เมนู

11. ปญฺญตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา

[73] อธิฏฺฐหิตฺวา รกฺขนฺติยา สติยา รกฺขิยมานํ จิตฺตํ ตสฺสา อธิฏฺฐานํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ ปทฏฺฐานปญฺญตฺติ สติยา’’ติฯ เสสํ อิมสฺมิํ ปญฺญตฺติหารสมฺปาเต อิโต ปเรสุ โอตรณโสธนหารสมฺปาเตสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิฯ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

ปญฺญตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. อธิฏฺฐานหารสมฺปาตวณฺณนา

[76] อธิฏฺฐานหารสมฺปาเต สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ยํ ทุกฺเข ญาณนฺติอาทินา จตุสจฺจเหตุเหตุสมุปฺปนฺนปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนสงฺขาตสฺส วิสยสฺส วเสน เวมตฺตตํ ทสฺเสตฺวา ปุน ยํ ตตฺถ ตตฺถ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนนฺติ ปาฬิปาฬิอตฺถานํ อวสิฏฺฐวิสยวเสเนว เวมตฺตตํ ทีเปติฯ ตตฺถ ยํ สจฺจาคมนนฺติ ยํ สจฺจโต อวิปรีตโต วิสยสฺส อาคมนํ, อธิคโมติ อตฺโถฯ ‘‘ยํ ปจฺจาคมน’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส ยํ ปฏิปาฏิวิสยสฺส อาคมนํ, ตํตํวิสยาธิคโมติ อตฺโถ ฯ เสสเมตฺถ ปริกฺขารสมาโรปนหารสมฺปาเตสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ

อธิฏฺฐานหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา

อปิ เจตฺถ หารสมฺปาตนิทฺเทโส อิมินาปิ นเยน เวทิตพฺโพ –

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;

มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินี’’ติฯ (ธ. ป. 2);

ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ มโนติ ขนฺธววตฺถาเนน วิญฺญาณกฺขนฺธํ เทเสติฯ

อายตนววตฺถาเนน มนายตนํ , ธาตุววตฺถาเนน วิญฺญาณธาตุํ, อินฺทฺริยววตฺถาเนน มนินฺทฺริยํฯ กตเม ธมฺมา ปุพฺพงฺคมา? ฉ ธมฺมา ปุพฺพงฺคมา, กุสลานํ กุสลมูลานิ, อกุสลานํ อกุสลมูลานิ, สาธิปติกานํ อธิปติ, สพฺพจิตฺตุปฺปาทานํ อินฺทฺริยานิฯ อปิ จ อิมสฺมิํ สุตฺเต มโน อธิปฺเปโตฯ ยถา พลคฺคสฺส ราชา ปุพฺพงฺคโม, เอวเมวํ ธมฺมานํ มโน ปุพฺพงฺคโมฯ ตตฺถ ติวิเธน มโน ปุพฺพงฺคโม เนกฺขมฺมฉนฺเทน อพฺยาปาทฉนฺเทน อวิหิํสาฉนฺเทนฯ ตตฺถ อโลภสฺส เนกฺขมฺมฉนฺเทน มโนปุพฺพงฺคมํ, อโทสสฺส อพฺยาปาทฉนฺเทน มโนปุพฺพงฺคมํ, อโมหสฺส อวิหิํสาฉนฺเทน มโนปุพฺพงฺคมํฯ

มโนเสฏฺฐาติ มโน เตสํ ธมฺมานํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ อุตฺตมํ ปวรํ มูลํ ปมุขํ ปาโมกฺขํ, เตน วุจฺจติ ‘‘มโนเสฏฺฐา’’ติฯ มโนมยาติ มเนน กตา, มเนน นิมฺมิตา, มเนน นิพฺพตฺตา, มโน เตสํ ปจฺจโย, เตน วุจฺจติ ‘‘มโนมยา’’ติฯ เต ปน ธมฺมา ฉนฺทสมุทานิตา อนาวิลสงฺกปฺปสมุฏฺฐานา ผสฺสสโมธานา เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธฯ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโทฯ อิติ อิมินา ปสาเทน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, เตน วุจฺจติ ‘‘ปสนฺเนนา’’ติ อิทํ มโนกมฺมํ ภาสติ วาติ วจีกมฺมํฯ กโรติ วาติ กายกมฺมํฯ อิติ ทสกุสลกมฺมปถา ทสฺสิตาฯ

ตโตติ ทสวิธสฺส กุสลกมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตาฯ นฺติ โย โส กตปุญฺโญ กตกุสโล กตภีรุตฺตาโณ, ตํ ปุคฺคลํฯ สุขนฺติ ทุวิธํ สุขํ กายิกํ เจตสิกญฺจฯ อนฺเวตีติ อนุคจฺฉติฯ

