเขน เทสิตํ, ตํ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ ธมฺมวเสเนว เทสิตํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ อุภยวเสน เทสิตํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พุทฺธาทีนํ ปน คุณาภิตฺถวนวเสน ปวตฺตํ สุตฺตํ ถโว นามฯ

ตตฺถ สชฺชุขีรนฺติ ตงฺขณํเยว เธนุยา ถเนหิ นิกฺขนฺตํ อพฺภุณฺหขีรํฯ มุจฺจตีติ ปริณมติฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เธนุยา ถนโต นิกฺขนฺตํ ขีรํ ตงฺขณํเยว น มุจฺจติ น ปริณมติ น ทธิภาวํ คจฺฉติ, ตกฺกาทิอมฺพิลสมาโยคโต ปน ปรโต กาลนฺตเรน ปกติํ ชหติ ทธิภาวํ ปาปุณาติ, เอวเมวํ ปาปกมฺมมฺปิ กิริยกฺขเณเยว น วิปจฺจติฯ ยทิ วิปจฺเจยฺย, นานาคตีนํ สภาวฏฺฐานํ สิยา, น โกจิ ปาปกมฺมํ กาตุํ วิสเหยฺยฯ ยาว ปน กุสลาภินิพฺพตฺตกฺขนฺธา จรนฺติ, ตาว ตํ เต รกฺขนฺติ, เตสํ เภทา อปาเยสุ นิพฺพตฺตาปนวเสน วิปจฺจติฯ วิปจฺจมานญฺจ ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, กิํ วิย? ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโกฯ ยถา หิ ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺโน วีตจฺจิตงฺคาโร อกฺกนฺโตปิ ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น ตาว ฑหติ, ฉาริกํ ปน ตาเปตฺวา จมฺมาทีนิ ฑหนวเสน ยาว มตฺถลุงฺคา ฑหนฺโต คจฺฉติ, เอวเมวํ ปาปกมฺมมฺปิ เยน กตํ, ตํ พาลํ ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตํ ฑหนฺตํ อนุคจฺฉตีติฯ

ยสฺสินฺทฺริยานีติ ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺส ภิกฺขุโน เฉเกน สารถินา สุทนฺตา อสฺสา วิย ฉ อินฺทฺริยานิ สมถํ ทนฺตภาวํ นิพฺพิเสวนภาวํ คตานิ, ตสฺส นววิธํ มานํ ปหาย ฐิตตฺตา ปหีนมานสฺส จตุนฺนํ อาสวานํ อภาเวน อนาสวสฺส ตาทิภาเว ฐิตสฺส ตถารูปสฺส เทวาปิ ปิหยนฺติ, มนุสฺสาปิ ทสฺสนญฺจ อาคมนญฺจ ปตฺเถนฺติเยวาติฯ อาหาเร สตีติ อาหารปฏิพทฺเธ ฉนฺทราเค อปฺปหีเน สติฯ

[113]

สพฺพา ทิสา อนุปริคมฺม เจตสาติ ปริโต ทสปิ ทิสา จิตฺเตน อนุคนฺตฺวาฯ เนวชฺฌคาติ เนว อธิคจฺเฉยฺยฯ ปิยตรนฺติ อติสเยน ปิยํฯ อตฺตนาติ อตฺตโตฯ เอวํ ปิโย ปุถุ อตฺตา ปเรสนฺติ เอวํ กสฺสจิปิ อตฺตนา ปิยตรสฺส อนุปลพฺภนวเสน วิสุํ วิสุํ ปเรสํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโยฯ ยสฺมา จ เอตเทว, ตสฺมา น หิํเส ปรํ อตฺตกาโม อตฺตโน สุขกาโมติฯ

ภูตาติ ชาตา นิพฺพตฺตาฯ ภวิสฺสนฺตีติ นิพฺพตฺติสฺสนฺติฯ ภูตาติ วา ขีณาสวาฯ เต หิ ปหีนภวตฺตา ภูตา เอวฯ คมิสฺสนฺตีติ ปรโลกํ คมิสฺสนฺติฯ ขีณาสวา ปน อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํฯ

ปิโย จ โหตีติ สุปริสุทฺธาย สีลสมฺปตฺติยา, สุปริสุทฺธาย จ ทิฏฺฐิสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโต ปิโย ปิยายิตพฺโพ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สีลทสฺสนสมฺปนฺนํ , ธมฺมฏฺฐํ สจฺจวาทินํ;

อตฺตโน กมฺมกุพฺพานํ, ตํ ชโน กุรุเต ปิย’’นฺติฯ (ธ. ป. 217);

ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกาตพฺพตาย ครุฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวเสน สมฺภาเวตพฺพตาย ภาวนีโยฯ สีลคุเณน วา ปิยครุอาทิภาวา เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘อากงฺเขยฺย เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จ อสฺสํ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จา’ติ, สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี’’ติ (ม. นิ. 1.65)ฯ

วตฺตาติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทิปญฺจธมฺเม อตฺตนิ อุปฏฺฐาเปตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ อุลฺลุมฺปนภาเว ฐตฺวา วตฺตาฯ วจนกฺขโมติ สพฺรหฺมจารีหิ เยน เกนจิ วุจฺจมาโน สุพฺพโจ หุตฺวา ปทกฺขิณคฺคาหิตาย เตสํ วจนํ ขมตีติ วจนกฺขโมฯ วตฺตาติ วา ธมฺมกถาวเสน วจนสีโลฯ วจนกฺขโมติ ธมฺมํ สํวณฺเณนฺโต ปเรหิ อสํหีโร หุตฺวา เตสํ ปุจฺฉาวจนกฺขมตาย วจนกฺขโมฯ คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตาติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิํ, อญฺญํ วา คมฺภีรกถํ กตฺตาฯ น จฏฺฐาเน นิโยชโกติ ธมฺมวินยาทิํ อธมฺมาวินยาทิวเสน อวตฺวา ธมฺมวินยาทิวเสเนว ทีปนโต น จ อฏฺฐาเน นิโยชโกฯ

มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริส’’นฺติ (สํ. นิ. 1.55-57) วจนโต ตีสุ ภเวสุ สตฺตานํ ชนนโต ตณฺหา มาตา นามฯ ‘‘อหํ อสุกสฺส นาม รญฺโญ, ราชมหามตฺตสฺส วา ปุตฺโต’’ติ ปิตรํ นิสฺสาย อสฺมิมานสฺส อุปฺปชฺชนโต อสฺมิมาโน ปิตา นามฯ โลโก วิย ราชานํ ยสฺมา สพฺพทิฏฺฐิคตานิ ทฺเว สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ภชนฺติ, ตสฺมา สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ทฺเว ขตฺติยา ราชาโน นามฯ ทฺวาทสายตนานิ วิตฺถตฏฺเฐน รฏฺฐสทิสตฺตา รฏฺฐํ นามฯ อายสาธโก อายุตฺตกปุริโส วิย ตํนิสฺสิโต นนฺทิราโค อนุจโร นามฯ

อนีโฆติ นิทฺทุกฺโขฯ พฺราหฺมโณติ ขีณาสโวฯ เอเตน หิ ตณฺหาทโย อรหตฺตมคฺคญาณาสินา หตา พาหิตาฯ ยาตีติ โส พฺราหฺมโณ นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตีติฯ

กาเยติ กรชกาเยฯ จิตฺตนฺติ ปาทกชฺฌานจิตฺตํฯ สโมทหตีติ ปกฺขิปติฯ

ยทา ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม โหติ, ตทา กายคติกํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อธิฏฺฐหตีติ อตฺโถฯ จิตฺเตปิ กายํ สโมทหตีติ ยทา สีฆํ คนฺตุกาโม โหติ, ตทา ปาทกชฺฌานจิตฺเต กายํ ปกฺขิปติ, จิตฺตคติกํ กายํ อธิฏฺฐหตีติ อตฺโถฯ กาเย สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวาติ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตนเยน (มหาว. 8, 137; ที. นิ. 2.66; ม. นิ. 1.282; 2.338; สํ. นิ. 1.172) อิทฺธิมา กาเย สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา ปเรสํ ทิสฺสมาเนน กาเยน อารามรามเณยฺยกาทีนิ เปกฺขมาโน จิตฺตกฺขเณเนว อิจฺฉิตฏฺฐานํ คจฺฉติฯ

[114]

ยํ ตํ โลกุตฺตรํ ญาณนฺติ สพฺพํ โลกํ อุตฺตริตฺวา อภิภวิตฺวา ฐิตตฺตา วุตฺตํ, น ปน โลกุตฺตรภูมิกตฺตาฯ สพฺพกาเล ปวตฺตตีติ อาวชฺชนปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา วุตฺตํ, น สตตํ สมิตํ ปวตฺตตีติฯ น หิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ภควโต สพฺพสฺมิํเยว กาเล อุปฺปชฺชตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ

กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตินฺติ สพฺพกิเลสวูปสมเหตุตาย สนฺติํ นิพฺพานํ ทสฺเสสฺสามิฯ ทิฏฺเฐ ธมฺเมติ ทิฏฺเฐ ทุกฺขาทิธมฺเม, อิมสฺมิํ เอว วา อตฺตภาเวฯ อนีติหนฺติ อิติหาสาติ เอวํ น อิติกิราย ปวตฺตํ, อตฺตปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถฯ ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. 277; เถรคา. 676; เนตฺติ. 5) นเยน สโต หุตฺวา จรนฺโต อริยมคฺเคน ยํ สนฺติํ วิทิตฺวาฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ สงฺขารโลเก วิสปฺปนโต วิสตฺติกสงฺขาตํ ตณฺหํ ตเร ตเรยฺย สมติกฺกเมยฺยาติ อตฺโถฯ

ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติ ตํ วุตฺตปฺปการํ สนฺติโชตกํ ตุมฺหากํ วจนํ อหํ ปตฺถยามิ, ตํ เอว วา สนฺติํ อุตฺตมํ อภินนฺทามีติ โธตโก วทติฯ อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ เอตฺถ อุทฺธนฺติ อนาคตํ อุปริ จฯ อโธติ อตีตํ เหฏฺฐา จฯ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปริโต จฯ เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคตีติ เอตํ อนาคตาทิํ สงฺคชนนฏฺฐานนฺติ ญตฺวาฯ ภวาภวายาติ ขุทฺทกานญฺเจว มหนฺตานญฺจ ภวานํ อตฺถาย, สสฺสตุจฺเฉทาย วาฯ

