ปทฏฺฐานวิภาโค ปทฏฺฐานหารสมฺปาเต วุตฺตนเยน วตฺตพฺโพ ฯ อกุสลปกฺเข อสํวโร จกฺขุอสํวโร…เป.… กายอสํวโร, โจปนกายอสํวโร, วาจาอสํวโร, มโนอสํวโรติ อฏฺฐวิโธฯ มิจฺฉาสงฺกปฺโป กามวิตกฺกาทิวเสน ติวิโธฯ อญฺญาณํ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา อฏฺฐวิธา วิภตฺตํฯ สมฺมาทิฏฺฐิปฏิปกฺขโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทฺวาสฏฺฐิวิเธน เวทิตพฺพาฯ ถินมิทฺธํ อุปฺปตฺติภูมิโต ปญฺจวิธนฺติ เอวํ อกุสลปกฺเข วิภตฺติ เวทิตพฺพาฯ
วิภตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
9. ปริวตฺตนหารสมฺปาตวณฺณนา
[71] ปริวตฺตนหาเร อาวฏฺฏหาเร วุตฺตนเยน สมถวิปสฺสนานิทฺธารณํ อกตฺวา ‘‘สมถวิปสฺสนาย ภาวิตายา’’ติ อาหฯ โลกิยา เจตฺถ สมถวิปสฺสนา ทฏฺฐพฺพาฯ ปฏิปกฺเขนาติ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ คาถาย ปฏิปกฺเขนาติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา วิภตฺติหาเร นิทฺทิฏฺฐสฺส อกุสลปกฺขสฺส ปฏิปกฺเขนาติ อตฺโถฯ
ปริวตฺตนหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
10. เววจนหารสมฺปาตวณฺณนา
[72] ‘‘มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ (ธ. ส. 6) จ จิตฺตสฺส เววจนํฯ ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา’’ติ จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺสฯ ‘‘ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย’’ติอาทินา (ธ. ส. 16) สมฺมาทิฏฺฐิยาฯ ‘‘ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา โอนาโห ปรินาโห อนฺโตสงฺโกโจ’’ติ ถินสฺสฯ ‘‘อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา กายาลสิยํ สุปฺยํ สุปฺยนา สุปิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. 1163) มิทฺธสฺสฯ ‘‘ภิกฺขโก ภิกฺขู’’ติอาทินา (ปารา. 45) ภิกฺขุปทสฺสฯ ‘‘ทุคฺคติ อปาโย วินิปาโต วฏฺฏทุกฺขํ สํสาโร’’ติอาทินา ทุคฺคติยา เววจนํ เวทิตพฺพํฯ
เววจนหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
11. ปญฺญตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา
[73] อธิฏฺฐหิตฺวา รกฺขนฺติยา สติยา รกฺขิยมานํ จิตฺตํ ตสฺสา อธิฏฺฐานํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ ปทฏฺฐานปญฺญตฺติ สติยา’’ติฯ เสสํ อิมสฺมิํ ปญฺญตฺติหารสมฺปาเต อิโต ปเรสุ โอตรณโสธนหารสมฺปาเตสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิฯ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
ปญฺญตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
14. อธิฏฺฐานหารสมฺปาตวณฺณนา
[76] อธิฏฺฐานหารสมฺปาเต สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ยํ ทุกฺเข ญาณนฺติอาทินา จตุสจฺจเหตุเหตุสมุปฺปนฺนปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนสงฺขาตสฺส วิสยสฺส วเสน เวมตฺตตํ ทสฺเสตฺวา ปุน ยํ ตตฺถ ตตฺถ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนนฺติ ปาฬิปาฬิอตฺถานํ อวสิฏฺฐวิสยวเสเนว เวมตฺตตํ ทีเปติฯ ตตฺถ ยํ สจฺจาคมนนฺติ ยํ สจฺจโต อวิปรีตโต วิสยสฺส อาคมนํ, อธิคโมติ อตฺโถฯ ‘‘ยํ ปจฺจาคมน’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส ยํ ปฏิปาฏิวิสยสฺส อาคมนํ, ตํตํวิสยาธิคโมติ อตฺโถ ฯ เสสเมตฺถ ปริกฺขารสมาโรปนหารสมฺปาเตสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ
อธิฏฺฐานหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา
อปิ เจตฺถ หารสมฺปาตนิทฺเทโส อิมินาปิ นเยน เวทิตพฺโพ –
‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;
มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินี’’ติฯ (ธ. ป. 2);
ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ มโนติ ขนฺธววตฺถาเนน วิญฺญาณกฺขนฺธํ เทเสติฯ
