ตถา ธมฺมานุปสฺสนา วิเสสโต อนตฺตสญฺญาติ, สา สงฺขาเรสุ อตฺตสญฺญาย มโนสญฺเจตนาหารปริญฺญาย ปฏิปกฺขกิเลสานํ สกฺกายทิฏฺฐิยา ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ (ม. นิ. 2.187, 202-203; 3.27) ปวตฺตสฺส มิจฺฉาภินิเวสสฺส มิจฺฉาภินิเวสเหตุกาย อวิชฺชาโยคอวิชฺชาสวอวิชฺโชฆโมหสลฺลสงฺขาตาย อวิชฺชาย สงฺขารปริญฺญาย ปริพนฺธกิเลสานํ สงฺขาเรสุ ราคสฺส โมหาคติคมนสฺส จ ปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโต’’ติอาทินาฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ หารวิภงฺควณฺณนาฯ

1. เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา

เอวํ สุปริกมฺมกตาย ภูมิยา นานาวณฺณานิ มุตฺตปุปฺผานิ ปกิรนฺโต วิย สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยวิจาริเตสุ สุรตฺตสุวณฺณาลงฺกาเรสุ นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลานิ วิวิธานิ มณิรตนานิ พนฺธนฺโต วิย มหาปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชํ ขาทาเปนฺโต วิย โยชนิกมธุคณฺฑํ ปีเฬตฺวา สุมธุรสํ ปาเยนฺโต วิย จ อายสฺมา มหากจฺจาโน นานาสุตฺตปเทเส อุทาหรนฺโต โสฬส หาเร วิภชิตฺวา อิทานิ เต เอกสฺมิํเยว สุตฺเต โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต หารสมฺปาตวารํ อารภิฯ อารภนฺโต จ ยายํ นิทฺเทสวาเร –

[52]

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวาฯ

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ยสฺมา ตํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ, วิปฺปกิณฺณวิสยตฺตา, นยวิจารสฺส จ อนฺตริตตฺตา ฯ อเนเกหิ สุตฺตปเทเสหิ หารานํ วิภาคทสฺสนเมว หิ หารวิภงฺควาโรฯ หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ ปโยเชติ, เอกสฺมิํเยว สุตฺตปเทเส โสฬส หาเร โยเชตฺวาว ตทนนฺตรํ นยสมุฏฺฐานสฺส กถิตตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติ คาถํ ปจฺจามสิตฺวา ‘‘ตสฺสา นิทฺเทโส กุหิํ ทฏฺฐพฺโพ, หารสมฺปาเต’’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส กตฺถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ เอเตน สุตฺเตสุ หารานํ โยชนานยทสฺสนํ หารสมฺปาตวาโรติ ทสฺเสติฯ หารสมฺปาตปทสฺส อตฺโถ วุตฺโต เอวฯ

อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ จกฺขุทฺวาราทีสุ สติอารกฺขาภาเวน อคุตฺเตน จิตฺเตนฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตนาติ สสฺสตาทิมิจฺฉาภินิเวสทูสิเตนฯ ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ จิตฺตสฺส กายสฺส จ อกลฺยตาลกฺขเณหิ ถินมิทฺเธหิ อชฺโฌตฺถเฏนฯ วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ กิเลสมาราทีนํ ยถากามํ กรณีโย โหตีติ อยํ ตาว คาถาย ปทตฺโถฯ