อริยสจฺจานนฺติ อริยภาวกรานํ สจฺจานํฯ อนนุโพธาติ อพุชฺฌเนน อชานเนนฯ อปฺปฏิเวธาติ อปฺปฏิวิชฺฌเนนฯ สนฺธาวิตนฺติ ภวโต ภวสฺส คมเนน สนฺธาวิตํฯ สํสริตนฺติ ปุนปฺปุนํ คมนวเสน สํสริตํฯ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจาติ มยา เจว ตุมฺเหหิ จฯ อถ วา สนฺธาวิตํ สํสริตนฺติ สนฺธาวนํ สํสรณํ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจ อโหสีติ อตฺโถฯ ภวเนตฺตีติ ภวาภวํ นยนสมตฺถา ตณฺหารชฺชุฯ สํสิตนฺติ สํสริตํฯ สมูหตาติ สุฏฺฐุ หตา ฉินฺนา อปฺปวตฺติกตาฯ

สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ปจฺจเยหิ สงฺขรียนฺตีติ ‘‘สงฺขารา’’ติ ลทฺธนามา ปญฺจกฺขนฺธาฯ อาทิอนฺตวนฺตโต อนิจฺจนฺติกโต ตาวกาลิกโต ขณปริตฺตโต จ น นิจฺจาติ อนิจฺจาฯ ยทา ปญฺญาย ปสฺสตีติ ยทา วิปสฺสนาปญฺญาย ปสฺสติฯ อถ อิมสฺมิํ วฏฺฏทุกฺเข นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ทุกฺขปริชานนาทิวเสน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาติ ยฺวายํ วุตฺตนเยน สจฺจปฺปฏิเวโธ, เอส วิสุทฺธตฺถาย มคฺโคฯ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ สพฺเพ สงฺขารา อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนฏฺเฐน ขยฏฺเฐน จ ทุกฺขาติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สพฺเพปิ เตภูมกธมฺมา ปรโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อสารโต อวสวตฺตนโต จ อนตฺตาติฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

เสยฺโยติ วิสิฏฺโฐ อุตฺตโมฯ สทิโสติ สมาโนฯ หีโนติ ลามโกฯ โอมาโนปิ หิ อตฺตโน อวงฺกรณมุเขนปิ สํปคฺคณฺหนวเสเนว ปวตฺตติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติฯ กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนาติ สรสปภงฺคุตาย เอกนฺเตเนว อนวฏฺฐิตสภาเวหิ รูปธมฺเมหิ เสยฺยาทิวเสน อตฺตโน อุกฺขิปนสฺส เตสํ ยถาภูตํ อทสฺสนํ อญฺญาณํ วินา กิํ อญฺญํ การณํ สิยา, อญฺญํ กิญฺจิ การณํ ตสฺส นตฺถีติ อตฺโถฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพฯ

[115]

เย อริยสจฺจานิ วิภาวยนฺตีติ ทุกฺขาทีนิ อริยสจฺจานิ ปญฺญาโอภาเสน สจฺจปฺปฏิจฺฉาทกกิเลสนฺธการํ วิธเมตฺวา อตฺตโน ปกาสานิ ปากฏานิ กโรนฺติฯ

คมฺภีรปญฺเญนาติ อปฺปเมยฺยปญฺญตาย สเทวกสฺสปิ โลกสฺส ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐปญฺเญน สพฺพญฺญุนาติ วุตฺตํ โหติฯ สุเทสิตานีติ สงฺเขปวิตฺถาราทีหิ เตหิ เตหิ นเยหิ สุฏฺฐุ เทสิตานิฯ กิญฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํ ปมตฺตาติ เต วิภาวิตอริยสจฺจา ปุคฺคลา กามํ เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺฐานํ อาคมฺม ภุสํ ปมตฺตา โหนฺติ, ตถาปิ โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ฐเปตฺวา สตฺต ภเว อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เตสํ นิรุทฺธตฺตา น อฏฺฐมํ ภวํ อาทิยนฺติ, สตฺตมภเวเยว ปน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ

ยถินฺทขีโลติ เอตฺถ ยถาติ อุปมาวจนํฯ อินฺทขีโลติ นครทฺวารถิรกรณตฺถํ อุมฺมารพฺภนฺตเร อฏฺฐ วา ทส วา หตฺเถ ปถวิํ ขณิตฺวา อาโกฏิตสฺส สารทารุมยสฺส ถมฺภสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปถวิสฺสิโต สิยาติ คมฺภีรเนมิตาย อนฺโต ปวิสิตฺวา ภูมินิสฺสิโต สิยา ภเวยฺยฯ จตุพฺภิ วาเตหีติ จตูหิ ทิสาหิ อาคตวาเตหิฯ อสมฺปกมฺปิโยติ กมฺเปตุํ วา จาเลตุํ วา อสกฺกุเณยฺโยฯ ตถูปมํ…เป.… ปสฺสตีติ โย จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปญฺญาย อชฺโฌคาเหตฺวา ปสฺสติ, ตํ สปฺปุริสํ อุตฺตมปุริสํ ตถา ทสฺสนโต สพฺพติตฺถิยวาทวาเตหิ อสมฺปกมฺปิยตาย ตถูปมํ ยถาวุตฺตอินฺทขีลูปมํ วทามีติ อตฺโถฯ

โสตาปตฺติยงฺเคหีติ อริยโสตาปชฺชนสฺส องฺคภูเตหิฯ อริยสาวโกติ อริยสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สทฺธมฺมสฺสวนนฺเต ชาตตฺตา อริยสาวโกฯ ขีณนิรโยมฺหีติ ขีณนิรโย อมฺหิฯ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ อิทํ นิรยาทีนํเยว เววจนวเสน วุตฺตํฯ นิรยาทโย หิ วฑฺฒิสงฺขาตโต อยโต อเปตตฺตา อปายาฯ ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติโยฯ ทุกฺกฏการิโน วิวสา เอตฺถ นิปตนฺตีติ วินิปาตาฯ โสตํ อริยมคฺคํ อาทิโต ปตฺโต อธิคโตติ โสตาปนฺโนฯ อกุปฺปธมฺมตาย มคฺคผลานํ ปุถุชฺชนภาวสงฺขาเต วิรูเป น นิปตนสภาโวติ อวินิปาตธมฺโมฯ ตโต เอว ธมฺมนิยาเมน นิยตตาย นิยโตฯ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ อวสฺสํ ปตฺตพฺพตาย อสฺส ปรํ อยนํ คติ ปฏิสรณนฺติ สมฺโพธิปรายโณฯ

นิวิฏฺฐาติอาทีนิ ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ สหธมฺมิยาติ สพฺรหฺมจาริโนฯ อริยกนฺเตหีติ อริยานํ กนฺเตหิ ปิเยหิ มนาเปหิฯ

ปญฺจ สีลานิ หิ อริยสาวกานํ กนฺตานิ โหนฺติ, ภวนฺตเรปิ อวิชหนโตฯ ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สพฺโพปิ ปเนตฺถ สํวโร ลพฺภติเยวฯ โสตาปนฺโนหมสฺมีติ อิทํ เทสนาสีสเมวฯ สกทาคามิอาทโยปิ ‘‘สกทาคามีหมสฺมี’’ติอาทินา นเยน พฺยากโรนฺติเยวฯ ยโต สพฺเพสมฺปิ สิกฺขาปทาวิโรเธน ยุตฺตฏฺฐาเน พฺยากรณํ อนุญฺญาตเมวาติฯ

ยสฺสินฺทฺริยานีติ ยสฺส อริยปุคฺคลสฺส สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิฯ สุภาวิตานีติ อริยมคฺคภาวนาวเสน สุฏฺฐุ ภาวิตานิฯ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จาติ โอรมฺภาคิยานํ อุทฺธมฺภาคิยานญฺจ สํโยชนานํ ปชหนวเสนฯ เตนาห ‘‘สพฺพโลเก’’ติฯ นิพฺพิชฺฌาติ นิพฺพิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ

ธมฺมปทานีติ ธมฺมโกฏฺฐาสานิฯ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ นาม อโลโภ วา อโลภสีเสน อธิคตฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วา ทสอสุภวเสน วา อธิคตฌานาทีนิ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํฯ จตุพฺรหฺมวิหารวเสน อธิคตานิ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํฯ ทสานุสฺสติอาหาเรปฏิกฺกูลสญฺญาวเสน อธิคตานิ สมฺมาสติ ธมฺมปทํฯ ทสกสิณอานาปานวเสน อธิคตานิ สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทํฯ

ปญฺจ ฉินฺเทติ เหฏฺฐา อปายุปปตฺติสํวตฺตนิกานิ ปญฺจ โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ ปาเท พทฺธรชฺชุํ วิย ปุริโส สตฺเถน เหฏฺฐา มคฺคตฺตเยน ฉินฺเทยฺยฯ ปญฺจ ชเหติ อุปริเทวโลกสมฺปาปกานิ ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ ปุริโส คีวาย พทฺธรชฺชุํ วิย อรหตฺตมคฺเคน ชเหยฺย ฉินฺเทยฺเยวาติ อตฺโถฯ ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเยติ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ ปหานตฺถาย สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อุตฺตริ ภาเวยฺยฯ ปญฺจ สงฺคาติโคติ เอวํ สนฺเต ปญฺจนฺนํ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิสงฺคานํ อติกฺกมเนน ปญฺจสงฺคาติโค หุตฺวา ภิกฺขุ ‘‘โอฆติณฺโณ’’ติ วุจฺจติ, นิตฺติณฺณจตุโรโฆติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

อนญฺญาตํ อปฺปฏิวิทฺธํ จตุสจฺจธมฺมํ, อมตปทํเยว วา ญสฺสามิ ชานิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส ปฐมมคฺคฏฺฐสฺส อินฺทฺริยนฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ ปฐมมคฺคญาณญฺหิ ตํปุพฺพภาควเสน เอวํ วุตฺตํฯ อาชานาติ ปฐมมคฺเคน ญาตมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา ชานาตีติ อญฺโญ, ตสฺส อินฺทฺริยนฺติ อญฺญินฺทฺริยํ, เหฏฺฐา ตีสุ ผเลสุ, อุปริ ตีสุ มคฺเคสุ จ ญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ

อญฺญาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตกิจฺจสฺส อรหโต อินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ, อคฺคผลญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ อนภิสเมตสฺสาติ อปฺปฏิวิทฺธสฺสฯ อภิสมยายาติ ปฏิเวธายฯ

[116]

พาลลกฺขณานีติ พาลสฺส อุปลกฺขณการณานิฯ พาลนิมิตฺตานีติ ‘‘พาโล อย’’นฺติ คเหตุํ นิมิตฺตานิ การณานิฯ พาลาปทานานีติ พาลสฺส โปราณานิ วิรุฬฺหานิ กมฺมานิฯ ‘‘ทุจฺจินฺติตจินฺตี’’ติอาทีสุ ทุจฺจินฺติตํ อภิชฺฌํ พฺยาปาทํ มิจฺฉาทสฺสนญฺจ จินฺเตตีติ ทุจฺจินฺติตจินฺตีฯ ทุพฺภาสิตํ มุสาวาทาทิํ ภาสตีติ ทุพฺภาสิตภาสีฯ ทุกฺกฏํ ปาณาติปาตาทิกมฺมํ กโรตีติ ทุกฺกฏกมฺมการีฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพฯ

ภิยฺโยติ อุปรูปริฯ ปกุชฺเฌยฺยุนฺติ วิรุชฺเฌยฺยุํฯ ‘‘ปกุปฺเปยฺยุ’’นฺติปิ ปาโฐฯ ภุเสนาติ ทฬฺเหนฯ ทณฺเฑนาติ ทณฺฑทาเนนฯ ธีโรติ ปณฺฑิโต สปฺปญฺญชาติโกฯ นิเสธเยติ ปฏิพาเหยฺยฯ ปุน กิญฺจิ กาตุํ วตฺตุํ วา อสมตฺถํ กเรยฺยาติ อตฺโถฯ

ปรนฺติ ปจฺจตฺถิกํฯ โย สโต อุปสมฺมตีติ โย สติมา หุตฺวา อุปสมฺมติ, ตสฺส อุปสมํเยวาหํ พาลสฺส ปฏิเสธนํ มญฺญามีติ อตฺโถฯ

วชฺชนฺติ โทสํฯ ยทา นํ มญฺญตีติ ยสฺมา นํ มญฺญติฯ อชฺฌารุหตีติ อชฺโฌตฺถรติฯ โคว ภิยฺโย ปลายินนฺติ ยถา โคยูเถ ตาวเทว ทฺเว คาโว ยุชฺฌนฺเต โคคโณ โอโลเกนฺโต ติฏฺฐติ ยาว น เอโก ปลายติ, ยทา ปน ปลายติ, อถ ตํ ปลายีนํ สพฺโพ โคคโณ ภิยฺโย อชฺโฌตฺถรติ, เอวํ ทุมฺเมโธ ขมนฺตํ ภิยฺโย อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถฯ

สทตฺถปรมาติ สกตฺถปรมาฯ ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชตีติ เตสุ สกตฺถปรเมสุ อตฺเถสุ ขนฺติโต อุตฺตริตโร อญฺโญ อตฺโถ น วิชฺชติฯ ตมาหุ ปรมํ ขนฺตินฺติ โย พลวา ติติกฺขติ, ตสฺส ตํ ขนฺติํ ปรมํ อาหุฯ พาลพลํ นาม อญฺญาณพลํฯ ตํ ยสฺส พลํ, อพลเมว ตํ, น ตํ พลนฺติ อาหุ กเถนฺติ ทีเปนฺติฯ ธมฺมคุตฺตสฺสาติ ธมฺเมน รกฺขิตสฺส ธมฺมํ วา รกฺขนฺตสฺสฯ ปฏิวตฺตาติ ปฏิปฺผริตฺวา วตฺตา, ปฏิปฺปริตฺวา วา ยํ วา ตํ วา วเทยฺยาสิฯ ธมฺมฏฺฐํ ปน จาเลตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ตสฺเสว เตน ปาปิโยติ เตน โกเธน ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส ปาปํ โหติฯ

กตรสฺสาติ ? โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติ, ตสฺสฯ ตตฺถ กุทฺธนฺติ สมฺปทาเน อุปโยควจนํ, กุทฺธสฺสาติ อตฺโถฯ ติกิจฺฉนฺตานนฺติ เอกวจเน พหุวจนํ, ติกิจฺฉนฺตนฺติ อตฺโถฯ ชนา มญฺญนฺตีติ เอวรูปํ อตฺตโน จ ปรสฺส จาติ อุภินฺนํ อตฺถํ ติกิจฺฉนฺตํ นิปฺผาเทนฺตํ ปุคฺคลํ ‘‘พาโล อย’’นฺติ อนฺธพาลปุถุชฺชนา เอวํ มญฺญนฺติฯ เย ธมฺมสฺส อโกวิทาติ เย จตุสจฺจธมฺเม อโกวิทา อจฺเฉกา, เต เอวํ มญฺญนฺตีติ อตฺโถฯ

[117]

ปตฺตนฺติ อธิคตํ เอตรหิ อนุภุยฺยมานํ กามูปกรณํ ปตฺตพฺพนฺติ ตเทว อนาคเต อธิคนฺตพฺพํ อนุภวิตพฺพํ, อุภยเมตํ รชานุกิณฺณนฺติ ตทุภยมฺปิ ราครชาทีหิ อวกิณฺณํ ฯ อาตุรสฺสาติ ราคาทิกิเลสาตุรสฺสฯ อนุสิกฺขโตติ กิเลสพหุลปุคฺคเล อนุสิกฺขโตฯ เย จ สิกฺขาสาราติ เย ยถาสมาทินฺนํ สีลวตาทิสงฺขาตํ สิกฺขํ สารโต คเหตฺวา ฐิตาฯ เตนาห – ‘‘สีลํ วตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติฯ ตตฺถ ยํ ‘‘น กโรมี’’ติ โอรมติ, ตํ สีลํฯ ยํ เวสโภชนกิจฺจจรณาทิ, ตํ วตํฯ ชีวิตนฺติ อาชีโวฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติฯ อุปฏฺฐานสาราติ เอเตสํ สีลาทีนํ อนุฏฺฐานสาราฯ เอเตหิ เอว สํสารสุทฺธีติ ตานิ สารโต คเหตฺวา ฐิตาติ อตฺโถฯ

อิจฺเจเต อุโภ อนฺตาติ อิติ สีลพฺพตปรามาสมุเขน อตฺตกิลมถานุโยโค, กาเมสุ อนวชฺชสญฺญิตามุเขน กามสุขลฺลิกานุโยโค จาติ เอเต อุโภ อนฺตาฯ เต จ โข ยถากฺกมํ อายติํ ปตฺตพฺเพ, เอตรหิ ปตฺเต จ ราครชาทิโอกิณฺเณ กามคุเณ อลฺลีเนหิ กิเลสาตุรานํ อนุสิกฺขนฺเตหิ, สยญฺจ กิเลสาตุเรเหว ปฏิปชฺชิตพฺพา, ตโต เอว จ เต กฏสิวฑฺฒนา อปราปรํ ชรามรเณหิ สิวถิกาย วฑฺฒนสีลา เอกนฺเตเนว กฏสิํ วฑฺเฒนฺติ, สยํ วฑฺฒนฺตา ปเร จ อนฺตทฺวเย สมาทเปนฺตา วฑฺฒาเปนฺติ จาติ อตฺโถฯ

อุโภ อนฺเต อนภิญฺญายาติ ยถาวุตฺเต อุโภ อนฺเต อชานิตฺวาฯ โอลียนฺติ เอเกติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ โอลียนตณฺหาภินิเวสวเสน อวลียนฺติ เอกจฺเจฯ อติธาวนฺติ เอเกติ เอกจฺเจ – ‘‘อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อติธาวนาภินิเวสวเสน อติกฺกมนฺติฯ

น อมญฺญิํสุ เตสญฺจ ตณฺหาทิมญฺญนานํ ปหีนตฺตาฯ ตโต เอว อนุปาทาปรินิพฺพานโต ติวิธมฺปิ วฏฺฏํ เตสํ ปญฺญาปนาย นตฺถีติฯ

ชญฺญาติ ชาเนยฺยฯ สํยุเชติ สํโยเชยฺยฯ มานุสนฺติ มนุสฺสานํ อิทนฺติ มานุสํ, มนุสฺสภวปริยาปนฺนํฯ กิญฺหิ ตสฺส สกํ โหตีติ ตสฺส มจฺจุมุขํ ปวิสนฺตสฺส สตฺตสฺส กิํ อญฺญํ สกํ นาม อญฺญตฺร กลฺยาณกมฺมโตฯ กมฺมสฺสกา หิ สตฺตาฯ เตนาห – ‘‘ตสฺมา กเรยฺย กลฺยาณ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ สมฺปรายิกนฺติ สมฺปรายผลนิพฺพตฺตกํฯ

[118]

อิเม ธมฺมาติ อิเม กุสลา วา อกุสลา วา ธมฺมาฯ เอวํคหิตาติ เอวํ สมาทินฺนา อุปฺปาทิตาฯ อิทํ ผลนฺติ อิทํ อิฏฺฐวิปากํ อนิฏฺฐวิปากญฺจ ผลํฯ อยมตฺโถติ อยํ วุฑฺฒิ, อยํ หานีติ อตฺโถฯ อญฺญมฺปิ เอวํชาติยนฺติ เอกํสพฺยากรณียํ วทติฯ

อากงฺขโต น ชาเนยฺยุนฺติ ตตฺถ เยน เหตุนา ภควโต ยา อากงฺขา, สา อญฺเญสํ อวิสโยติ อาห – ‘‘กินฺตํ ภควา อากงฺขตีติฯ อิทํ อวิสชฺชนีย’’นฺติฯ

เอตฺตโกติ เอตปริมาโณฯ สีลกฺขนฺเธติ สีลกฺขนฺธเหตุฯ ‘‘สีลกฺขนฺเธนา’’ติปิ ปาโฐฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิริยายนฺติ กายวจีสมาจาเรฯ ปภาเวติ อานุภาเวฯ หิเตสิตายนฺติ เมตฺตายฯ อิทฺธิยนฺติ อิทฺธิวิธายฯ เอตฺตกา พุทฺธคุณา, เต จ ปจฺเจกํ เอวํปภาวาฯ ตถา มคฺคผลนิพฺพานานิ เอวมานุภาวานิฯ อริยสงฺโฆ เอวํวิธคุเณหิ ยุตฺโตติฯ

ติณฺณํ รตนานํ มหานุภาวตา น สพฺพถา อญฺเญสํ วิสโย, ภควโต เอว วิสโยติ อาห – ‘‘พุทฺธวิสโย อวิสชฺชนีโย’’ติฯ เตน โย อญฺโญปิ อตฺโถ พุทฺธวิสโย, โส อวิสชฺชนีโยติ ทสฺเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, ยํ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ (อ. นิ. 4.77)ฯ กตมา ปุพฺพา โกฏีติ อวิสชฺชนียนฺติ ‘‘กตมา ปุพฺพา โกฏี’’ติ เกนจิ กตํ ปุจฺฉนํ อวิสชฺชนียํฯ กสฺมา? สํสารสฺส ปุริมาย โกฏิยา อภาวโตฯ เตเนวาห – ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายตี’’ติ (อ. นิ. 10.61)ฯ