อิธสฺสุ ปุริโส อปฺปหีนานุสโย สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทํ อนุปสฺสติ, โส สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทํ อนุปสฺสนฺโต ยถาทิฏฺฐํ ยถาสุตํ สมฺปตฺติภวํ ปตฺเถติฯ อิจฺจสฺส อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ อนุพทฺธา โหนฺติ, โส ยถาทิฏฺฐํ ยถาสุตํ สมฺปตฺติภวํ ปตฺเถนฺโต ปสาทนียวตฺถุสฺมิํ จิตฺตํ ปสาเทติ สทฺทหติ โอกปฺเปติฯ โส ปสนฺนจิตฺโต ติวิธํ ปุญฺญกิริยวตฺถุํ อนุติฏฺฐติ ทานมยํ สีลมยํ ภาวนามยํ กาเยน วาจาย มนสาฯ โส ตสฺส วิปากํ ปจฺจนุโภติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปราปเร วา ปริยาเยฯ

อิติ โข ปนสฺส อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา สุขเวทนีโย ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ เอวํ สนฺตํ ตํ สุขมนฺเวติฯ ตสฺเสวํ เวทนาย อปราปรํ ปริวตฺตมานาย อุปฺปชฺชติ ตณฺหาฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป.… สมุทโย โหตีติฯ

