2. อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] เอวํ สงฺคหวาเรน สงฺเขปโต ทสฺสิเต หาราทโย อิทานิ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธาฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ยํ วุตฺตํ – ‘‘โสฬสหารา เนตฺตี’’ติ, ตสฺมิํ วจเน, ติสฺสํ วา คาถายํ, ยานิ หารนยมูลปทานิ อุทฺธฏานิ, เตสูติ อตฺโถฯ กตเมติ ปุจฺฉาวจนํฯ ปุจฺฉา จ นาเมสา ปญฺจวิธา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ โสฬสาติ คณนวเสน ปริจฺเฉโทฯ เตน เนสํ น ตโต อุทฺธํ อโธ จาติ เอตปรมตํ ทสฺเสติฯ สา เจตปรมตา ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ หาราติ คณนวเสน ปริจฺฉินฺนานํ สามญฺญโต ทสฺสนํฯ เทสนา วิจโยติอาทิ สรูปทสฺสนํฯ

ตตฺถ เกนฏฺเฐน หารา? หรียนฺติ เอเตหิ, เอตฺถ วา สุตฺตเคยฺยาทิวิสยา อญฺญาณสํสยวิปลฺลาสาติ หารา, หรนฺติ วา สยํ ตานิ, หรณมตฺตเมว วาติ หารา ผลูปจาเรนฯ อถ วา หรียนฺติ โวหรียนฺติ ธมฺมสํวณฺณกธมฺมปฏิคฺคาหเกหิ ธมฺมสฺส ทานคฺคหณวเสนาติ หาราฯ อถ วา หารา วิยาติ หาราฯ ยถา หิ อเนกรตนาวลิสมูโห หารสงฺขาโต อตฺตโน อวยวภูตรตนสมฺผสฺเสหิ สมุปฺปชฺชนียมานหิลาทสุโข หุตฺวา ตทุปโภคีชนสรีรสนฺตาปํ นิทาฆปริฬาหุปชนิตํ วูปสเมติ, เอวเมเตปิ นานาวิธปรมตฺถรตนปฺปพนฺธา สํวณฺณนาวิเสสา อตฺตโน อวยวภูตปรมตฺถรตนาธิคเมน สมุปฺปาทิยมานนิพฺพุติสุขา ธมฺมปฏิคฺคาหกชนหทยปริตาปํ กามราคาทิกิเลสเหตุกํ วูปสเมนฺตีติฯ อถ วา หารยนฺติ อญฺญาณาทีนํ หารํ อปคมํ กโรนฺติ อาจิกฺขนฺตีติ วา หาราฯ อถ วา โสตุชนจิตฺตสฺส หรณโต รมณโต จ หารา นิรุตฺตินเยน, ยถา – ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน ภควา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.144; ปารา. อฏฺฐ. 1.1 เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา)ฯ อยํ ตาว หารานํ สาธารณโต อตฺโถฯ

อสาธารณโต ปน เทสียติ สํวณฺณียติ เอตาย สุตฺตตฺโถติ เทสนา, เทสนาสหจรณโต วา เทสนาฯ นนุ จ อญฺเญปิ หารา เทสนาสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนโต เทสนาสหจาริโนวาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน หาโร เยภุยฺเยน ยถารุตวเสเนว วิญฺญายมาโน เทสนาย สห จรตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ตถา ปเรฯ น หิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณาทิสนฺทสฺสนรหิตา สุตฺตเทสนา อตฺถิฯ อสฺสาทาทิสนฺทสฺสนวิภาวนลกฺขโณ จายํ หาโรติฯ

วิจิยนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา ปทปญฺหาทโย, วิจิติ เอว วา เตสนฺติ วิจโยฯ ปาฬิยํ ปน วิจินตีติ วิจโยติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ

ยุตฺตีติ อุปปตฺติสาธนยุตฺติ, อิธ ปน ยุตฺติวิจารณา ยุตฺติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ ยถา, ยุตฺติสหจรณโต วาฯ อิธาปิ เทสนาหาเร วุตฺตนเยน อตฺโถ วิตฺถาเรตพฺโพฯ