ตตฺถ น ปญฺญายตีติ น ทิสฺสติ, น อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ น ปญฺญายตีติ อญฺญสฺส ญาณวิสโย น โหตีติ ปน อตฺถํ สนฺธาย ‘‘น ปญฺญายตีติ สาวกานํ ญาณเวกลฺเลนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อตฺตูปนายิกาติ อตฺตา อุปเนตพฺโพ เอติสฺสาติ อตฺตูปนายิกาฯ นตฺถิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนาติ เอเตน ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต เอว น ปญฺญายติ, น ตตฺถ ญาณสฺส ปฏิฆาโตติ ทสฺเสติฯ

ยํ ปน อตฺถิ, ตํ อญฺเญสํ อปฺปเมยฺยมฺปิ ภควโต น อปฺปเมยฺยนฺติ ภควโต สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญฺญาณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อญฺญตรํ ภิกฺขุนฺติ นามโคตฺเตน อปากฏํฯ ‘‘กีว ทีฆํ นุ โข, ภนฺเต, ปทุเม นิรเย อายุปฺปมาณ’’นฺติ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา นิสินฺนํ เอกํ ภิกฺขุํ เอวมาหาติฯ เอตฺถายํ ปาฐเสโส – ทีฆํ โข, ภิกฺขุ, ปทุเม นิรเย อายุปฺปมาณํ, ตํ น สุกรํ สงฺขาตุํ ‘‘เอตฺตกานิ วสฺสานี’’ติ วา ‘‘เอตฺตกานิ วสฺสสตานี’’ติ วา ‘‘เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานี’’ติ วา ‘‘เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานี’’ติ วาติฯ สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมา กาตุนฺติฯ ‘‘สกฺกา ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโหฯ ตโต ปุริโส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เอกเมกํ ติลํ อุทฺธเรยฺยฯ ขิปฺปตรํ โข โส, ภิกฺขุ, วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห อิมินา อุปกฺกเมน ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, น ตฺเวว เอโก อพฺพุโท นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อพฺพุทา นิรยา, เอวเมโก นิรพฺพุโท นิรโยติอาทิ (สํ. นิ. 1.181; อ. นิ. 10.89; สุ. นิ. โกกาลิกสุตฺต)ฯ

ตตฺถ วีสติขาริโกติ มาคธเกน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา โกสลรฏฺเฐ เอโก ปตฺโถ โหติฯ เตน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา อาฬฺหกํ, จตฺตาริ อาฬฺหกานิ โทณํ, จตุโทณา มานิกา, จตุมานิกา ขารีฯ ตาย ขาริยา วีสติขาริโก ติลวาโหฯ ติลวาโหติ ติลสกฏํฯ อพฺพุโท นิรโยติ อพฺพุโท นาม เอโก ปจฺเจกนิรโย นตฺถิ, อวีจิมฺหิ เอว ปน อพฺพุทคณนาย ปจฺจโนกาโส ‘‘อพฺพุโท นิรโย’’ติ วุตฺโตฯ เอส นโย นิรพฺพุทาทีสุปิฯ

ตตฺถ วสฺสคณนาปิ เอวํ เวทิตพฺพา – ยถา หิ สตํสตสหสฺสานิ โกฏิ โหติฯ เอวํ สตํสตสหสฺสโกฏิโย ปโกฏิ นามฯ

สตํสตสหสฺสปโกฏิโย โกฏิปโกฏิ นามฯ สตํสตสหสฺสโกฏิปโกฏิโย นหุตํฯ สตํสตสหสฺสนหุตานิ นินฺนหุตํฯ สตํสตสหสฺสานิ นินฺนหุตานิ เอโก อพฺพุโทฯ ตโต วีสติคุโณ นิรพฺพุโทฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อยญฺจ คณนา อปริจิตานํ ทุกฺกราติ วุตฺตํ – ‘‘ตํ น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติฯ เกจิ ปน ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปริเทวนานตฺเตน กมฺมการณนานตฺเตนปิ อิมานิ นามานิ ลทฺธานี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ‘‘สีตนรกา เอเต’’ติฯ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวาติ จิตฺตํ ปทูเสตฺวาฯ

[119]

กถํ ชิโนติ ปการปุจฺฉาฯ เกน ชิโนติ การณปุจฺฉาฯ เกน การเณน เกน เหตุนา กาย ปฏิปตฺติยา ชิโนติ ปุจฺฉติฯ กถนฺติ ปน เกน ปกาเรน กิํ อตีตานํ, อุทาหุ อนาคตานํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ กิเลสานํ ปหาเนน ชิโนติ ปุจฺฉติ, ตสฺมา ตํ ‘‘วิสชฺชนีย’’นฺติ วุตฺตํฯ กตโม ชิโนติ กิํ รูปํ ชิโน, อุทาหุ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ ชิโนฯ รูปาทิวินิมุตฺโต วา อญฺโญ ชิโน, โย ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘อวิสชฺชนีย’’นฺติฯ กิตฺตโกติ ปมาณโต กิํปริมาโณฯ

อตฺถิ ตถาคโตติ อตฺถิ สตฺโตฯ ยฺวายมายสฺมา ‘‘เอวํนาโม เอวํโคตฺโต’’ติ ปญฺจกฺขนฺเธ อุปาทาย ปญฺญปียติ, ตสฺส ปุคฺคลสฺส อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘วิสชฺชนีย’’นฺติฯ รูปํ ตถาคโตติ รูปํ อตฺตาติ สกฺกายทิฏฺฐิวเสน ปุจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อวิสชฺชนีย’’นฺติฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[120]

พาลํ ปีฐสมารุฬฺหนฺติอาทีนิ สามิอตฺเถ อุปโยควจนานิฯ กาเยน ทุจฺจริตานีติ กาเยน ทุฏฺฐุ กตานิฯ โอลพฺภนฺตีติ อวลมฺพนฺติ อวตฺถริยนฺติฯ เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํฯ โอลมฺพนาทิอากาเรน หิ ตานิ อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ มหตนฺติ มหนฺตานํฯ ปถวิยํ โอลมฺพนฺตีติ ปถวิตเล ปตฺถรนฺติฯ เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํฯ ปตฺถรณากาโรเยว เหสฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, พาลสฺสาติ ตสฺมิํ อุปฏฺฐหนากาเร พาลสฺส เอวํ โหติฯ

ลาภา โว, ภิกฺขเวติ ภิกฺขเว, เย อิเม ตุมฺเหหิ ปฏิลทฺธา มนุสฺสตฺตสทฺธาปฏิลาภาทโย, ลาภา โว ตุมฺหากํ ลาภา เอวฯ สุลทฺธนฺติ ยมฺปิทํ ปพฺพชิตฺวา จตุปาริสุทฺธิสีลาทิสมฺปาทนํ ลทฺธํ, ตมฺปิ สุลทฺธํฯ ขโณ โว ปฏิลทฺโธติ อฏฺฐอกฺขณวชฺชิโต นวโมยํ ขโณ ปฏิลทฺโธ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสายฯ ‘‘ทิฏฺฐา มยา’’ติอาทินา เอกเทสนิทสฺสเนน อฏฺฐ อกฺขเณ วิภาเวติฯ

[121]

ยหิํ ยหินฺติ ยํ ยํ ทุคฺคติํ โย คจฺฉติฯ โส นํ อธมฺโมติ โย อธมฺโม เตน จริโต, โส นํ อธมฺมจาริํ ปุคฺคลํฯ หนาตีติ พาธติฯ

อปฺเปสกฺขตาติ อปฺปานุภาวตาฯ ทุพฺพณฺณตาติ วิรูปตา พีภจฺฉตาฯ ทุปฺปญฺญตาติ นิปฺปญฺญตา อเหตุกปฏิสนฺธิวเสน เอฬมูคตาฯ

[122]

วาจานุรกฺขีติ จตุนฺนํ วจีทุจฺจริตานํ ปริวชฺชเนน วาจานุรกฺขีฯ อภิชฺฌาทีนํ อนุปฺปาทเนน มนสา สุฏฺฐุ สํวุโตฯ ปาณาติปาตาทโย ปชหนฺโต กาเยน จ อกุสลํ น กยิรา, เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเยฯ เอวํ วิโสเธนฺโต หิ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสเกหิ พุทฺธาทีหิ อิสีหิ ปเวทิตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อาราเธยฺยาติฯ ทุกฺกฏนฺติ กาเยน วาจาย มนสา จ ทุกฺกฏํ สาวชฺชํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุคฺคติสํวตฺตนิยํ กมฺมํ ยสฺส นตฺถิฯ สํวุตํ ตีหิ ฐาเนหีติ เอเตหิ ตีหิ การเณหิ กายทุจฺจริตาทีนํ ปเวสนิวารณโต ปิหิตํ, ตํ อหํ ‘‘พฺราหฺมณ’’นฺติ วทามีติฯ

อจฺจนฺตทุสฺสีลฺยนฺติ เอกนฺตทุสฺสีลภาโวฯ คิหี วาปิ ชาติโต ปฏฺฐาย ทส อกุสลกมฺมปเถ กโรนฺโต, ปพฺพชิโต วาปิ อุปสมฺปนฺนทิวสโต ปฏฺฐาย ครุกาปตฺติํ อาปชฺชมาโน อจฺจนฺตทุสฺสีโล นามฯ อิธ ปน โย ทฺวีสุ ตีสุ อตฺตภาเวสุ ทุสฺสีโล, ตสฺส คติยา อาคตํ ทุสฺสีลภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทุสฺสีลภาโวติ เจตฺถ ทุสฺสีลสฺส ฉ ทฺวารานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนา ตณฺหา เวทิตพฺพาฯ มาลุวา สาลมิโวตฺถตนฺติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตํ ตณฺหาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํฯ

ยถา นาม มาลุวา สาลํ โอตฺถตํ เทเว วสฺสนฺเต ปตฺเตหิ อุทกํ ปฏิจฺฉิตฺวา สํภญฺชนวเสน สพฺพตฺถกเมว ปริโยนนฺธติ, เอวํ อตฺตภาวํ โอตฺถตํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํ โส มาลุวาย สํภญฺชิตฺวา ภูมิยํ ปาติยมาโน รุกฺโข วิย ตาย ทุสฺสีลฺยสงฺขาตาย ตณฺหาย สํภญฺชิตฺวา อปาเยสุ ปาติยมาโน, ยถา นํ อนตฺถกาโม ทิโส อิจฺฉติ, ตถา อตฺตานํ กโรติ นามาติ อตฺโถฯ

‘‘อตฺตนา หิ กต’’นฺติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยถา ปาสาณมยํ ปาสาณสมฺภวํ วชิรํ ตเมว อสฺมมยํ มณิํ อตฺตโน อุฏฺฐานฏฺฐานสงฺขาตํ ปาสาณมณิํ ขายิตฺวา ฉิทฺทาฉิทฺทํ ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา อปริโภคํ กโรติ, เอวเมวํ อตฺตนา กตํ อตฺตนิ ชาตํ อตฺตสมฺภวํ ปาปํ ทุมฺเมธํ นิปฺปญฺญํ ปุคฺคลํ จตูสุ อปาเยสุ อภิมตฺถติ กนฺตติ วิทฺธํเสตีติฯ