ตตฺถ ยํ มโน, เย จ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, ยญฺจ สุขํ, อิเม วุจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา, เต ทุกฺขสจฺจํฯ เตสํ ปุริมการณภูตา อวิชฺชา ภวตณฺหา จ สมุทยสจฺจํฯ เตสํ ปริญฺญาย ปหานาย ภควา ธมฺมํ เทเสติ, ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายฯ เยน ปริชานาติ, เยน ปชหติ, อยํ มคฺโคฯ ยตฺถ จ มคฺโค ปวตฺตติ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอวํ อายตนธาตุอินฺทฺริยมุเขนาปิ นิทฺธาเรตพฺพานิฯ ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํ, สุขสฺส อนฺวโย ผลํ, มนสา ปสนฺเนน กายวจีสมีหา อุปาโย, มโนปุพฺพงฺคมตฺตา ธมฺมานํ อตฺตโน สุขกาเมน ปสนฺเนน มนสา วจีกมฺมํ กายกมฺมญฺจ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อยํ ภควโต อาณตฺติฯ อยํ เทสนาหารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม วิจยหารสมฺปาโต? มนนโต อารมฺมณวิชานนโต มโนฯ มนนลกฺขเณ สมฺปยุตฺเตสุ อาธิปจฺจกรณโต ปุพฺพงฺคโม อีหาภาวโต นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน ธมฺมาฯ คาเมสุ คามณิ วิย ปธานฏฺเฐน มโน เสฏฺโฐ เอเตสนฺติ มโนเสฏฺฐาฯ สหชาตาทิปจฺจยภูเตน มนสา นิพฺพตฺตาติ มโนมยาฯ อกาลุสฺสิยโต, อารมฺมณสฺส โอกปฺปนโต จ ปสนฺเนน วจีวิญฺญตฺติวิปฺผารโต ตถา สาทิยนโต จ ภาสติฯ โจปนกายวิปฺผารโต ตถา สาทิยนโต จ กโรติฯ ตถา ปสุตตฺตา อนญฺญตฺตา จ ‘‘ตโต’’ติ วุตฺตํฯ สุขนโต สาตภาวโต อิฏฺฐภาวโต จ ‘‘สุข’’นฺติ วุตฺตํฯ กตูปจิตตฺตา อวิปกฺกวิปากตฺตา จ ‘‘อนฺเวตี’’ติ วุตฺตํฯ การณายตฺตวุตฺติโต อสงฺกนฺติโต จ ‘‘ฉายาว อนปายินี’’ติ วุตฺตํฯ อยํ อนุปทวิจยโต วิจยหารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต? มนสฺส ธมฺมานํ อาธิปจฺจโยคโต ปุพฺพงฺคมตา ยุชฺชติฯ ตโต เอว เตสํ มนสฺส อนุวตฺตนโต ธมฺมานํ มโนเสฏฺฐตา ยุชฺชติฯ สหชาตาทิปจฺจยวเสน มนสา นิพฺพตฺตตฺตา ธมฺมานํ มโนมยตา ยุชฺชติฯ มนสา ปสนฺเนน สมุฏฺฐานานํ กายวจีกมฺมานํ กุสลภาโว ยุชฺชติฯ เยน กุสลกมฺมํ อุปจิตํ, ตํ ฉายา วิย สุขํ อนฺเวตีติ ยุชฺชติฯ อยํ ยุตฺติหารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หารสมฺปาโต? มโน มโนปวิจารานํ ปทฏฺฐานํฯ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา สพฺพสฺส กุสลปกฺขสฺส ปทฏฺฐานํฯ ‘‘ภาสตี’’ติ สมฺมาวาจา, ‘‘กโรตี’’ติ สมฺมากมฺมนฺโต, เต สมฺมาอาชีวสฺส ปทฏฺฐานํฯ สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายามสฺส ปทฏฺฐานํฯ สมฺมาวายาโม สมฺมาสติยา ปทฏฺฐานํฯ สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิสฺส ปทฏฺฐานํฯ ‘‘มนสา ปสนฺเนนา’’ติ เอตฺถ ปสาโท สทฺธินฺทฺริยํ, ตํ สีลสฺส ปทฏฺฐานํฯ สีลํ สมาธิสฺส ปทฏฺฐานํฯ สมาธิ ปญฺญายาติ ยาว วิมุตฺติญาณทสฺสนา โยเชตพฺพํฯ อยํ ปทฏฺฐานหารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ มโนปุพฺพงฺคมตาวจเนน ธมฺมานํ ฉนฺทปุพฺพงฺคมตาปิ วีริยปุพฺพงฺคมตาปิ วีมํสาปุพฺพงฺคมตาปิ วุตฺตา โหติ อาธิปเตยฺยลกฺขเณน ฉนฺทาทีนํ มนสา เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา เนสํ สทฺธาทิปุพฺพงฺคมตาปิ วุตฺตา โหติ อินฺทฺริยลกฺขเณน สทฺธาทีนํ มนสา เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘มนสา เจ ปสนฺเนนา’’ติ ยถา มนสฺส ปสาทสมนฺนาคโม ตํสมุฏฺฐานานํ กายวจีกมฺมานํ อนวชฺชภาวลกฺขณํฯ เอวํ จิตฺตสฺส สติอาทิสมนฺนาคโมปิ เนสํ อนวชฺชภาวลกฺขณํ โยนิโสมนสิการสมุฏฺฐานภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘สุขมนฺเวตี’’ติ สุขานุคมนวจเนน สุขสฺส ปจฺจยภูตานํ มนาปิยรูปาทีนํ อนุคโม วุตฺโต โหติ เตสมฺปิ กมฺมปจฺจยตาย เอกลกฺขณตฺตาติฯ อยํ ลกฺขณหารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติอาทีสุ ‘‘มโน’’ติอาทีนํ ปทานํ นิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, ตํ ปทตฺถนิทฺเทสวเสน เวทิตพฺพํฯ ปทตฺโถ จ วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺโยวฯ เย สุเขน อตฺถิกา, เตหิ ปสนฺเนน มนสา กายวจีมโนกมฺมานิ ปวตฺเตตพฺพานีติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ ปุญฺญกิริยาย อญฺเญสมฺปิ ปุพฺพงฺคมา หุตฺวา ตตฺถ เตสํ สมฺมา อุปเนตาโร อิมิสฺสา เทสนาย นิทานํฯ ‘‘ฉทฺวาราธิปตี ราชา (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.181 เอรกปตฺตนาคราชวตฺถุ), จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา 62; 1205-1206), จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส, สพฺเพว วสมนฺวคู’’ติ (สํ. นิ. 