ปทฏฺฐานนฺติ อาสนฺนการณํ, อิธาปิ ปทฏฺฐานวิจารณาติอาทิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ลกฺขียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา เอกลกฺขณา ธมฺมา อวุตฺตาปิ เอกวจเนนาติ ลกฺขณํฯ

วิยูหียนฺติ วิภาเคน ปิณฺฑียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วาติ พฺยูโหฯ นิพฺพจนาทีนํ สุตฺเต ทสฺสิยมานานํ จตุนฺนํ พฺยูโหติ จตุพฺยูโห, จตุนฺนํ วา พฺยูโห เอตฺถาติ จตุพฺยูโหฯ

อาวฏฺฏียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สภาคา วิสภาคา จ ธมฺมา, เตสํ วา อาวฏฺฏนนฺติ อาวฏฺโฏฯ

วิภชียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สาธารณาสาธารณานํ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ภูมิโยติ วิภตฺติ, วิภชนํ วา เอเตสํ ภูมิยาติ วิภตฺติฯ

ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วา สุตฺเต วุตฺตธมฺมา, ปริวตฺตนํ วา เตสนฺติ ปริวตฺตโนฯ

วิวิธํ วจนํ เอกสฺเสวตฺถสฺส วาจกเมตฺถาติ วิวจนํ, วิวจนเมว เววจนํ, วิวิธํ วุจฺจติ เอเตน อตฺโถติ วา วิวจนํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ปกาเรหิ ปเภทโต วา ญาปียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วา อตฺถาติ ปญฺญตฺติฯ

โอตารียนฺติ อนุปฺปเวสียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สุตฺตาคตา ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสูติ โอตรโณฯ

โสธียนฺติ สมาธียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สุตฺเต ปทปทตฺถปญฺหารมฺภาติ โสธโนฯ

อธิฏฺฐียนฺติ อนุปวตฺตียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สามญฺญวิเสสภูตา ธมฺมา วินา วิกปฺเปนาติ อธิฏฺฐาโนฯ

ปริกโรติ อภิสงฺขโรติ ผลนฺติ ปริกฺขาโร, เหตุ ปจฺจโย จ, ปริกฺขารํ อาจิกฺขตีติ ปริกฺขาโร, หาโร, ปริกฺขารวิสยตฺตา ปริกฺขารสหจรณโต วา ปริกฺขาโรฯ

สมาโรปียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา ปทฏฺฐานาทิมุเขน ธมฺมาติ สมาโรปโนฯ สพฺพตฺถ จ ภาวสาธนวเสนาปิ อตฺโถ สมฺภวตีติ ตสฺสาปิ วเสน โยเชตพฺพํฯ

ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส หารุทฺเทสสฺสฯ อนุคีตีติ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ อนุปจฺฉา คายนคาถา, ตาสุ โอสานคาถาย อตฺถโต อสํกิณฺณาติ ปทตฺเถน สงฺกรรหิตา, เตน ยทิปิ เกจิ หารา อญฺญมญฺญํ อวิสิฏฺฐา วิย ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ เตสํ อตฺถโต สงฺกโร นตฺถีติ ทสฺเสติฯ โส จ เนสํ อสงฺกโร ลกฺขณนิทฺเทเส สุปากโฏ โหติฯ เอเตสญฺเจวาติ เอเตสํ โสฬสนฺนํ หารานํฯ ยถา อสงฺกโร, ตถา เจว ภวติฯ กิํ ภวติ? วิตฺถารตยา วิตฺถาเรนฯ นยวิภตฺติ นเยน อุปาเยน ญาเยน วิภาโคฯ เอเตน ตํ เอว อสงฺกิณฺณตํ วิภาเวติฯ เกจิ ‘‘วิตฺถารนยา’’ติ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ, อยญฺจ คาถา เกสุจิ โปตฺถเกสุ นตฺถิฯ

[2] เอวํ หาเร อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย อุทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นยนฺติ สํกิเลเส โวทานานิ จ วิภาคโต ญาเปนฺตีติ นยา, นียนฺติ วา ตานิ เอเตหิ , เอตฺถ วาติ นยา, นยนมตฺตเมว วาติ นยา, นียนฺติ วา สยํ ธมฺมกถิเกหิ อุปนียนฺติ สุตฺตสฺส อตฺถปวิจยตฺถนฺติ นยาฯ อถ วา นยา วิยาติ นยาฯ ยถา หิ เอกตฺตาทโย นยา สมฺมา ปฏิวิชฺฌิยมานา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ยถากฺกมํ สมฺพนฺธวิภาคพฺยาปารวิรหานุรูปผลภาวทสฺสเนน อสงฺกรโต สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานํ สภาวํ ปเวทยนฺตา ปรมตฺถสจฺจปฺปฏิเวธาย สํวตฺตนฺติ, เอวเมเตปิ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคธมฺมวิภาคทสฺสเนน อวิปรีตสุตฺตตฺถาวโพธาย อภิสมฺภุณนฺตา เวเนยฺยานํ จตุสจฺจปฺปฏิเวธาย สํวตฺตนฺติฯ อถ วา ปริยตฺติอตฺถสฺส นยนโต สํกิเลสโต ยมนโต จ นยา นิรุตฺตินเยนฯ

นนฺทิยาวฏฺโฏติอาทีสุ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส วิย อาวฏฺโฏ เอตสฺสาติ นนฺทิยาวฏฺโฏ, ยถา หิ นนฺทิยาวฏฺโฏ อนฺโตฐิเตน ปธานาวยเวน พหิทฺธา อาวฏฺฏติ, เอวมยมฺปิ นโยติ อตฺโถฯ อถ วา นนฺทิยา ตณฺหาย ปโมทสฺส วา อาวฏฺโฏ เอตฺถาติ นนฺทิยาวฏฺโฏฯ ตีหิ อวยเวหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺเข อโลภาทีหิ จ โวทานปกฺเข ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโลฯ

อสนฺตาสนชวปรกฺกมาทิวิเสสโยเคน สีโห ภควา, ตสฺส วิกฺกีฬิตํ เทสนาวจีกมฺมภูโต วิหาโรติ กตฺวา วิปลฺลาสตปฺปฏิปกฺขปริทีปนโต สีหสฺส วิกฺกีฬิตํ เอตฺถาติ สีหวิกฺกีฬิโต, นโยฯ พลวิเสสโยคทีปนโต วา สีหวิกฺกีฬิตสทิสตฺตา นโย สีหวิกฺกีฬิโตฯ พลวิเสโส เจตฺถ สทฺธาทิพลํ, ทสพลานิ เอว วาฯ อตฺถนยตฺตยทิสาภาเวน กุสลาทิธมฺมานํ อาโลจนํ ทิสาโลจนํฯ ตถา อาโลจิตานํ เตสํ ธมฺมานํ อตฺถนยตฺตยโยชเน สมานยนโต องฺกุโส วิย องฺกุโสฯ คาถาสุ ลญฺเชติ ปกาเสติ สุตฺตตฺถนฺติ ลญฺชโก, นโย จ โส ลญฺชโก จาติ นยลญฺชโกฯ คตาติ ญาตา, มตาติ อตฺโถฯ โส เอว วา ปาโฐฯ เสสํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