นิเสวิยาติ กตฺวาฯ ครหาติ คารยฺหาฯ พาลมตีติ มนฺทพุทฺธิโนฯ ขยา จ กมฺมสฺสาติ กมฺมกฺขยกรญาเณน กมฺมสฺส เขปนโตฯ วิมุตฺตเจตโสติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา จ วิมุตฺตจิตฺโตฯ นิพฺพนฺติ เต โชติริวินฺธนกฺขยาติ ยถา นาม อนุปาทาโน ชาตเวโท นิพฺพายติ, เอวเมวํ อภิสงฺขารสฺส วิญฺญาณสฺส อนวเสสกฺขยา นิพฺพายติฯ

[123]

‘‘ยถาปิ ภมโร’’ติ คาถายํ ภมโรติ ยา กาจิ มธุกรชาติฯ ปุปฺผนฺติ ปุปฺผาราเม จรนฺโต ปุปฺผญฺจ ตสฺส วณฺณญฺจ คนฺธญฺจ อเหฐยํ อเหฐยนฺโต อวินาเสนฺโต จรตีติ อตฺโถฯ เอวํ จริตฺวา จ ปเลติ รสมาทายาติ ยาวทตฺถํ รสํ ปิวิตฺวา อปรมฺปิ มธุกรณตฺถาย รสํ คเหตฺวา เฑติฯ โส เอกํ วนคหนํ อชฺโฌคาเหตฺวา รุกฺขสุสิราทีสุ ตํ รชมิสฺสกํ รสํ ฐเปตฺวา อนุปุพฺเพน มธุรรสํ มธุํ กโรติ, น ตสฺส ปุปฺผาราเม จริตปจฺจยา ปุปฺผํ วา ตสฺส วณฺโณ วา คนฺโธ วา วินสฺสติ, อถ โข ปุปฺผํ ปากติกเมว โหติฯ เอวํ คาเม มุนี จเรติ เอวํ เสกฺโข อเสกฺโข วา อนคาริยมุนิ กุลปฏิปาฏิยา คาเม ภิกฺขํ คณฺหนฺโต จเรยฺยาติ อตฺโถฯ น หิ ตสฺส คาเม จรณปจฺจยา สทฺธาหานิ วา โภคหานิ วา โหติ, สทฺธาปิ โภคาปิ ปากติกาว โหนฺติฯ

เอวํ จริตฺวา จ ปน คามโต นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม อุทกผาสุกฏฺฐาเน สงฺฆาฏิํ ปญฺญเปตฺวา นิสินฺโน อกฺขภญฺชน- (มิ. ป. 6.1.2) วณเลปนปุตฺตมํสูปมวเสน (มิ. ป. 6.1.2; สํ. นิ. 2.63) ปจฺจเวกฺขนฺโต ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ตถารูปํ วนสณฺฑํ อนุปวิสิตฺวา อชฺฌตฺติกกมฺมฏฺฐานํ สมฺมสนฺโต มคฺคผลานิ หตฺถคตาเนว กโรติฯ อเสกฺขมุนิ ปน ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารมนุยุญฺชติฯ อยมสฺส ภมเรน มธุกเรน สริกฺขตาฯ ขีณาสโว ปเนตฺถ อธิปฺเปโตติฯ

ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตีติ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺโขฯ โส เอว กายิกวาจสิกสฺส วีติกฺกมสฺส สํวรณโต ปิทหนโต สํวโรฯ เตน ปาติโมกฺขสํวเรน สํวุโต สมนฺนาคโต หุตฺวา สพฺพิริยาปเถสุ จรติฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน จ โคจเรน จ สมฺปนฺโนฯ อณุมตฺเตสูติ อปฺปมตฺตเกสุฯ วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุฯ ภยทสฺสาวีติ ภยํ ทสฺสีฯ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ สิกฺขาปเทสุ ยํ กิญฺจิ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สมฺมา อาทิยิตฺวา สิกฺขติฯ

กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต, กุสเลน ปริสุทฺธาชีโวติ เอตฺถ อาจารโคจรคฺคหเณเนว กุสเล กายกมฺเม วจีกมฺเม จ คหิเตปิ ยสฺมา อิทํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ น อากาสาทีสุ อุปฺปชฺชติ, กายวจีทฺวาเรสุ เอว ปน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตสฺส อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถํ ‘‘กายวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต, กุสเลนา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน เตน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ปริสุทฺธาชีโว, อาชีวปาริสุทฺธิปิ สีลเมวาติ ทสฺสนตฺถํ เอตํ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘กตเม จ ถปติ กุสลา สีลา? กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺมํ, ปริสุทฺธํ อาชีวมฺปิ โข อหํ ถปติ สีลสฺมิํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 2.265)ฯ อารทฺธวีริโยติ ยสฺส กายิกํ เจตสิกญฺจ วีริยํ อารทฺธํ โหติ, โส ‘‘อารทฺธวีริโย’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถ โย คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา จตูสุ อิริยาปเถสุ อฏฺฐอารมฺภวตฺถุวเสน เอกโก โหติ, ตสฺส กายิกํ วีริยํ อารทฺธํ นาม โหติฯ โย จิตฺตสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติวเสน เอกโก โหติ, คมนาทีสุ อุปฺปนฺนกิเลสํ อุปฺปนฺนฏฺฐาเนเยว นิคฺคณฺหิตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺส เจตสิกํ วีริยํ อารทฺธํ นาม โหติฯ เอวํ อารทฺธวีริโยฯ ถามวาติ ฐิติมาฯ ทฬฺหปรกฺกโมติ ถิรปรกฺกโมฯ

อนิกฺขิตฺตธุโร…เป.… สจฺฉิกิริยายาติ สํกิเลสธมฺมานํ ปหานตฺถํ โวทานธมฺมานํ สมฺปาทนตฺถํ , ปจฺจกฺขกรณตฺถญฺจ ธุรํ อนิกฺขิปิตฺวา วีริยํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต วิหรติฯ ปญฺญวาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยปริคฺคาหิกาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ เตนาห ‘‘อุทยตฺถคามินิยา’’ติฯ

นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมนฺติ มาตาปิตโร วิรูเปปิ อตฺตโน ปุตฺตเก สุวณฺณพิมฺพกํ วิย มญฺญนฺติ มาลาคุเฬ วิย สีสาทีสุ กตฺวา ปริหรมานาฯ เตหิ อุหทิตาปิ โอมุตฺติตาปิ คนฺธวิเลปนํ ปฏิจฺฉนฺตา วิย โสมนสฺสํ อาปชฺชนฺติฯ เตนาห – ‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปม’’นฺติฯ ปุตฺตเปเมน สมํ เปมํ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ โคสมิตนฺติ โคหิ สมํ โคธนสทิสํ อญฺญํ ธนํ นาม นตฺถิฯ สูริยสมา อาภาติ สูริยาภาย สมา อญฺญา อาภา นาม นตฺถิฯ สมุทฺทปรมาติ เย เกจิ อญฺเญ สรา นาม, สพฺเพ เต สมุทฺทปรมาฯ สมุทฺโท เตสํ อุตฺตโม, สมุทฺทสทิสํ อญฺญํ อุทกํ นิทานํ นาม นตฺถิ ภควาติ วทติฯ

ยสฺมา ปน อตฺตเปเมน สมํ เปมํ นตฺถิฯ มาตาปิตโร หิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ ปุตฺตธีตโร อโปเสตฺวา อตฺตานเมว โปเสนฺติฯ ธญฺเญน จ สมํ ธนํ นาม นตฺถิฯ ตถารูเป หิ กาเล หิรญฺญสุวณฺณาทีนิปิ โคมหิํสาทีนิปิ ธญฺญคฺคหณตฺถํ ธญฺญสามิกานเมว สนฺติกํ คเหตฺวา คจฺฉนฺติฯ ปญฺญาย จ สมา อาภา นาม นตฺถิฯ สูริยาทโย หิ เอกเทสํเยว โอภาเสนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนเมว จ ตมํ วิโนเทนฺติ, ปญฺญา ปน ทสสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ เอกปชฺโชตํ กาตุํ สกฺโกติ, อตีตํสาทิปฏิจฺฉาทกญฺจ ตมํ วิธมติฯ เมฆวุฏฺฐิยา จ สโม สโร นาม นตฺถิฯ นที วา หิ โหตุ ตฬากาทีนิ วา, วุฏฺฐิสโม สโร นาม นตฺถิฯ เมฆวุฏฺฐิยา หิ ปจฺฉินฺนาย มหาสมุทฺเท องฺคุลิปพฺพเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ น โหติ, วุฏฺฐิยา ปน ปวตฺตมานาย ยาว อาภสฺสรภวนาปิ เอโกทกํ โหติฯ ตสฺมา ภควา เทวตาวจนํ ปฏิกฺขิปนวเสน ปฏิคาถํ วทนฺโต ‘‘นตฺถิ อตฺตสมํ เปม’’นฺติอาทิมาหฯ

[124]

กิํสูธ ภีตาติ กิํ นุ ภีตาฯ มคฺโค จเนกายตโน ปวุตฺโตติ อฏฺฐติํสารมฺมณวเสน อเนเกหิ การเณหิ มคฺโค กถิโต, เอวํ สนฺเต กิสฺส ภีตา หุตฺวา อยํ ชนตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย อคฺคเหสีติ วทติฯ ภูริปญฺญาติ พหุปญฺญ อุสฺสนฺนปญฺญฯ ปรโลกํ น ภาเยติ อิมสฺมา โลกา ปรโลกํ คจฺฉนฺโต น ภาเยยฺยฯ

ปณิธายาติ ฐเปตฺวาฯ ฆรมาวสนฺโตติ อนาถปิณฺฑิกาทโย วิย พหฺวนฺนปาเน ฆเร วสนฺโตฯ สํวิภาคีติ อจฺฉราย คหิตมฺปิ นเขน ผาเลตฺวา ปรสฺส ทตฺวาว ภุญฺชนสีโลฯ วทญฺญูติ ยาจกานํ ยาจนวเสน วุตฺตวจนญฺญู, วจนีโย วาฯ เอตฺถ จ วาจนฺติ จตฺตาริ วจีสุจริตานิ คหิตานิฯ มนนฺติ ตีณิ มโนสุจริตานิฯ กาเยนาติ ตีณิ กายสุจริตานิฯ อิเม ทส กุสลกมฺมปถา ปุพฺพสุทฺธิองฺคํ นามฯ ‘‘พหฺวนฺนปานํ ฆรมาวสนฺโต’’ติ อิมินา ยญฺญอุปกฺขโร คหิโตฯ สทฺโธติ เอกํ องฺคํ, มุทูติ เอกํ, สํวิภาคีติ เอกํ, วทญฺญูติ เอกนฺติ อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิ สนฺธาย ‘‘เอเตสุ ธมฺเมสุ ฐิโต จตูสู’’ติ อาหฯ