1.62) เอวมาทิสมานยเนน อิมิสฺสา เทสนาย สํสนฺทนา เทสนานุสนฺธิฯ ปทานุสนฺธิโย ปน สุวิญฺเญยฺยาวาติฯ อยํ จตุพฺยูโห หารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ ตตฺถ ยานิ ตีณิ กุสลมูลานิ, ตานิ อฏฺฐนฺนํ สมฺมตฺตานํ เหตุฯ เย สมฺมตฺตา, อยํ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ ยํ มโนสหชนามรูปํ, อิทํ ทุกฺขํฯ อสมุจฺฉินฺนา ปุริมนิปฺผนฺนา อวิชฺชา ภวตณฺหา, อยํ สมุทโยฯ ยตฺถ เตสํ ปหานํ, อยํ นิโรโธติ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ อยํ อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม วิภตฺติหารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มนสา เจ ปสนฺเนน, ตโต นํ สุขมนฺเวตี’’ติ นยิทํ ยถารุตวเสน คเหตพฺพํฯ โย หิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปาณาติปาติมฺหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิเก มิจฺฉาปฏิปนฺเน สกํ จิตฺตํ ปสาเทติ, ปสนฺเนน จ จิตฺเตน อภูตคุณาภิตฺถวนวเสน ภาสติ วา นิปจฺจการํ วาสฺส ยํ กโรติ, น ตโต นํ สุขมนฺเวติฯ ทุกฺขเมว ปน ตํ ตโต จกฺกํว วหโต ปทมนฺเวติฯ อิติ หิ อิทํ วิภชฺชพฺยากรณียํฯ ยํ มนสา เจ ปสนฺเนน ภาสติ วา กโรติ วา, ตญฺเจ วจีกมฺมํ กายกมฺมญฺจ สุขเวทนียนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมตฺตคเตหิ สุขเวทนียํ มิจฺฉาคเตหิ ทุกฺขเวทนียนฺติฯ กถํ ปนายํ ปสาโท ทฏฺฐพฺโพ? นายํ ปสาโท, ปสาทปติรูปโก ปน มิจฺฉาธิโมกฺโขติ วทามิฯ อยํ วิภตฺติหารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมาติอาทิฯ ยํ มนสา ปทุฏฺเฐน ภาสติ วา กโรติ วา ทุกฺขสฺสานุคามีฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ เอตสฺส อุชุปฏิปกฺโขฯ อยํ ปริวตฺตโน หารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม เววจโน หารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติ มโน จิตฺตํ มนายตนํ มนินฺทฺริยํ มโนวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณธาตูติ ปริยายวจนํฯ ปุพฺพงฺคมา ปุเรจาริโน ปุเรคามิโนติ ปริยายวจนํฯ ธมฺมา อตฺตา สภาวาติ ปริยายวจนํฯ เสฏฺฐํ ปธานํ ปวรนฺติ ปริยายวจนํฯ มโนมยา มโนนิพฺพตฺตา มโนสมฺภูตาติ ปริยายวจนํฯ ปสนฺเนน สทฺทหนฺเตน โอกปฺเปนฺเตนาติ ปริยายวจนํฯ สุขํ สาตํ เวทยิตนฺติ ปริยายวจนํฯ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนุพนฺธตีติ ปริยายวจนํฯ อยํ เววจโน หารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมาติ อยํ มนโส กิจฺจปญฺญตฺติฯ ธมฺมาติ สภาวปญฺญตฺติ, กุสลกมฺมปถปญฺญตฺติฯ มโนเสฏฺฐาติ ปธานปญฺญตฺติฯ มโนมยาติ สหชาตปญฺญตฺติฯ ปสนฺเนนาติ สทฺธินฺทฺริเยน สมนฺนาคตปญฺญตฺติ, อสฺสทฺธิยสฺส ปฏิกฺเขปปญฺญตฺติฯ ภาสติ วา กโรติ วาติ สมฺมาวาจาสมฺมากมฺมนฺตานํ นิกฺเขปปญฺญตฺติฯ ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ กมฺมสฺส ผลานุพนฺธปญฺญตฺติ, กมฺมสฺส อวินาสปญฺญตฺตีติฯ อยํ ปญฺญตฺติหารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม โอตรโณ หารสมฺปาโต? มโนติ วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ ธมฺมาติ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธาฯ ภาสติ วา กโรติ วาติ กายวจีวิญฺญตฺติโยฯ ตาสํ นิสฺสยา จตฺตาโร มหาภูตาติ รูปกฺขนฺโธติ อยํ ขนฺเธหิ โอตรโณฯ มโนติ อภิสงฺขารวิญฺญาณนฺติ มโนคฺคหเณน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา คหิตาติฯ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… สมุทโย โหตีติ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทน โอตรโณติฯ อยํ โอตรโณ หารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม โสธโน หารสมฺปาโต? มโนติ อารมฺโภ เนว ปทสุทฺธิ, น อารมฺภสุทฺธิฯ มโนปุพฺพงฺคมาติ ปทสุทฺธิ, น อารมฺภสุทฺธิฯ ตถา ธมฺมาติ ยาว สุขนฺติ ปทสุทฺธิ, น อารมฺภสุทฺธิฯ สุขมนฺเวตีติ ปน ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จาติฯ อยํ โสธโน หารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยาติ เอกตฺตตาฯ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ เวมตฺตตา, ตถา มนสา เจ ปสนฺเนนาติ เอกตฺตตาฯ ภาสติ วา กโรติ วาติ เวมตฺตตา, ตถา มนสา เจ ปสนฺเนนาติ เอกตฺตตาฯ โส ปสาโท ทุวิโธ อชฺฌตฺตญฺจ พฺยาปาทวิกฺขมฺภนโต, พหิทฺธา จ โอกปฺปนโตฯ ตถา สมฺปตฺติภวเหตุภูโตปิ วฑฺฒิเหตุภูโตวาติ อยํ เวมตฺตตาฯ ตยิทํ สุตฺตํ ทฺวีหิ อากาเรหิ อธิฏฺฐาตพฺพํ เหตุนา จ โย ปสนฺนมานโส, วิปาเกน จ โย สุขเวทนีโยติฯ อยํ อธิฏฺฐาโน หารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมาติ เอตฺถ มโนติ กุสลวิญฺญาณํฯ