ปมาทนฺติ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ อิทํ ปทํ ฉสุ ทฺวาเรสุ สติโวสคฺคลกฺขณํ ปมาทํ กเถติฯ ตํ มจฺจุโน ปทนฺติ ตํ ปมชฺชนํ คุณมารณโต มจฺจุสงฺขาตสฺส มารสฺส วสวตฺตนฏฺฐานํ, เตน ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตน, วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ ปฐมปาทํ จตุตฺถปาเทน สมฺพนฺธิตฺวา ทสฺเสติฯ โส วิปลฺลาโสติ ยํ อนิจฺจสฺส ขนฺธปญฺจกสฺส ‘‘นิจฺจ’’นฺติ ทสฺสนํ, โส วิปลฺลาโส วิปริเยสคฺคาโหฯ เตเนวาห – ‘‘วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโส’’ติฯ สพฺพํ วิปลฺลาสสามญฺเญน คเหตฺวา ตสฺส อธิฏฺฐานํ ปุจฺฉติ ‘‘กิํ วิปลฺลาสยตี’’ติฯ สามญฺญสฺส จ วิเสโส อธิฏฺฐานภาเวน โวหรียตีติ อาห – ‘‘สญฺญํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิมิตี’’ติฯ ตํ ‘‘วิปลฺลาสยตี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เตสุ สญฺญาวิปลฺลาโส สพฺพมุทุโก, อนิจฺจาทิกสฺส วิสยสฺส มิจฺฉาวเสน อุปฏฺฐิตาการคฺคหณมตฺตํ มิคโปตกานํ ติณปุริสเกสุ ปุริโสติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิยฯ จิตฺตวิปลฺลาโส ตโต พลวตโร, อมณิอาทิเก วิสเย มณิอาทิอากาเรน อุปฏฺฐหนฺเต ตถา สนฺนิฏฺฐานํ วิย นิจฺจาทิโต สนฺนิฏฺฐานมตฺตํฯ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส ปน สพฺพพลวตโร ยํ ยํ อารมฺมณํ ยถา ยถา อุปฏฺฐาติ, ตถา ตถา นํ สสฺสตาทิวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิวิสนฺโต ปวตฺตติฯ ตตฺถ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาสสฺส การณํ, จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาสสฺส การณํ โหติฯ

อิทานิ วิปลฺลาสานํ ปวตฺติฏฺฐานํ วิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กุหิํ วิปลฺลาสยติ, จตูสุ อตฺตภาววตฺถูสู’’ติ อาหฯ ตตฺถ อตฺตภาววตฺถูสูติ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ เต หิ อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, ‘‘อตฺตา’’ติ ภวติ เอตฺถ พุทฺธิ โวหาโร จาติ อตฺตภาโว, โส เอว สุภาทีนํ วิปลฺลาสสฺส จ อธิฏฺฐานภาวโต วตฺถุ จาติ ‘‘อตฺตภาววตฺถู’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา เตสํ สพฺพวิปลฺลาสมูลภูตาย สกฺกายทิฏฺฐิยา ปวตฺติฏฺฐานภาเวน อตฺตภาววตฺถุตํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิปลฺลาสานํ ปวตฺติอากาเรน สทฺธิํ วิสยํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ ปฐมํ วิปลฺลาสวตฺถุ อสุเภ สุภ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยํฯ ปุน มูลการณวเสน วิปลฺลาเส วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส สํกิเลสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อวิชฺชารหิตา ตณฺหา นตฺถิ, อวิชฺชา จ สุภสุขสญฺญานมฺปิ ปจฺจโย เอว, ตถาปิ ตณฺหา เอตาสํ สาติสยํ ปจฺจโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหานิวุตํ…เป.… ทุกฺเข สุข’’นฺติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐินิวุตนฺติ ทิฏฺฐิสีเสน อวิชฺชา วุตฺตาติ อวิชฺชานิวุตนฺติ อตฺโถฯ กามญฺเจตฺถ ตณฺหารหิตา ทิฏฺฐิ นตฺถิ, ตณฺหาปิ ทิฏฺฐิยา ปจฺจโย เอวฯ ตณฺหาปิ ‘‘นิจฺจํ อตฺตา’’ติ อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตานํ ตถาปวตฺตมิจฺฉาภินิเวสสฺส โมโห วิเสสปจฺจโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐินิวุตํ…เป.… อตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