อปโร นโย – ‘‘วาจ’’นฺติอาทีนิ ตีณิ องฺคานิ, ‘‘พหฺวนฺนปาน’’นฺติ อิมินา ยญฺญอุปกฺขโรว คหิโต, ‘‘สทฺโธ มุทุ สํวิภาคี วทญฺญู’’ติ เอกํ องฺคํฯ

อปโร ทุกนโย นาม โหติ – ‘‘วาจํ มนญฺจา’’ติ เอกํ องฺคํ, ‘‘กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน พหฺวนฺนปานํ ฆรมาวสนฺโต’’ติ เอกํ, ‘‘สทฺโธ มุทู’’ติ เอกํ, ‘‘สํวิภาคี วทญฺญู’’ติ เอกนฺติ เอเตสุ จตูสุ ธมฺเมสุ ฐิโต ธมฺเม ฐิโต นาม โหติฯ โส อิโต ปรโลกํ คจฺฉนฺโตน ภายติฯ

กายสมาจารมฺปีติอาทิ ปาติโมกฺขสํวรทสฺสนํฯ ตตฺถ ทุวิเธนาติ ทฺวิวิเธน, ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหีติ อตฺโถฯ ชญฺญาติ ชาเนยฺยฯ สีลกถา จ นาเมสา กมฺมปถวเสน วา ปณฺณตฺติวเสน วา กเถตพฺพาฯ ตตฺถ กมฺมปถวเสน ตาว กเถนฺเตน อเสวิตพฺพกายสมาจาโร ปาณาติปาตาทินฺนาทานมิจฺฉาจาเรหิ กเถตพฺโพฯ ปณฺณตฺติวเสน กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกมวเสนฯ เสวิตพฺพกายสมาจาโร ปาณาติปาตาทิเวรมณีหิ เจว กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพฯ

อเสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิวจีทุจฺจริเตน เจว วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพฯ เสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิเวรมณีหิ เจว วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพฯ

ปริเยสนา ปน กายวาจาหิ ปริเยสนา เอว, สา กายวจีสมาจารคฺคหเณน คหิตาปิ ยสฺมา อาชีวฏฺฐมกสีลํ นาม เอตสฺมิํเยว ทฺวารทฺวเย อุปฺปชฺชติ, น อากาเส, ตสฺมา อาชีวฏฺฐมกสีลทสฺสนตฺถํ วิสุํ วุตฺตาฯ ตตฺถ นเสวิตพฺพปริเยสนา อนริยปริเยสนาย กเถตพฺพา, เสวิตพฺพปริเยสนา อริยปริเยสนายฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อนริยปริเยสนา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺมํเยว ปริเยสตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.274)ฯ ตถา ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อริยปริเยสนา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺเม อาทีนวํ วิทิตฺวา อชาตํ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ ปริเยสตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.275)ฯ

[170]

มคฺคานฏฺฐงฺคิโกติ ชงฺฆมคฺคาทโย วา โหนฺตุ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตมคฺคา วา, สพฺเพสมฺปิ มคฺคานํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ ปาปธมฺมานํ ปหานกโร นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุปิ สจฺเจสุ ทุกฺขปริชานนาทิกิจฺจํ สาธยมาโน อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ สจฺจานํ จตุโร ปทาติ ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติ (ธ. ป. 224) อาคตํ วจีสจฺจํ วา โหตุ, ‘‘สจฺโจ พฺราหฺมโณ, สจฺโจ ขตฺติโย’’ติอาทิเภทํ สมฺมุติสจฺจํ วา, ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. 3.331; อุทา. 54; มหานิ. 20) ทิฏฺฐิสจฺจํ วา, ‘‘เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุติยมตฺถี’’ติ (สุ. นิ. 890; มหานิ. 119) วุตฺตํ ปรมตฺถสจฺจํ วา โหตุฯ สพฺเพสมฺปิ อิเมสํ สจฺจานํ ปริชานิตพฺพฏฺเฐน ปหาตพฺพฏฺเฐน สจฺฉิกาตพฺพฏฺเฐน ภาเวตพฺพฏฺเฐน เอกปฏิเวธฏฺเฐน ตถปฏิเวธฏฺเฐน จ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทโย (มหาว. 14; ที. นิ. 2.387; ม. นิ. 1.120) จตุโร ปทา เสฏฺฐา นามฯ วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานนฺติ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อ. นิ. 4.34; 5.32; อิติวุ. 90) วจนโต นิพฺพานสงฺขาโต วิราโค สพฺพธมฺมานํ เสฏฺโฐฯ ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมาติ สพฺเพสมฺปิ เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานํ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา ภควาว เสฏฺโฐติฯ

อคฺคานีติ อุตฺตมานิฯ ยาวตาติ ยตฺตกาฯ อปทาติ นิปฺปทา อหิมจฺฉาทโยฯ ทฺวิปทาติ มนุสฺสปกฺขิชาตาทโยฯ

จตุปฺปทาติ หตฺถิอสฺสาทโย ฯ พหุปฺปทาติ สตปทิอาทโยฯ รูปิโนติ กามาวจรรูปาวจรสตฺตาฯ อสญฺญิโนติ อสญฺญีภเว นิพฺพตฺตสตฺตาฯ เนวสญฺญีนาสญฺญิโนติ ภวคฺเค นิพฺพตฺตสตฺตาฯ อคฺคมกฺขายตีติ คุเณหิ อคฺโค อุตฺตโม เสฏฺโฐ อกฺขายติฯ

อสงฺขตานนฺติ นิพฺพานเมว วุตฺตํฯ วิราโคติอาทีนิ จ นิพฺพานสฺเสว นามานิฯ ตญฺหิ อาคมฺม สพฺเพ กิเลสา วิรชฺชนฺติ, สพฺเพ ราคมทาทโย มทา นิมฺมทา โหนฺติ อภาวํ คจฺฉนฺติ , สพฺพา ปิปาสา วินยํ อุเปนฺติ, สพฺเพ อาลยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, วฏฺฏานิ อุปจฺฉิชฺชนฺติ, ตณฺหา ขียติ, สพฺพปริฬาหา วูปสมฺมนฺติ, วฏฺฏทุกฺขํ นิรุชฺฌติ นิพฺพายติฯ ตสฺมา ตํ เอตานิ นามานิ ลภตีติฯ

ธมฺโม จ กุสลกฺขโตติ ตสฺส สตฺถุโน ธมฺโม จ กุสโล อนวชฺโช, อนวชฺชตฺตา เอว ปฏิปกฺเขหิ ราคาทีหิ กิเลเสหิ สพฺพติตฺถิยวาเทหิ จ อปริกฺขโตฯ ตานิ ตีณิ วิสิสฺสเรติ เอตานิ ตีณิ รตนานิ โลเก สพฺพรตเนหิ วิสิสฺสนฺติ คุณวเสน สพฺพโลกํ อติเสนฺตีติ อตฺโถฯ

สมณปทุมสญฺจโย คโณติ ปทุมสทิสานํ อริยสมณานํ สมูหสงฺขาโต คโณฯ ปทุมนฺติ หิ ปริปุณฺณสตปตฺตสฺส สโรรุหสฺส นามํฯ อริยปุคฺคลา จ สพฺพถาปิ ปริปุณฺณคุณาติ ปทุมสทิสา วุตฺตาฯ วิทูนํ สกฺกโตติ วิทูหิ ปณฺฑิเตหิ สกฺกโตฯ นรวรทมโกติ นรวโร จ ปุริสานํ ทมโก นายโก จาติ อตฺโถฯ โลกสฺส อุตฺตรีติ โลกสฺส อุปริ ฐิตานิ, สพฺพโลเก อุตฺตมานีติ อตฺโถฯ

นิรุปทาโหติ ราคปริฬาหาทีหิ อนุปทาโหฯ สจฺจนาโมติ อวิตถนาโม ยถาภุจฺจคุเณหิ อาคตนาโมฯ สพฺพาภิภูติ สพฺพโลกํ อตฺตโน คุเณหิ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ สจฺจธมฺโมติ วฏฺฏโต เอกนฺตนิสฺสรณภาเวน อวิตโถ สห ปริยตฺติยา นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม, ตโต เอว นตฺถญฺโญ ตสฺส อุตฺตรีติ ตสฺส อุตฺตริ อธิกคุโณ อญฺโญ จ ธมฺโม นตฺถีติ อตฺโถฯ อริยสงฺโฆว นิจฺจํ สพฺพกาลํ วิทูหิ สพฺพปณฺฑิเตหิ ปูชิโตฯ

‘‘เอกายน’’นฺติ คาถาย เอกายนนฺติ เอกํ มคฺคํฯ มคฺคสฺส หิ –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฏุมายนํ;

นาวา อุตฺตรเสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺคโม’’ติฯ (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 101) –

พหูนิ นามานิ, สฺวายํ อิธ อยนนาเมน วุตฺโตฯ ตสฺมา เอกายนนฺติ เอกมคฺคํ, น ทฺเวธาปถภูตนฺติ อตฺโถฯ อถ วา เอเกน อยิตพฺพนฺติ เอกายนํฯ คณสงฺคณิกํ ปหาย วิเวกฏฺเฐน ปวิวิตฺเตน ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เอกสฺส วา สพฺพสตฺตเสฏฺฐสฺส ภควโต อยโนติ เอกายโนฯ กิญฺจาปิ หิ เตน อญฺเญปิ อยนฺติ, ตถาปิ ภควโตว โส อยโน, เตน อุปฺปาทิตตฺตาฯ ยถาห – ‘‘โส หิ, พฺราหฺมณ, ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.79)ฯ อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เอกสฺมิํ อิมสฺมิํเยว ธมฺมวินเย อยโน, น อญฺญตฺถาติ เอกายโนฯ ยถาห – ‘‘อิมสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภตี’’ติ (ที. นิ. 2.214)ฯ อปิ จ ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนาย ปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว อยติ คจฺฉตีติ เอกายโน, ตํ เอกายนํฯ