ตสฺส จ ญาณสมฺปยุตฺตสฺส อโลโภ อโทโส อโมโหติ ตโย สมฺปยุตฺตา เหตู, ญาณวิปฺปยุตฺตสฺส อโลโภ อโทโสติ ทฺเว สมฺปยุตฺตา เหตูฯ สพฺเพสํ อวิเสเสน โยนิโสมนสิกาโร เหตุ, จตฺตาริ สมฺปตฺติจกฺกานิ ปจฺจโยฯ ตถา สทฺธมฺมสฺสวนํ, ตสฺส จ ทานาทิวเสน ปวตฺตมานสฺส เทยฺยธมฺมาทโย ปจฺจโยฯ ธมฺมาติ เจตฺถ เวทนาทีนํ อิฏฺฐารมฺมณาทโยฯ ตถา ตโย วิญฺญาณสฺส, เวทนาทโย ปสาทสฺส, สทฺเธยฺยวตฺถุกุสลาภิสงฺขาโร วิปากสุขสฺส ปจฺจโยติฯ อยํ ปริกฺขาโร หารสมฺปาโตฯ

ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ มโนติ ปุญฺญจิตฺตํ, ตํ ติวิธํ – ทานมยํ, สีลมยํ, ภาวนามยนฺติฯ ตตฺถ ทานมยสฺส อโลโภ ปทฏฺฐานํ, สีลมยสฺส อโทโส ปทฏฺฐานํ, ภาวนามยสฺส อโมโห ปทฏฺฐานํฯ สพฺเพสํ อภิปฺปสาโท ปทฏฺฐานํ, ‘‘สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสตี’’ติ (ม. นิ. 2.183) สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ กุสลจิตฺตํ สุขสฺส อิฏฺฐวิปากสฺส ปทฏฺฐานํฯ โยนิโสมนสิกาโร กุสลจิตฺตสฺส ปทฏฺฐานํฯ โยนิโส หิ มนสิ กโรนฺโต กุสลจิตฺตํ อธิฏฺฐาติ กุสลจิตฺตํ ภาเวติ, โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ…เป.… ปทหติฯ ตสฺเสวํ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ยาว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉตีติ อยํ ภาวนาย สมาโรปนาฯ สติ จ ภาวนาย ปหานญฺจ สิทฺธเมวาติฯ อยํ สมาโรปโน หารสมฺปาโตฯ

ตถา –

‘‘ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ;

กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต’’ติฯ (ที. นิ. 2.197; อุทา. 75; เปฏโก. 16);

ตตฺถ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลภสฺส จ โทสสฺส จ โมหสฺส จ ปหานมาหฯ เตน ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อนุปาทาปรินิพฺพานมาหฯ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ อโลโภ กุสลมูลํฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ อโทโส กุสลมูลํฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ อโมโห กุสลมูลํฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ เตสํ นิสฺสรณํ วุตฺตํฯ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ สีลกฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปญฺญากฺขนฺธสฺส วิมุตฺติกฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํฯ ทาเนน โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ, สีเลน มชฺฌิมานํ, ปญฺญาย สุขุมานํฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ กตาวีภูมิํ ทสฺเสติฯ

ททโต ปุญฺญํ…เป.… ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขภูมิ ทสฺสิตาฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อคฺคผลํ วุตฺตํฯ

ตถา ททโต ปุญฺญํ…เป.… น จียตีติ โลกิยกุสลมูลํ วุตฺตํฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลกุตฺตรกุสลมูลํ วุตฺตํฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลกุตฺตรสฺส กุสลมูลสฺส ผลํ วุตฺตํฯ

ททโต…เป.… น จียตีติ ปุถุชฺชนภูมิ ทสฺสิตาฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขภูมิ ทสฺสิตาฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขภูมิ ทสฺสิตาฯ

ททโต …เป.… น จียตีติ สคฺคคามินี ปฏิปทา วุตฺตาฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขวิมุตฺติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขวิมุตฺติ วุตฺตาฯ

ททโต…เป.… น จียตีติ ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ โลกิยานํ ธมฺมานํ เทสนมาหฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลเก อาทีนวานุปสฺสนาย สทฺธิํ สามุกฺกํสิกํ ธมฺมเทสนมาหฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ตสฺสา เทสนาย ผลมาหฯ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ ธมฺมทานํ อามิสทานญฺจ วทติฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สตฺตานํ อภยทานํ วทติฯ เอวํ สพฺพานิปิ สิกฺขาปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ เตน จ สีลสํยเมน สีเล ปติฏฺฐิโต จิตฺตํ สํยเมติ, ตสฺส สมโถ ปาริปูริํ คจฺฉติฯ

เอวํ โส สมเถ ฐิโต วิปสฺสนาโกสลฺลโยคโต กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ ราคํ ชหาติ, โทสํ ชหาติ, โมหํ ชหาติ, อริยมคฺเคน สพฺเพปิ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ชหาติฯ เอวํ ปฏิปนฺโน จ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ราคาทีนํ ปริกฺขยา ทฺเวปิ วิมุตฺติโย อธิคจฺฉตีติ อยํ สุตฺตนิทฺเทโสฯ

ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต? อิมสฺมิํ สุตฺเต กิํ เทสิตํ? ทฺเว สุคติโย เทวา จ มนุสฺสา จ, ทิพฺพา จ ปญฺจ กามคุณา, มานุสกา จ ปญฺจ กามคุณา, ทิพฺพา จ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, มานุสกา จ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ ตสฺส การณภาเวน ปุริมปุริมนิปฺผนฺนา ตณฺหา สมุทโย อริยสจฺจํฯ ตยิทํ วุจฺจติ อสฺสาโท จ อาทีนโว จฯ สพฺพสฺส ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ นิทฺเทโส ‘‘ททโต…เป.… น จียตี’’ติฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโตฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว นิพฺพานธาตุโย สอุปาทิเสสา จ อนุปาทิเสสา จฯ อิทํ นิสฺสรณํฯ ผลาทีนิ ปน ยถารหํ เวทิตพฺพานีติฯ อยํ เทสนาหารสมฺปาโตฯ

วิจโยติ ‘‘ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติ อิมินา ปฐเมน ปเทน ติวิธมฺปิ ทานมยํ สีลมยํ ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ วุตฺตํฯ ทสวิธสฺสปิ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจาโค วุตฺโตฯ ตถา ฉพฺพิธสฺสปิ รูปาทิอารมฺมณสฺสฯ ‘‘สํยมโต เวรํ น จียตี’’ติ ทุติเยน ปเทน อเวรา อสปตฺตา อพฺยาปาทา จ ปฏิปทา วุตฺตาฯ ‘‘กุสโล จ ชหาติ ปาปก’’นฺติ ตติเยน ปเทน ญาณุปฺปาโท อญฺญาณนิโรโธ สพฺโพปิ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สพฺเพปิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา วุตฺตา ฯ ‘‘ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต’’ติ ราคกฺขเยน ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, โมหกฺขเยน อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ วุตฺตาติฯ อยํ วิจโย หารสมฺปาโตฯ

ยุตฺตีติ ทาเน ฐิโต อุภยํ ปริปูเรติ มจฺฉริยปฺปหานญฺจ ปุญฺญาภิสนฺทญฺจาติ อตฺเถสา ยุตฺติฯ สีลสํยเม ฐิโต อุภยํ ปริปูเรติ อุปจารสมาธิํ อปฺปนาสมาธิญฺจาติ อตฺเถสา ยุตฺติฯ ปาปเก ธมฺเม ปชหนฺโต ทุกฺขํ ปริชานาติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ อตฺเถสา ยุตฺติฯ ราคโทสโมเหสุ สพฺพโส ปริกฺขีเณสุ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายตีติ อตฺเถสา ยุตฺตีติฯ อยํ ยุตฺติหารสมฺปาโตฯ

ปทฏฺฐานนฺติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ จาคาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ สจฺจาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปญฺญาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อุปสมาธิฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานนฺติฯ อยํ ปทฏฺฐาโน หารสมฺปาโตฯ

ลกฺขโณติ ‘‘ททโต’’ติ เอเตน เปยฺยวชฺชํ อตฺถจริยํ สมานตฺตตา จ ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา สงฺคหวตฺถุภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘สํยมโต’’ติ เอเตน ขนฺติเมตฺตาอวิหิํสาอนุทฺทยาทโย ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา เวรานุปฺปาทนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘เวรํ น จียตี’’ติ เอเตน หิรีโอตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตาทโย ทสฺสิตา เวราวฑฺฒเนน เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา อหิรีกาโนตฺตปฺปาทโย อเจตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘กุสโล’’ติ เอเตน โกสลฺลทีปเนน สมฺมาสงฺกปฺปาทโย ทสฺสิตา มคฺคงฺคาทิภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘ชหาติ ปาปก’’นฺติ เอเตน ปริญฺญาภิสมยาทโยปิ ทสฺสิตา อภิสมยลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘ราคโทสโมหกฺขยา’’ติ เอเตน อวสิฏฺฐกิเลสาทีนมฺปิ ขยา ทสฺสิตา เขเปตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อยํ ลกฺขโณฯ

จตุพฺยูโหติ ททโตติ คาถายํ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย มหาโภคตํ ปตฺถยิสฺสนฺติ, เต ทานํ ทสฺสนฺติ ทาลิทฺทิยปฺปหานายฯ เย อเวรตํ อิจฺฉนฺติ, เต ปญฺจ เวรานิ ปชหิสฺสนฺติฯ เย กุสลธมฺเมหิ ฉนฺทกามา, เต อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสนฺติฯ เย นิพฺพายิตุกามา, เต ราคโทสโมหํ ปชหิสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ เอวํ นิพฺพจนนิทานสนฺธโย วตฺตพฺพาติฯ อยํ จตุพฺยูโหฯ