โย ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสติ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ ปวตฺตมฺปิ วิปลฺลาสทฺวยํ สนฺธายาห – ‘‘โส อตีตํ รูปํ…เป.… อตีตํ วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติฯ เอเตน อฏฺฐารสวิโธปิ ปุพฺพนฺตานุกปฺปิกวาโท ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ วิปลฺลาสานํ วเสน โหตีติ ทสฺเสติฯ ตณฺหาวิปลฺลาโสติ ตณฺหามูลโก วิปลฺลาโสฯ ‘‘อสุเภ สุภํ, ทุกฺเข สุข’’นฺติ เอตํ วิปลฺลาสทฺวยํ สนฺธาย วทติฯ อนาคตํ รูปํ อภินนฺทตีติ อนาคตํ รูปํ ทิฏฺฐาภินนฺทนวเสน อภินนฺทติฯ อนาคตํ เวทนํ, สญฺญํ, สงฺขาเร, วิญฺญาณํ อภินนฺทตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอเตน จตุจตฺตาลีสวิโธปิ อปรนฺตานุกปฺปิกวาโท เยภุยฺเยน ปุริมานํ ทฺวินฺนํ วิปลฺลาสานํ วเสน โหตีติ ทสฺเสติฯ ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสาติ เอวํ ปรมสาวชฺชสฺส วิปลฺลาสสฺส มูลการณนฺติ วิเสสโต ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา ตณฺหา จ อวิชฺชา จาติ เต สรูปโต ทสฺเสติฯ ตาหิ วิสุชฺฌนฺตํ จิตฺตํ วิสุชฺฌตีติ ปฏิปกฺขวเสนปิ ตาสํ อุปกฺกิเลสภาวํเยว วิภาเวติ, น หิ ตณฺหาอวิชฺชาสุ ปหีนาสุ โกจิ สํกิเลสธมฺโม น ปหียตีติฯ ยถา จ วิปลฺลาสานํ มูลการณํ ตณฺหาวิชฺชา, เอวํ สกลสฺสาปิ วฏฺฏสฺส มูลการณนฺติ ยถานุสนฺธินาว คาถํ นิฏฺฐเปตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสนฺติ เยสํ อรกฺขิตํ จิตฺตํ มิจฺฉาทิฏฺฐิหตญฺจ, เตสํฯ ‘‘อวิชฺชานีวรณาน’’นฺติอาทินา มารสฺส วสคมเนน อนาทิมติสํสาเร สํสรณนฺติ ทสฺเสติฯ

ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ เอตฺถ ‘‘ถินํ นามา’’ติอาทินา ถินมิทฺธานํ สรูปํ ทสฺเสติฯ

เตหิ จิตฺตสฺส อภิภูตตา สุวิญฺเญยฺยาวาติ ตํ อนามสิตฺวา กิเลสมารคฺคหเณเนว ตํนิมิตฺตา อภิสงฺขารมารขนฺธมารมจฺจุมารา คหิตา เอวาติ ‘‘กิเลสมารสฺส จ สตฺตมารสฺส จา’’ติ จ-สทฺเทน วา เตสมฺปิ คหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โส หิ นิวุโต สํสาราภิมุโขติ โส มารวสํ คโต, ตโต เอว นิวุโต กิเลเสหิ ยาว น มารพนฺธนํ ฉิชฺชติ, ตาว สํสาราภิมุโขว โหติ, น วิสงฺขาราภิมุโขติ อธิปฺปาโยฯ อิมานิ ภควตา ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิฯ กถํ เทสิตานิ?

ตตฺถ ทุวิธา กถา อภิธมฺมนิสฺสิตา จ สุตฺตนฺตนิสฺสิตา จฯ ตาสุ อภิธมฺมนิสฺสิตา นาม อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ รตฺตมฺปิ จิตฺตํ อรกฺขิตํ, ทุฏฺฐมฺปิ จิตฺตํ อรกฺขิตํ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ อรกฺขิตํฯ ตตฺถ รตฺตํ จิตฺตํ อฏฺฐนฺนํ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํ, ทุฏฺฐํ จิตฺตํ ทฺวินฺนํ ปฏิฆจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํ, มูฬฺหํ จิตฺตํ ทฺวินฺนํ โมมูหจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํฯ ยาว อิเมสํ จิตฺตุปฺปาทานํ วเสน อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปายนา อปาลนา อนารกฺขา สติโวสคฺโค ปมาโท จิตฺตสฺส อสํวโร, เอวํ อรกฺขิตํ จิตฺตํ โหติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิหตํ นาม จิตฺตํ จตุนฺนํ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํ, ถินมิทฺธาภิภูตํ นาม จิตฺตํ ปญฺจนฺนํ สสงฺขาริกากุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํฯ เอวํ สพฺเพปิ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา โหนฺติฯ เต ‘‘กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมิํ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. 365) อกุสลจิตฺตุปฺปาทเทสนาวเสน วิตฺถารโต วตฺตพฺพาฯ มารสฺสาติ เอตฺถ ปญฺจ มาราฯ เตสุ กิเลสมารสฺส จตุนฺนํ อาสวานํ จตุนฺนํ โอฆานํ จตุนฺนํ โยคานํ จตุนฺนํ คนฺถานํ จตุนฺนํ อุปาทานานํ อฏฺฐนฺนํ นีวรณานํ ทสนฺนํ กิเลสวตฺถูนํ วเสน อาสวโคจฺฉกาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 14-19, 1102) วุตฺตนเยน, ตถา ‘‘ชาติมโท โคตฺตมโท อาโรคฺยมโท’’ติอาทินา ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค (วิภ. 832) อาคตานํ สตฺตนฺนํ กิเลสานญฺจ วเสน วิภาโค วตฺตพฺโพฯ อยํ ตาเวตฺถ อภิธมฺมนิสฺสิตา กถาฯ

สุตฺตนฺตนิสฺสิตา (ม. นิ. 1.347; อ. นิ. 11.17) ปน อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี, ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน …เป.… ฆาเนน… ชิวฺหาย… กาเยน… มนสา…เป.… มนินฺทฺริเยน สํวรํ อาปชฺชติ (ม. นิ. 1.347, 411, 421; 2.419; 3.15, 75)ฯ เอวํ อรกฺขิตํ จิตฺตํ โหติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิหตํ นาม จิตฺตํ ปุพฺพนฺตกปฺปนวเสน วา อปรนฺตกปฺปนวเสน วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปนวเสน วา มิจฺฉาภินิวิสนฺตสฺส อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺส ‘‘สสฺสโต โลโกติ วา…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ (วิภ. 937; ปฏิ. ม. 1.140) วา ยา ทิฏฺฐิ, ตาย หตํ อุปหตํฯ ยา จ โข ‘‘อิมา จตฺตาโร สสฺสตวาทา…เป.… ปญฺจ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา’’ติ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.30 อาทโย) ปญฺจตฺตเย (ม. นิ. 3.21 อาทโย) จ อาคตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย, ตาสํ วเสน จิตฺตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิหตภาโว กเถตพฺโพฯ

ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ ถินํ นาม จิตฺตสฺส อกมฺมญฺญตาฯ มิทฺธํ นาม เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส อกมฺมญฺญตาฯ ตถา ถินํ อนุสฺสาหสํหนนํฯ มิทฺธํ อสตฺติวิฆาโตฯ อิติ ถิเนน มิทฺเธน จ จิตฺตํ อภิภูตํ อชฺโฌตฺถฏํ อุปทฺทุตํ สงฺโกจนปฺปตฺตํ ลยาปนฺนํฯ วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ วโส นาม อิจฺฉา โลโภ อธิปฺปาโย รุจิ อากงฺขา อาณา อาณตฺติฯ มาโรติ ปญฺจ มารา – ขนฺธมาโร อภิสงฺขารมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโร กิเลสมาโรติฯ คจฺฉตีติ เตสํ วสํ อิจฺฉํ…เป.… อาณตฺติํ คจฺฉติ อุปคจฺฉติ อุเปติ วตฺตติ อนุวตฺตติ นาติกฺกมตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ ยถาวุตฺตา อกุสลา ธมฺมา, ตณฺหาวิชฺชา เอว วา สมุทยสจฺจํฯ โย โส ‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ วุตฺโต, โส เย ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปาทาย ปญฺญตฺโต, เต ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํฯ เอวํ ภควตา อิธ ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิฯ เตเนวาห – ‘‘ทุกฺขํ สมุทโย จา’’ติฯ เตสํ ภควา ปริญฺญาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสตีติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายา’’ติ วุตฺตํฯ กถํ เทเสตีติ เจ –

‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;

สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา, ญตฺวาน อุทยพฺพยํ;

ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติฯ (อุทา. 32) –

คาถาย ฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา อรกฺขิเตน จิตฺเตน วสํ มารสฺส คจฺฉติ, ตสฺมา สติสํวเรน มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ รกฺขเณน รกฺขิตจิตฺโต อสฺสฯ สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ ยสฺมา กามสงฺกปฺปาทิมิจฺฉาสงฺกปฺปโคจโร ตถา ตถา อโยนิโส วิกปฺเปตฺวา นานาวิธานิ มิจฺฉาทสฺสนานิ คณฺหาติฯ ตโต เอว จ มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จิตฺเตน วสํ มารสฺส คจฺฉติ, ตสฺมา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิสมฺมาสงฺกปฺปโคจโร อสฺสฯ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวาติ สมฺมาสงฺกปฺปโคจรตาย วิธุตมิจฺฉาทสฺสโน กมฺมสฺสกตาลกฺขณํ ยถาภูตญาณลกฺขณญฺจ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา สีลสมาธีสุ ยุตฺตปฺปยุตฺโตฯ ตโต เอว จ ญตฺวาน อุทยพฺพยํ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สมปญฺญาสาย อากาเรหิ อุปฺปาทํ นิโรธญฺจ ญตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อนุกฺกเมน อริยมคฺเค คณฺหนฺโต อคฺคมคฺเคน ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ สพฺพา ทุคฺคติโย ชเหติ เอวํ สพฺพโส ภินฺนกิเลสตฺตา ภิกฺขุ ขีณาสโว ยถาสมฺภวํ ติวิธทุกฺขตาโยเคน ทุคฺคติสงฺขาตา สพฺพาปิ คติโย ชเหยฺย, ตาสํ ปรภาเค นิพฺพาเน ติฏฺเฐยฺยาติ อตฺโถฯ

ยํ ตณฺหาย อวิชฺชาย จ ปหานํ, อยํ นิโรโธติ ปหานสฺส นิโรธสฺส ปจฺจยภาวโต อสงฺขตธาตุ ปหานํ นิโรโธติ จ วุตฺตาฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานีติ ปุริมคาถาย ปุริมานิ ทฺเว, ปจฺฉิมคาถาย ปจฺฉิมานิ ทฺเวติ ทฺวีหิ คาถาหิ ภาสิตานิ อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ เตสุ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํ, สพฺพคติชหนํ ผลํ, รกฺขิตจิตฺตตาทิโก อุปาโย, อรกฺขิตจิตฺตตาทินิเสธนมุเขน รกฺขิตจิตฺตตาทีสุ นิโยชนํ ภควโต อาณตฺตีติฯ เอวํ เทสนาหารปทตฺถา อสฺสาทาทโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ เตเนวาห – ‘‘นิยุตฺโต เทสนาหารสมฺปาโต’’ติฯ

เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา

[53] เอวํ เทสนาหารสมฺปาตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสนฺโต ยสฺมา เทสนาหารปทตฺถวิจโย วิจยหาโร, ตสฺมา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน นิทฺธาริตาย ตณฺหาย กุสลาทิวิภาคปวิจยมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กุสลาติ กุสลธมฺมารมฺมณาฯ กุสล-สทฺโท เจตฺถ พาหิติกสุตฺเต (ม. นิ. 2.358 อาทโย) วิย อนวชฺชตฺเถ ทฏฺฐพฺโพฯ กสฺมา ปเนตฺถ ตณฺหา กุสลปริยาเยน อุทฺธฏา? เหฏฺฐา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน ตณฺหํ อุทฺธริตฺวา ตสฺสา วเสน สํกิเลสปกฺโข ทสฺสิโตฯ วิจิตฺตปฏิภานตาย ปน อิธาปิ ตณฺหามุเขเนว โวทานปกฺขํ ทสฺเสตุํ กุสลปริยาเยน ตณฺหา อุทฺธฏาฯ ตตฺถ สํสารํ คเมตีติ สํสารคามินี, สํสารนายิกาติ อตฺโถฯ อปจยํ นิพฺพานํ คเมตีติ อปจยคามินีฯ กถํ ปน ตณฺหา อปจยคามินีติ? อาห ‘‘ปหานตณฺหา’’ติฯ ตทงฺคาทิปฺปหานสฺส เหตุภูตา ตณฺหาฯ กถํ ปน เอกนฺตสาวชฺชาย ตณฺหาย กุสลภาโวติ? เสวิตพฺพภาวโตฯ ยถา ตณฺหา, เอวํ มาโนปิ ทุวิโธ กุสโลปิ อกุสโลปิ, น ตณฺหา เอวาติ ตณฺหาย นิทสฺสนภาเวน มาโน วุตฺโตฯ

ตตฺถ มานสฺส ยถาธิปฺเปตํ กุสลาทิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ มานํ นิสฺสายา’’ติอาทิมาหฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘มานมหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติอาทิฯ ยํ เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสนฺติอาทิ ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตตณฺหาย สรูปทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นาม –

‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานิ โทมนสฺสานิ? รูปานํตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพเต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาเปติ ‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยทริยา เอตรหิ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’ติฯ