ชาติขยนฺตทสฺสีติ ชาติยา ขยสงฺขาโต อนฺโต ชาติขยนฺโตฯ ชาติยา อจฺจนฺตขยนฺโต นิพฺพานํ, ตํ ปสฺสีติ ชาติขยนฺตทสฺสีฯ ‘‘มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – วุตฺตปฺปการํ เอกายนสงฺขาตํ มคฺคํ สยมฺภุญาเณน ภควา ปชานาติ, ชานนฺโต จ เตน เตน หิเตน สตฺเต อนุกมฺปตีติฯ อิทานิ ตสฺส มคฺคสฺส เอกายนภาวํ, ตีสุปิ กาเลสุ เอกนฺตนิยฺยานตญฺจ วิภาเวตุํ ‘‘เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – เย อตีตมทฺธานํ กาโมฆาทิจตุพฺพิธํ โอฆํ ตริํสุ, เย ตํ อนาคตมทฺธานํ ตริสฺสนฺติ, เอตรหิ จ ตรนฺติ, เต สพฺเพ เอเตเนว มคฺเคน, น อญฺเญนาติฯ วิสุทฺธิเปกฺขาติ จตุโรฆนิตฺถรเณน อจฺจนฺตวิสุทฺธิํ นิพฺพานํ อเปกฺขนฺตา, ปรินิพฺพายิตุกามาติ อตฺโถฯ

เอวํ ทุวิธมฺปิ สาสนปฏฺฐานํ นานาสุตฺตปทานิ อุทาหรนฺเตน วิภชิตฺวา อิทานิ สํกิเลสภาคิยาทีหิ สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘โลกิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ทสฺสนภาคิเยน จ ภาวนาภาคิเยน จาติ นิพฺเพธภาคิเยนฯ นิพฺเพธภาคิยเมว หิ ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยนฺติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทสฺสิตํฯ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจาติ โลกิยํ โลกุตฺตรญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยาทีหิ ทสฺสนภาคิยาทีหิ จาติ อุภเยหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมิํ สุตฺเตติอาทิ นิทฺทิสนาการทสฺสนํฯ ตตฺถ สํกิเลสภาคิยนฺติ สํกิเลสโกฏฺฐาสสหิตํ, สํกิเลสตฺถทีปนนฺติ อตฺโถฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

เอวํ โลกิยตฺติกสฺส สํกิเลสภาคิยาทีหิ จตูหิ ปเทหิ สํสนฺทนํ ทสฺเสตฺวา อิมินา นเยน เสสติกานํ เสสปทานญฺจ สํสนฺทนํ สุวิญฺเญยฺยนฺติ ตํ อนุทฺธริตฺวา สํกิเลสภาคิยาทีนํ สมติกฺกมนํ ทสฺเสตุํ ‘‘วาสนาภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทิปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ โลกิยเมวฯ ตถาปิ โลกุตฺตรสุตฺตานิ วิย โลกิยสุตฺตานํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสฺส สมติกฺกมาย โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสฺส สุตฺตสฺส นิคฺฆาตายา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิคฺฆาตายาติ ปหานายฯ สุตฺตสีเสน เจตฺถ สุตฺตตฺโถ คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา จ โวทานธมฺมา วิย สํกิเลสธมฺมานํ ทสฺสนภูมิสมติกฺกมเนเนว ภาวนาภูมิ อธิคนฺตพฺพา, ตสฺมา ‘‘ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ ทสฺสนภาคิยสฺส สุตฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคายา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน อเสกฺขธมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุ มคฺคภาวนากิจฺจํ นาม นตฺถิฯ ฌานภาวนาปิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถา เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ภาวนาภาคิยสฺส สุตฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถ’’นฺติ จ วุตฺตํฯ

อิทานิ ติกปเทเหว สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โลกุตฺตร’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอกพีชินาติอาทีสุ โย โสตาปนฺโน หุตฺวา เอกเมว อตฺตภาวํ ชเนตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ เอกพีชี นามฯ ยถาห –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล เอกพีชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณฯ โส เอกํเยว มานุสกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เอกพีชี’’ติ (ปุ. ป. 33)ฯ

โย ปน ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ โกลํโกโล นามฯ ยถาห –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล โกลํโกโล? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ…เป.… ปรายโณฯ โส ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล โกลํโกโล’’ติ (ปุ. ป. 32)ฯ

ตตฺถ กุลานีติ ภเวฯ ทฺเว วา ตีณิ วาติ อิทเมตฺถ เทสนามตฺตเมวฯ ยาว ฉฏฺฐภวา สํสรนฺโตปิ โกลํโกโล โหติ เอวฯ

โย ปน สตฺต ภเว สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม นามฯ ยถาห –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม? อิเธกจฺโจ…เป.… ปรายโณฯ โส สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว เจว มานุเส จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติ (ปุ. ป. 31)ฯ

โก ปน เตสํ เอตํ ปเภทํ นิยเมตีติ? เกจิ ตาว ‘‘ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’’ติ วทนฺติฯ เกจิ ‘‘ปฐมมคฺโค’’, เกจิ ‘‘อุปริ ตโย มคฺคา’’ฯ เกจิ ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา’’ติฯ ตตฺถ ปุพฺพเหตุ นิยเมตีติ วาเท ปฐมมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย กโต นาม โหติฯ อุปริ ตโย มคฺคา นิรุปนิสฺสยา อุปฺปนฺนาติ อาปชฺชติฯ ปฐมมคฺโค นิยเมตีติ วาเท อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ นิรตฺถกตา อาปชฺชติฯ อุปริ ตโย มคฺคา นิยเมนฺตีติ วาเท ‘‘ปฐมมคฺเค อนุปฺปนฺเน เอว อุปริ ตโย มคฺคา อุปฺปนฺนา’’ติ อาปชฺชติฯ วิปสฺสนา นิยเมตีติ วาโท ปน ยุชฺชติฯ สเจ หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา พลวตี โหติ, เอกพีชี นาม โหติฯ ตโต มนฺทตรา โกลํโกโลฯ ตโต มนฺทตรา สตฺตกฺขตฺตุปรโมติฯ

เอตฺถ จ โย มนุสฺเสสุ เอว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โย จ เทเวสุเยว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิเม น อิธาธิปฺเปตาฯ โย ปน กาเลน เทเวสุ, กาเลน มนุสฺเสสูติ โวมิสฺสกนเยน สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โส อิธาธิปฺเปโตฯ ตสฺมา ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติ อิทํ อิธฏฺฐกโวกิณฺณวฏฺฏชฺฌาสยสฺส วเสน เวทิตพฺพํฯ วฏฺฏชฺฌาสโย หิ อาทิโต ปฏฺฐาย ฉ เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺเฐ ฐตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติฯ

ตตฺถ โย สทฺธํ ธุรํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ, โส มคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติฯ ผลกฺขเณ ปน สทฺธาวิมุตฺโต นาม หุตฺวา วุตฺตนเยน เอกพีชิอาทิเภโท โหติฯ โย ปน ปญฺญํ ธุรํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ, โส มคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นามฯ ผลกฺขเณ ปน ทิฏฺฐิปฺปตฺโต นาม หุตฺวา เอกพีชิอาทิเภโท โหติฯ อิทญฺจ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อลาภิโน วเสน วุตฺตํฯ ลาภี ปน ผลกฺขเณ กายสกฺขี นาม โหติฯ ตตฺถ เย สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺฐิปฺปตฺตกายสกฺขินามกา ตโย โสตาปนฺนา, เต เอกพีชิอาทีหิ ตีเหว สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ – ‘‘ปญฺจหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ เอกพีชินา…เป.… ธมฺมานุสารินา’’ติ, เอวํ ปญฺจหิฯ

ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหีติ สกทาคามิมคฺคฏฺโฐ, สกทาคามี, อนาคามิมคฺคฏฺโฐ, อเภเทน อนาคามี, อนฺตราปรินิพฺพายิอาทโย ปญฺจ, สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺฐิปฺปตฺตกายสกฺขิโน ตโยติ เภเทน อฏฺฐาติ, เอวํ ทฺวาทสหิฯ ตตฺถ หิ โย อวิหาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อนฺตราปรินิพฺพายีฯ โย ปน อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ อุปหจฺจปรินิพฺพายีฯ ตถา โย อวิหาทีสุ อุปปนฺโน อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อรหตฺตํ อธิคจฺฉติ, อยํ อสงฺขารปรินิพฺพายีฯ โย ปน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อรหตฺตํ อธิคจฺฉติ, อยํ สสงฺขารปรินิพฺพายีฯ อุทฺธํ อุปรูปริ พฺรหฺมโลเก อุปปตฺติโสโต เอตสฺสาติ อุทฺธํโสโตฯ ปฏิสนฺธิวเสน อกนิฏฺเฐ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ

ตตฺถ อตฺถิ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี อตฺถิ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี, อตฺถิ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี อตฺถิ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามีติฯ

ตตฺถ โย อิธ อนาคามิผลํ ปตฺวา อวิหาทีสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา อุปรูปริ นิพฺพตฺติตฺวา อกนิฏฺฐํ ปาปุณาติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย ปน อวิหาทีสุ นิพฺพตฺโต ตตฺเถว อปรินิพฺพายิตฺวา อกนิฏฺฐมฺปิ อปฺปตฺวา อุปรูปริ พฺรหฺมโลเก ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย อิโต จวิตฺวา อกนิฏฺเฐเยว นิพฺพตฺตติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย ปน อวิหาทีสุ จตูสุ อญฺญตรสฺมิํ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามฯ สทฺธาวิมุตฺตาทโย วุตฺตวิภาคาเยวฯ

นวหิ ปุคฺคเลหีติ เอตฺถ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อลาภี อรหา ปญฺญาวิมุตฺโต นามฯ เตสํ ปน ลาภี วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวิโมกฺขวเสน อุโภหิ ภาเคหิ รูปกายนามกายสงฺขาตโต อุภโต ภาคโต วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต นามฯ สมสีสินาติ เอตฺถ ติวิโธ สมสีสี – อิริยาปถสมสีสี, โรคสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติฯ

ตตฺร โย ฐานาทีสุ อิริยาปเถสุ เยเนว อิริยาปเถน สมนฺนาคโต หุตฺวา วิปสฺสนํ อารภติ, เตเนว อิริยาปเถน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นามฯ โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเค เอว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพายติ, อยํ โรคสมสีสี นามฯ ปลิโพธสีสํ ตณฺหา, พนฺธนสีสํ มาโน, ปรามาสสีสํ ทิฏฺฐิ, วิกฺเขปสีสํ อุทฺธจฺจํ, กิเลสสีสํ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสํ สทฺธา, ปคฺคหสีสํ วีริยํ, อุปฏฺฐานสีสํ สติ, อวิกฺเขปสีสํ สมาธิ, ทสฺสนสีสํ ปญฺญา, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสํ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสํ นิโรโธติ เตรสสุ สีเสสุ กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติฯ ตตฺถ อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติฯ ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติฯ อญฺญํ อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ, อญฺญํ ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํฯ ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นามฯ