อาวฏฺโฏติ ยญฺจ อททโต มจฺฉริยํ, ยญฺจ อสํยมโต เวรํ, ยญฺจ อกุสลสฺส ปาปสฺส อปฺปหานํ, อยํ ปฏิปกฺขนิทฺเทเสน สมุทโยฯ ตสฺส อโลเภน จ อโทเสน จ อโมเหน จ ทานาทีหิ ปหานํ, อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิฯ เตสํ ปจฺจโย อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ, อยํ มคฺโคฯ โย ราคโทสโมหานํ ขโย, อยํ นิโรโธติฯ อยํ อาวฏฺโฏฯ

วิภตฺตีติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ เอกํเสน โย ภยเหตุ เทติ, ราคเหตุ เทติ, อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ เทติ, น ตสฺส ปุญฺญํ วฑฺฒติฯ ยญฺจ ทณฺฑทานํ สตฺถทานํ ปรวิเหฐนตฺถํ อปุญฺญํ อสฺส ปวฑฺฒติฯ

ยํ ปน กุสเลน จิตฺเตน อนุกมฺปนฺโต วา อปจายมาโน วา อนฺนํ เทติ, ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ เทติ, สพฺพสตฺตานํ วา อภยทานํ เทติ, เมตฺตจิตฺโต หิตชฺฌาสโย นิสฺสรณสญฺญี ธมฺมํ เทเสติฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ เอกํเสน อภยูปรตสฺส จียติ, กิํการณํ? ยํ อสมตฺโถ, ภยูปรโต ทิฏฺฐธมฺมิกสฺส ภายติ ‘‘มา มํ ราชาโน คเหตฺวา หตฺถํ วา ฉินฺเทยฺยุํ…เป.… ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสยฺยุ’’นฺติ, เตน สํยเมน อเวรํ จียติฯ โย ปน เอวํ สมาโน เวรํ น จียติฯ โย ปน เอวํ สมาทิยติ, ปาณาติปาตสฺส ปาปโก วิปาโก ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม อภิสมฺปราเย จ, เอวํ สพฺพสฺส อกุสลสฺส, โส ตโต อารมติ, อิมินา สํยเมน เวรํ น จียติฯ สํยโม นาม สีลํฯ ตํ จตุพฺพิธํ เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลนฺติฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปาปปหายกา สตฺตตฺติํส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา วตฺตพฺพาติฯ อยํ วิภตฺติฯ

ปริวตฺตโนติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, อททโตปิ ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, น ทานมยิกํฯ สํยมโต เวรํ น จียติ อสํยมโตปิ เวรํ น จียติ, ยํ ทาเนน ปฏิสงฺขานพเลน ภาวนาพเลนฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, อกุสโล ปน น ชหาติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต, เตสํ อปริกฺขยา นตฺถิ นิพฺพุตีติฯ อยํ ปริวตฺตโนฯ

เววจโนติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติฯ ปริจฺจาคโต กุสลํ อุปจียติฯ อนุโมทโตปิ ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ จิตฺตปฺปสาทโตปิ เวยฺยาวจฺจกิริยายปิฯ สํยมโตติ สีลสํวรโต โสรจฺจโตฯ เวรํ น จียตีติ ปาปํ น วฑฺฒติ, อกุสลํ น วฑฺฒติฯ กุสโลติ ปณฺฑิโต นิปุโณ เมธาวี ปริกฺขโกฯ ชหาตีติ สมุจฺฉินฺทติ สมุคฺฆาเฏติฯ อยํ เววจโนฯ

ปญฺญตฺตีติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ โลภสฺส ปฏินิสฺสคฺคปญฺญตฺติ, อโลภสฺส นิกฺเขปปญฺญตฺติฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ โทสสฺส วิกฺขมฺภนปญฺญตฺติ, อโทสสฺส นิกฺเขปปญฺญตฺติฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โมหสฺส สมุคฺฆาตปญฺญตฺติ, อโมหสฺส ภาวนาปญฺญตฺติฯ ราคโทสโมหสฺส ปหานปญฺญตฺติ, อโลภาโทสาโมหสฺส ภาวนาปญฺญตฺติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญตฺติ, นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยปญฺญตฺตีติฯ อยํ ปญฺญตฺติฯ

โอตรโณติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ ทานํ นาม สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ โหตีติ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรโณฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ สํยโม นาม สีลกฺขนฺโธติ อยํ ขนฺเธหิ โอตรโณฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปาปปฺปหานํ นาม ตีหิ วิโมกฺเขหิ โหติฯ เตสํ อุปายภูตานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ อยํ วิโมกฺขมุเขหิ โอตรโณฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ วิมุตฺติกฺขนฺโธฯ โส จ ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนญฺจาติ อยํ ธาตูหิ จ อายตเนหิ จ โอตรโณติฯ อยํ โอตรโณฯ

โสธโนติ ททโตติอาทิกา ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อยํ ปทสุทฺธิ จ อารมฺภสุทฺธิ จาติฯ อยํ โสธโนฯ

อธิฏฺฐาโนติ ททโตติ อยํ เอกตฺตตา, จาโค ปริจฺจาโค ธมฺมทานํ อามิสทานํ อภยทานํ, อฏฺฐ ทานานิ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ อยํ เวมตฺตตาฯ สํยโมติ อยํ เอกตฺตตาฯ ปาติโมกฺขสํวโร สติสํวโรติ อยํ เวมตฺตตาฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ อยํ เอกตฺตตาฯ สกฺกายทิฏฺฐิํ ปชหติ วิจิกิจฺฉํ ปชหตีติอาทิกา อยํ เวมตฺตตาฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อยํ เอกตฺตตาฯ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตูติ อยํ เวมตฺตตาติฯ อยํ อธิฏฺฐาโนฯ

ปริกฺขาโรติ ทานสฺส ปาโมชฺชํ ปจฺจโยฯ อโลโภ เหตุ, สํยมสฺส หิโรตฺตปฺปาทโย ปจฺจโยฯ โยนิโสมนสิกาโร อโทโส จ เหตุ, ปาปปฺปหานสฺส สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนญฺจ ปจฺจโยฯ ติสฺโส อนุปสฺสนา เหตุ, นิพฺพุติยา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ เหตุ, สมฺมาสงฺกปฺปาทโย ปจฺจโยติฯ อยํ ปริกฺขาโรฯ

สมาโรปโน หารสมฺปาโตติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, ตํ สีลสฺส ปทฏฺฐานํฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, ตํ สมาธิสฺส ปทฏฺฐานํฯ สีเลน หิ ฌาเนนปิ ราคาทิกิเลสา น จียนฺติฯ เยปิสฺส ตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, เตปิสฺส น โหนฺติฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปหานปริญฺญา, ตํ ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุฯ

ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ราคสฺสปิ ขยา โทสสฺสปิ ขยา โมหสฺสปิ ขยาฯ ตตฺถ ราโคติ โย ราโค สาราโค เจตโส สารชฺชนา โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ โทโสติ โย โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปาโท เจตโส พฺยาปชฺชนา โทโส อกุสลมูลํฯ โมโหติ ยํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺญํ โมโห อกุสลมูลํฯ อิติ อิเมสํ ราคาทีนํ ขโย นิโรโธ ปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพุติ นิพฺพายนา ปรินิพฺพานํ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตูติฯ อยํ สมาโรปโน หารสมฺปาโตฯ

มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นยสมุฏฺฐานวารวณฺณนา

[79] เอวํ นานาสุตฺตวเสน เอกสุตฺตวเสน จ หารวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยวิจารํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ยถา ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร, อสฺสาทาทีนวตาติ คาถาฯ อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตี’’ติอาทินา หารนิทฺเทโส อารทฺโธ, เอวํ ‘‘ตตฺถ กตโม นนฺทิยาวฏฺโฏ, ตณฺหญฺจ อวิชฺชมฺปิ จาติ คาถา, อยํ นนฺทิยาวฏฺโฏ กิํ นยตี’’ติอาทินา อนารภิตฺวา สมุฏฺฐานมุเขน อารทฺธนฺติ? วุจฺจเต – หารนยานํ วิสยเภทโตฯ ยถา หิ หารา พฺยญฺชนมุเขน สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนา, น เอวํ นยาฯ นยา ปน นานาสุตฺตโต นิทฺธาริเตหิ ตณฺหาวิชฺชาทีหิ มูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนาย นยโต อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถฯ โส หิ มคฺคญาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ นโยฯ ปฏิวิชฺฌนฺตานํ ปน อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํ ติณฺณํ เวเนยฺยานํ วเสน มูลปทวิภาคโต ติธา วิภตฺตาฯ เอกเมโก เจตฺถ ยโต เนติ, ยญฺจ เนติ, เตสํ สํกิเลสโวทานานํ วิภาคโต ทฺวิสงฺคโห จตุฉอฏฺฐทิโส จาติ ภินฺโน หารนยานํ วิสโยฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘หารา พฺยญฺชนวิจโย, สุตฺตสฺส นยา ตโย จ สุตฺตตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวาร)ฯ เอวํ วิสิฏฺฐวิสยตฺตา หารนยานํ หาเรหิ อญฺญถา นเย นิทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิมาหฯ