‘‘จตฺตาโร วิปลฺลาสา’’ติปิ ปาโฐฯ กิเลสภูมีติ สํกิเลสภูมิ สพฺเพสํ อกุสลธมฺมานํ สโมสรณฏฺฐานตฺตาฯ กุสลานํ ยานิ ตีณิ มูลานิฯ ‘‘กุสลานี’’ติปิ ปฐนฺติฯ สติปฏฺฐานาติ อสุภสญฺญาทโย สนฺธายาหฯ อินฺทฺริยภูมีติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนินฺทฺริยานํ สโมสรณฏฺฐานตฺตา วุตฺตํฯ ยุชฺชนฺตีติ โยชียนฺติฯ โขติ ปทปูรเณ, อวธารณตฺเถ วา นิปาโตฯ เตน เอเต เอวาติ ทสฺเสติฯ อฏฺฐารเสวาติ วาฯ มูลปทาติ มูลปทานิ, ลิงฺควิปลฺลาโส วาฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิทฺเทสวารวณฺณนา

[4] เอวํ อุทฺทิฏฺเฐ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ สงฺเขปโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อุทฺเทสปาเฐฯ สงฺเขปโต เนตฺติ กิตฺติตาติ สมาสโต เนตฺติปฺปกรณํ กถิตํฯ หารนยมูลปทานญฺหิ สรูปทสฺสนํ อุทฺเทสปาเฐน กตนฺติฯ เอตฺถ จ หารนยานํ –

สามญฺญโต วิเสเสน, ปทตฺโถ ลกฺขณํ กโม;

เอตฺตาวตา จ เหตฺวาที, เวทิตพฺพา หิ วิญฺญุนาฯ

เตสุ อวิเสสโต วิเสสโต จ หารนยานํ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ ลกฺขณาทีสุ ปน อวิเสสโต สพฺเพปิ หารา นยา จ ยถากฺกมํ พฺยญฺชนตฺถมุเขน นวงฺคสฺส สาสนสฺส อตฺถสํวณฺณนลกฺขณาฯ วิเสสโต ปน ตสฺส ตสฺส หารสฺส นยสฺส จ ลกฺขณํ นิทฺเทเส เอว กถยิสฺสามฯ กมาทีนิ จ ยสฺมา เนสํ ลกฺขเณสุ ญาเตสุ วิญฺเญยฺยานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิปิ นิทฺเทสโต ปรโต ปกาสยิสฺสามฯ

หารสงฺเขโป

[1] ยา ปน อสฺสาทาทีนวตาติอาทิกา นิทฺเทสคาถา, ตาสุ อสฺสาทาทีนวตาติ อสฺสาโท อาทีนวตาติ ปทวิภาโคฯ อาทีนวตาติ จ อาทีนโว เอวฯ เกจิ ‘‘อสฺสาทาทีนวโต’’ติ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ตตฺถ อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขํ โสมนสฺสญฺจฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. 1.166; สํ. นิ. 3.26)ฯ ยถา เจตํ สุขํ โสมนสฺสํ, เอวํ อิฏฺฐารมฺมณมฺปิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘โส ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมตี’’ติ ‘‘รูปํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.424), ‘‘สํโยชนีเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน’’ติ (สํ. นิ. 2.53) จ ฯ อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, ตณฺหาฯ ตณฺหาย หิ การณภูตาย ปุคฺคโล สุขมฺปิ สุขารมฺมณมฺปิ อสฺสาเทติฯ ยถา จ ตณฺหา, เอวํ วิปลฺลาสาปิฯ วิปลฺลาสวเสน หิ สตฺตา อนิฏฺฐมฺปิ อารมฺมณํ อิฏฺฐากาเรน อสฺสาเทนฺติ, เอวํ เวทนาย สพฺเพสํ เตภูมกสงฺขารานํ ตณฺหาย วิปลฺลาสานญฺจ อสฺสาทวิจาโร เวทิตพฺโพฯ

กถํ ปน ทุกฺขาทุกฺขมสุขเวทนานํ อสฺสาทนียตาติ? วิปลฺลาสโต สุขปริยายสพฺภาวโต จฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘สุขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขาฯ ทุกฺขา เวทนา ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขา, อทุกฺขมสุขา เวทนา ญาณสุขา อญฺญาณทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. 1.465)ฯ ตตฺถ เวทนาย อฏฺฐสตปริยายวเสน, เตภูมกสงฺขารานํ นิกฺเขปกณฺฑรูปกณฺฑวเสน, ตณฺหาย สํกิเลสวตฺถุวิภงฺเค นิกฺเขปกณฺเฑ จ ตณฺหานิทฺเทสวเสน, วิปลฺลาสานํ สุขสญฺญาทิวเสน ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตวเสน จ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ

อาทีนโว ทุกฺขา เวทนา ติสฺโสปิ วา ทุกฺขตาฯ อถ วา สพฺเพปิ เตภูมกา สงฺขารา อาทีนโวฯ อาทีนํ อติวิย กปณํ วาติ ปวตฺตตีติ หิ อาทีนโว, กปณมนุสฺโส, เอวํสภาวา จ เตภูมกา ธมฺมา อนิจฺจตาทิโยเคนฯ ยโต ตตฺถ อาทีนวานุปสฺสนา อารทฺธวิปสฺสกานํ ยถาภูตนโยติ วุจฺจติฯ ตถา จ วุตฺตํ – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อาทีนโว’’ติฯ ตสฺมา อาทีนโว ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสภูตานํ ชาติยาทีนํ อนิจฺจตาทีนํ ทฺวาจตฺตาลีสาย อาการานญฺจ วเสน วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺโพฯ

นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, อริยมคฺโคฯ นิสฺสรตีติ วา นิสฺสรณํ นิพฺพานํฯ