กถํ ปนิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตายฯ ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, สกทาคามิมคฺเค ปญฺจ, อนาคามิมคฺเค ปญฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติเม ปจฺจเวกฺขณญาเณ ปติฏฺฐาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโต อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีสปริยาทานมฺปิ สมํ โหติ นามฯ เตนายํ ปุคฺคโล ‘‘ชีวิตสมสีสี’’ติ วุจฺจติ, อยเมว อิธาธิปฺเปโตฯ เอวํ สุญฺญตวิมุตฺตาทโย ตโย สทฺธาวิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต สมสีสีติ สตฺต สาวกา อรหนฺโต, ปจฺเจกพุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อิเมหิ นวหิ ปุคฺคเลหิ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

ราคจริโตติ ราคสหิตํ จริตํ เอตสฺสาติ ราคจริโตฯ ราเคน วา จริโต ปวตฺติโต ราคจริโต, ราคชฺฌาสโย ราคาธิโกติ อตฺโถฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ราคมุเข ฐิโตติ ราคปริยุฏฺฐาเน ฐิโต, ปริยุฏฺฐิตราโคติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

วาสนาภาคิยํ สุตฺตนฺติ โลกิยํ สตฺตาธิฏฺฐานํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ โลกิยํ สตฺตาธิฏฺฐานํ สํกิเลสภาคิยญฺหิ สุตฺตํ ราคจริเตหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ ‘‘โลกิยํ, สตฺตาธิฏฺฐาน’’นฺติ ปททฺวยํ อนุวตฺตมานํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วาสนาภาคิย’’นฺติฯ สีลวนฺเตหีติ สีลวนฺตาทีหิ ปุคฺคเลหิฯ ปกติสีลนฺติอาทิ เยหิ สมนฺนาคตา, เต ปุคฺคลาฯ เตสํ ทสฺสเนน ปุคฺคลานํ อุปลกฺขณํฯ อถ วา ธมฺมาธิฏฺฐานํ ปกติสีลาทิวเสน, สตฺตาธิฏฺฐานํ ปกติสีลวนฺตาทิวเสน เวทิตพฺพนฺติ อิมสฺส นยสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘สีลวนฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ปกติสีล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ ปกติสีลาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอว คหณํ นิทสฺสนมตฺตํ, ปตฺติทานอพฺภนุโมทนธมฺมสฺสวนเทสนาทิฏฺฐิชุกมฺมาทีนมฺปิ เจตฺถ สมฺภวโตฯ เตสมฺปิ วา เอตฺเถว สงฺคเหตฺวา ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ปกติสีลนฺติ สมฺปตฺตวิรติสีลํฯ จิตฺตปฺปสาโทติ กมฺมผลสทฺธา รตนตฺตยสทฺธา จฯ ญาณํ ปญฺญาย นิทฺทิสิตพฺพนฺติ ยสฺมิํ สุตฺเต ปญฺญา อาคตา, ตํ สุตฺตํ ญาณนฺติ นิทฺทิสิตพฺพํฯ น เกวลํ ปญฺญาปริยาเยเนว, อถ โข ปญฺญินฺทฺริยาทิปริยาเยนปิ ยตฺถ ปญฺญา อาคตา, ตํ สุตฺตํ ญาณนฺติ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺญินฺทฺริเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ ยํ วา ปนาติอาทีสุ ยํ วา อญฺญํ กิญฺจิ ปญฺญาย อธิวจนํฯ สพฺพํ ตํ ยตฺถ กตฺถจิ สุตฺเต อาคตํ, ตํ สุตฺตํ ญาณนฺติ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อชฺฌตฺติกพาหิเรหีติ ยสฺมิํ สุตฺเต อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, พาหิรานิ จ อายตนานิ อาคตานิ, ตํ สุตฺตํ เตหิ อายตเนหิ ญาณํ เญยฺยนฺติ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ปญฺญาปิ อารมฺมณภูตา เญยฺยนฺติ เญยฺยโต วิสุํ กตฺวา ปญฺญา วุตฺตาฯ ตถา หิ ปญฺญา ญาณนฺตรสฺส อารมฺมณนฺติ กตฺถจิ สุตฺเต เญยฺยภาเวนปิ วุจฺจติฯ ยํ กิญฺจิ อารมฺมณภูตนฺติ ยํ กิญฺจิ ญาณสฺส วิสยภูตํ รูปาทิฯ อชฺฌตฺติกํ วา พาหิรํ วาติ วา-สทฺเทน โอฬาริกาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สพฺพํ ตํ สงฺขเตน อสงฺขเตน จาติ สพฺพํ ตํ ยถาสมฺภวํ สงฺขตภาเวน อสงฺขตภาเวน จ เญยฺยนฺติ นิทฺทิสิตพฺพํฯ เญยฺยธมฺมวเสน หิ เญยฺยสุตฺตํ เญยฺยนฺติ วุจฺจตีติฯ

ยํ วา ปน กิญฺจิ ภควา อญฺญตรวจนํ ภาสตีติ โลกิยโลกุตฺตราทิสุตฺเตสุ เอกสฺมิํ สุตฺเต ทฺเวฯ เตสุ ยํ วา ปน กิญฺจิ อญฺญตรวจนํ เอกสฺเสว กถนํ ภาสติ นิทฺทิสติฯ สพฺพํ ตํ ยถานิทฺทิฏฺฐํ ธารยิตพฺพนฺติ ตํ ยถา สพฺพํ สุตฺตํ โลกิยาทีสุ ยทิ อญฺญตรวเสน, อถ อุภยวเสน ยถา ยถา นิทฺทิฏฺฐํ, ตถา ตถา คเหตพฺพํ, ตํ ตํ ปธานภาเวน นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

กิเลสสหิตญฺเญว กมฺมํ วิปากสฺส เหตุ, น อิตรนฺติ วุตฺตํ ‘‘ทุวิโธ เหตุ ยญฺจ กมฺมํ เย จ กิเลสา’’ติฯ สมุทโย กิเลสาติ เอตฺถ ‘‘สมุทโย’’ติ เอเตน สมุทยปกฺขิยา วุตฺตาฯ ‘‘กิเลสา’’ติ จ กิเลสวนฺโต, สํกิลิฏฺฐาติ อตฺโถฯ ยํ ทิสฺสตีติ ยํ ยํ ทิสฺสติฯ ตาสุ ตาสุ ภูมีสูติ ปุถุชฺชนภูมิอาทีสุฯ กปฺปิยานุโลเมนาติ กปฺปิเยน จ กปฺปิยานุโลเมน จฯ ตตฺถ กปฺปิยํ ปาฬิยํ สรูปโต วุตฺตํ, กปฺปิยานุโลมํ มหาปเทสวเสน นยโต ทสฺสิตํฯ ปฏิกฺขิตฺตการเณนาติ เยน การเณน ภควตา ยํ ปฏิกฺขิตฺตํ, เตน การเณน ตํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ เอกนฺเตน สราคาทิสํวตฺตนเมว หิ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ สราคาย สํวตฺตนาทิการเณน นิทฺทิสิตพฺพํ ฯ ธมฺมสฺสาติ อสงฺขตธมฺมสฺสฯ อริยธมฺมานนฺติ มคฺคผลธมฺมานํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอตฺถ จ ยถา สํกิเลสภาคิยาทีนํ อญฺญมญฺญํ สํสคฺคโต อเนกวิโธ ปฏฺฐานเภโท อิจฺฉิโต, เอวํ โลกิยสตฺตาธิฏฺฐานาทิสํสคฺคโตปิ อเนกวิโธ ปฏฺฐานเภโท สมฺภวติฯ ปาฬิยํ ปน อุภยตฺถาปิ เอกเทสทสฺสนวเสน อาคตตฺตา นยทสฺสนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สกฺกา หิ อิมินา นเยน วิญฺญุนา เต นิทฺธาเรตุนฺติฯ ยถา จ สํกิเลสภาคิยาทีนํ โลกิยาทีนญฺจ วิสุํ วิสุํ สํสคฺคเภทวเสน อยํ ปฏฺฐานเภโท อเนกวิโธ ลพฺภติ, เอวํ อุภเยสมฺปิ สํสคฺควเสน อยํ นโย ยถารหํ ลพฺภเตวฯ ลพฺภติ หิ โลกิยํ สุตฺตํ กิญฺจิ สํกิเลสภาคิยํ, กิญฺจิ วาสนาภาคิยํฯ ตถา โลกุตฺตรํ สุตฺตํ กิญฺจิ นิพฺเพธภาคิยํ, กิญฺจิ อเสกฺขภาคิยนฺติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

เอวํ โสฬสวิเธ ปฏฺฐาเน อฏฺฐวีสติวิธํ ปฏฺฐานํ ปกฺขิปิตฺวา, อฏฺฐวีสติวิเธ จ ปฏฺฐาเน โสฬสวิธํ ปกฺขิปิตฺวา ยถารหํ ทุกติกาทิเภเทน สมฺภวโต ปฏฺฐานวิภาโค เวทิตพฺโพ, โส จ โข ตีสุ ปิฏเกสุ ลพฺภมานสฺส สุตฺตปทสฺส วเสนฯ ยสฺมา ปน ตานิ ตานิ สุตฺตปทานิ อุทาหรณวเสน นิทฺธาเรตฺวา อิมสฺมิํ อตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปญฺโจ โหติ, อติภาริยา จ เนตฺติสํวณฺณนา, สกฺกา จ อิมินา นเยน วิญฺญุนา อยมตฺโถ วิญฺญาตุํ, ตสฺมา น ตํ วิตฺถารยิมฺหฯ เตเนว หิ ปาฬิยํ อญฺญมญฺญสํสคฺควเสน ปฏฺฐานวิภาโค เอกเทเสเนว ทสฺสิโต, น นิปฺปเทสโตติฯ

สาสนปฏฺฐานวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

หาเร นเย จ ปฏฺฐาเน, สุวิสุทฺธวินิจฺฉยํ;

วิภชนฺโต นวงฺคสฺส, สาสนสฺสตฺถวณฺณนํฯ

เนตฺติปฺปกรณํ ธีโร, คมฺภีรํ นิปุณญฺจ ยํ;

อเทสยิ มหาเถโร, มหากจฺจายโน วสีฯ

สทฺธมฺมาวตรฏฺฐาเน, ปฏฺฏเน นาคสวฺหเย;

ธมฺมาโสกมหาราช-วิหาเร วสตา มยาฯ

จิรฏฺฐิตตฺถํ ยา ตสฺส, อารทฺธา อตฺถวณฺณนา;

อุทาหรณสุตฺตานํ, ลกฺขณานญฺจ สพฺพโสฯ