เมนู

5. ลกฺขณหารสมฺปาตวณฺณนา

[67] อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา สติสํวโร, สติพเลน จ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิพหุโล โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ อิทํ สตินฺทฺริย’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ เอตฺถ รกฺขิตจิตฺตตาย จ สมฺมาสงฺกปฺปโคจรตา การณูปจาเรน อิทํ สตินฺทฺริยํ, คหิตานิ ภวนฺติ ปญฺจินฺทฺริยานิ อินฺทฺริยลกฺขเณน วิมุตฺติปริปาจนภาเวน วา เอกลกฺขณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ คหิโต ภวตีติ เอตฺถ มคฺคลกฺขเณน คหณํ สุวิญฺเญยฺยนฺติ ตํ ฐเปตฺวา การณโต คหณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิโต หิ สมฺมาสงฺกปฺโป ปภวตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตโต เอว คหิโต ภวติ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ วตฺวา วิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนานิปิ วุตฺตานิฯ

ลกฺขณหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. จตุพฺยูหหารสมฺปาตวณฺณนา

[68] รกฺขียตีติ รกฺขิตํฯ อิทํ ปทวเสน นิพฺพจนํฯ ยสฺมา ปน อตฺถวเสน นิพฺพจเน วุตฺเต ปทวเสน นิพฺพจนํ วุตฺตเมว โหติ, ตสฺมา ‘‘รกฺขิตํ ปริปาลียตีติ เอสา นิรุตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถ, ปกาเร วาฯ เตน เอวมาทิกา เอวํปการา วา เอสา นิรุตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา จินฺเตตีติ จิตฺตํฯ อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, ปจฺจเยหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, จิตฺตวิจิตฺตฏฺเฐน จิตฺตํ, จิตฺตกรณฏฺเฐน จิตฺตํฯ สมฺมา สงฺกปฺเปตีติ สมฺมาสงฺกปฺโปติอาทินา นิรุตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยติ ‘‘รกฺขิตจิตฺโต อสฺสา’’ติอาทินา อินฺทฺริยสํวราทโย ทุคฺคติปหานญฺจ วทโต ภควโต เอตฺถ คาถายํ อธิปฺปาโยฯ โกกาลิโก หีติอาทิ นิทานนิทฺเทโสฯ ตตฺถ หิ-สทฺโท การเณฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา โกกาลิโก (สํ. นิ. 1.181; อ. นิ. 10.89; สุ. นิ. โกกาลิกสุตฺต) อรกฺขิตจิตฺตตาย อคฺคสาวเกสุ จิตฺตํ ปโทเสตฺวา ปทุมนิรยํ อุปปนฺโน, ตสฺมา ทุคฺคติโย ชหิตุกาโม รกฺขิตจิตฺโต อสฺสาติ ภควา สติอารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหตีติ อตฺโถฯ สุตฺตมฺหิ วุตฺตํ ‘‘สติยา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ เทสนานุสนฺธิทสฺสนํฯ

จตุพฺยูหหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อาวฏฺฏหารสมฺปาตวณฺณนา

[69] เนกฺขมฺมสงฺกปฺปพหุโล กสิณวเสน เมตฺตาทิวเสน วา ลทฺธาย จิตฺเตกคฺคตาสงฺขาตาย จิตฺตมญฺชูสาย จิตฺตํ ฐเปตฺวา สมาธิํเยว วา ยถาลทฺธํ สํกิเลสโต รกฺขิตจิตฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ อยํ สมโถ’’ติฯ ปญฺญาปธานา วิปสฺสนาติ อาห – ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโรติ อยํ วิปสฺสนา’’ติฯ อริยมคฺเคน ทุกฺขสจฺเจ ปริญฺญาเต อุทยพฺพยทสฺสนํ มตฺถกปฺปตฺตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘ญตฺวาน อุทยพฺพยนฺติ ทุกฺขปริญฺญา’’ติฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ หิ มคฺคญาณสฺส ปวตฺติทสฺสนาติฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานีติ จตุสจฺจธมฺมวเสน อาวฏฺฏนํ นิฏฺฐเปติฯ ตตฺถ ปุริเมน สจฺจทฺวยฏฺฐปเนน วิสภาคธมฺมวเสน, ปจฺฉิเมน สภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อาวฏฺฏหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วิภตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา

[70] กุสลปกฺโข กุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺโพติ รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ สติสํวโร, โส ฉพฺพิโธ ทฺวารวเสน จกฺขุทฺวารสํวโร ยาว มโนทฺวารสํวโรติฯ สมฺมาสงฺกปฺโป ติวิโธ – เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหิํสาสงฺกปฺโปติฯ สมฺมาทิฏฺฐิ อฏฺฐวิธา ทุกฺเข ญาณํ…เป.… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ญาณนฺติฯ อุทยพฺพยญาณํ ปญฺญาสวิธํ อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย…เป.… วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ถินมิทฺธาภิภวนํ จตุพฺพิธํ จตุมคฺควเสนฯ ตตฺถ สติสํวโร โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิโธฯ เตสุ โลกิโย กามาวจโรว, โลกุตฺตโร ทสฺสนภาวนาเภทโต ทุวิโธฯ เอกเมโก เจตฺถ จตุสติปฏฺฐานเภทโต จตุพฺพิโธฯ เอส นโย สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิฯ

อยํ ปน วิเสโส – สมฺมาสงฺกปฺโป ปฐมชฺฌานวเสน รูปาวจโรติปิ นีหริตพฺโพฯ