[3] เอวํ นเยปิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ มูลปทานิ อุทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ กตมานี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ มูลานิ จ ตานิ นยานํ ปฏฺฐานภาคานญฺจ ปติฏฺฐาภาวโต ปทานิ จ อธิคมูปายภาวโต โกฏฺฐาสภาวโต จาติ มูลปทานิฯ โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน, กุจฺฉิตานํ วา ปาปธมฺมานํ สลนโต วิทฺธํสนโต, กุสานํ วา ราคาทีนํ ลวนโต, กุสา วิย วา ลวนโต, กุเสน วา ญาเณน ลาตพฺพโต ปวตฺเตตพฺพโต กุสลานิ, ตปฺปฏิปกฺขโต อกุสลานีติ ปทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ คณนปริจฺเฉทโต ชาติเภทโต จ มูลปทานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต สํกิเลสปกฺขํเยว ปฐมํ อุทฺทิสติ ‘‘ตณฺหา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ตสติ ปริตสตีติ ตณฺหาฯ อวินฺทิยํ วินฺทติ, วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา, วิชฺชาปฏิปกฺขาติ วา อวิชฺชาฯ ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา โสติ โลโภฯ โทสโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ ปวตฺตา สญฺญา สุภสญฺญาฯ สุขสญฺญาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สงฺคหนฺติ คณนํฯ สโมสรณนฺติ สโมโรปนํฯ

ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถฯ อนิจฺจาทีหิ วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสนาฯ อโลภาทโย โลภาทิปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพาฯ อสุเภ ‘‘อสุภ’’นฺติ ปวตฺตา สญฺญา อสุภสญฺญา, กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํฯ สญฺญาสีเสน หิ เทสนาฯ ทุกฺขสญฺญาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อิทํ อุทฺทานนฺติ อิทํ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส วิปฺปกิณฺณภาเวน นสฺสิตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถฯ

‘‘จตฺตาโร วิปลฺลาสา’’ติปิ ปาโฐฯ กิเลสภูมีติ สํกิเลสภูมิ สพฺเพสํ อกุสลธมฺมานํ สโมสรณฏฺฐานตฺตาฯ กุสลานํ ยานิ ตีณิ มูลานิฯ ‘‘กุสลานี’’ติปิ ปฐนฺติฯ สติปฏฺฐานาติ อสุภสญฺญาทโย สนฺธายาหฯ อินฺทฺริยภูมีติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนินฺทฺริยานํ สโมสรณฏฺฐานตฺตา วุตฺตํฯ ยุชฺชนฺตีติ โยชียนฺติฯ โขติ ปทปูรเณ, อวธารณตฺเถ วา นิปาโตฯ เตน เอเต เอวาติ ทสฺเสติฯ อฏฺฐารเสวาติ วาฯ มูลปทาติ มูลปทานิ, ลิงฺควิปลฺลาโส วาฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิทฺเทสวารวณฺณนา

[4] เอวํ อุทฺทิฏฺเฐ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ สงฺเขปโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อุทฺเทสปาเฐฯ สงฺเขปโต เนตฺติ กิตฺติตาติ สมาสโต เนตฺติปฺปกรณํ กถิตํฯ หารนยมูลปทานญฺหิ สรูปทสฺสนํ อุทฺเทสปาเฐน กตนฺติฯ เอตฺถ จ หารนยานํ –

สามญฺญโต วิเสเสน, ปทตฺโถ ลกฺขณํ กโม;

เอตฺตาวตา จ เหตฺวาที, เวทิตพฺพา หิ วิญฺญุนาฯ

เตสุ อวิเสสโต วิเสสโต จ หารนยานํ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ ลกฺขณาทีสุ ปน อวิเสสโต สพฺเพปิ หารา นยา จ ยถากฺกมํ พฺยญฺชนตฺถมุเขน นวงฺคสฺส สาสนสฺส อตฺถสํวณฺณนลกฺขณาฯ วิเสสโต ปน ตสฺส ตสฺส หารสฺส นยสฺส จ ลกฺขณํ นิทฺเทเส เอว กถยิสฺสามฯ กมาทีนิ จ ยสฺมา เนสํ ลกฺขเณสุ ญาเตสุ วิญฺเญยฺยานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิปิ นิทฺเทสโต ปรโต ปกาสยิสฺสามฯ