ยตฺถ อวุปจฺเฉโท ตตฺถ สนฺตตีติ ยตฺถ รูปารูปปฺปวตฺติยํ ยถาวุตฺโต อวุปจฺเฉโท, ตตฺถ สนฺตติโวหาโร ฯ ยตฺถ สนฺตติ ตตฺถ นิพฺพตฺตีติอาทิ ปจฺจยปรมฺปรทสฺสนํ เหตุผลสมฺพนฺธวิภาวนเมวฯ

‘‘ยถา วา ปน จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา ‘‘สภาโว เหตู’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสติฯ ตตฺถ สนฺนิสฺสยตายาติ อุปนิสฺสยปจฺจยตายฯ มนสิกาโรติ กิริยามโนธาตุฯ สา หิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิญฺญาณภาเวน สมานชาติตาย สภาโว เหตุฯ สงฺขารา วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย สภาโว เหตูติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารา ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถ โย สภาโว, โส เหตูติฯ สงฺขาราติ เจตฺถ สพฺโพ โลกิโย กุสลากุสลจิตฺตุปฺปาโท อธิปฺเปโตฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย สพฺโพ โส ปริกฺขาโรติ ยถาวุตฺตปฺปเภโท โย โกจิ ปจฺจโย, โส สพฺโพ อตฺตโน ผลสฺส ปริกฺขรณโต อภิสงฺขรณโต ปริกฺขาโรฯ ตสฺส นิทฺธาเรตฺวา กถนํ ปริกฺขาโร หาโรติฯ

ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา

[50] ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโรติ สมาโรปนหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเนติ ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ เอกสฺมิํ การณภูเต ธมฺเม สุตฺเตน คหิเตฯ ยตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺตีติ ยตฺตกานิ อญฺเญสํ การณภูตานิ ตสฺมิํ ธมฺเม สโมสรนฺติฯ สพฺพานิ ตานิ สมาโรปยิตพฺพานีติ สพฺพานิ ตานิ ปทฏฺฐานานิ ปทฏฺฐานภูตา ธมฺมา สมฺมา นิทฺธารณวเสน อาเนตฺวา เทสนาย อาโรเปตพฺพา, เทสนารุฬฺเห วิย กตฺวา กเถตพฺพาติ อตฺโถฯ ยถา อาวฏฺเฏ หาเร ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐาน’’นฺติ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร) วจนโต อเนเกสํ ปทฏฺฐานานํ ปริเยสนา วุตฺตา, เอวมิธาปิ พหูนํ ปทฏฺฐานานํ สมาโรปนา กาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา อาวฏฺเฏ หาเร’’ติ อาหฯ น เกวลํ ปทฏฺฐานวเสเนว สมาโรปนา, อถ โข เววจนภาวนาปหานวเสนปิ สมาโรปนา กาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา’’ติอาทิมาหฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ปทฏฺฐานเววจนานิ คหิตานิ, นนุ ปทฏฺฐานเววจนหาเร เอว อยมตฺโถ วิภาวิโตติ? สจฺจเมตํ, อิธ ปน ปทฏฺฐานเววจนคฺคหณํ ภาวนาปหานานํ อธิฏฺฐานวิสยทสฺสนตฺถญฺเจว เตสํ อธิวจนวิภาคทสฺสนตฺถญฺจฯ เอวญฺหิ ภาวนาปหานานิ สุวิญฺเญยฺยานิ โหนฺติ สุกรานิ จ ปญฺญาเปตุํฯ อิทํ ปทฏฺฐานนฺติ อิทํ ติวิธํ สุจริตํ พุทฺธานํ สาสนสฺส โอวาทสฺส วิสยาธิฏฺฐานภาวโต ปทฏฺฐานํฯ ตตฺถ ‘‘กายิก’’นฺติอาทินา ตีหิ สุจริเตหิ สีลาทโย ตโย ขนฺเธ สมถวิปสฺสนา ตติยจตุตฺถผลานิ จ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสติ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ วนียตีติ วนํ, วนติ, วนุเต อิติ วา วนํฯ ตตฺถ ยสฺมา ปญฺจ กามคุณา กามตณฺหาย, นิมิตฺตคฺคาโห อนุพฺยญฺชนคฺคาหสฺส, อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราคาทีนํ, อนุสยา จ ปริยุฏฺฐานานํ การณานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจ กามคุณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[51] อยํ เววจเนน สมาโรปนาติ โย ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ, อนาคามิผลํ, กามธาตุสมติกฺกมน’’นฺติ เอเตหิ ปริยายวจเนหิ ตติยผลสฺส นิทฺเทโส, ตถา โย ‘‘อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อเสกฺขผลํ, อคฺคผลํ อรหตฺตํ, เตธาตุกสมติกฺกมน’’นฺติ เอเตหิ ปริยายวจเนหิ จตุตฺถผลสฺส นิทฺเทโส, โย จ ‘‘ปญฺญินฺทฺริย’’นฺติอาทีหิ ปริยายวจเนหิ ปญฺญาย นิทฺเทโส, อยํ เววจเนหิ จ สมาโรปนาฯ

ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหีติอาทิ ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ เกวลํ ตตฺถ เอกลกฺขณตฺตา อวุตฺตานมฺปิ วุตฺตภาวทสฺสนวเสเนว อาคตํ, อิธ ภาวนาสมาโรปนวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ กายานุปสฺสนา วิเสสโต อสุภานุปสฺสนา เอว กามราคตเทกฏฺฐกิเลสานํ เอกนฺตปฏิปกฺขาติ อสุภสญฺญา กพฬีการาหารปริญฺญาย ปริพนฺธกิเลสา กามุปาทานํ กามโยโค อภิชฺฌากายคนฺโถ กามาสโว กาโมโฆ ราคสลฺลํ รูปธมฺมปริญฺญาย ปฏิปกฺขกิเลสา รูปธมฺเมสุ ราโค ฉนฺทาคติคมนนฺติ เอเตสํ ปาปธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต’’ติอาทินาฯ

ตถา เวทนานุปสฺสนา วิเสสโต ทุกฺขานุปสฺสนาติ, สา –

‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;

อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทกฺขิ นํ อนิจฺจโต’’ติฯ (สํ. นิ. 4.253; อิติวุ. 53) –

อาทิวจนโต สพฺพํ เวทนํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปสฺสนฺตี สุขสญฺญาย เวทนาเหตุปริญฺญาย ปริพนฺธกิเลสานํ โคสีลาทีหิ ภวสุทฺธิ โหตีติ เวทนาสฺสาเทน ปวตฺตสฺส ภวุปาทานสงฺขาตสฺส สีลพฺพตุปาทานสฺส เวทนาวเสน ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทินยปฺปวตฺตสฺส (ที. นิ. 3.340; อ. นิ. 9.29; 10.79; ธ. ส. 1237; วิภ. 909, 960) พฺยาปาทกายคนฺถสฺส โทสสลฺลสฺส เวทนาสฺสาทวเสเนว ปวตฺตสฺส ภวโยคภวาภวภโวฆสงฺขาตสฺส ภวราคสฺส ภวปริญฺญาย ปริพนฺธกกิเลสานํ เวทนาวิสยสฺส ราคสฺส โทสาคติคมนสฺส จ ปหานาย สํวตฺตตีติ เอตมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี’’ติอาทินาฯ

ตถา จิตฺตานุปสฺสนา วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนาติ, สา จิตฺตํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปสฺสนฺตี ตตฺถ เยภุยฺเยน สตฺตา นิจฺจสญฺญิโนติ นิจฺจสญฺญาย วิญฺญาณาหารปริญฺญาย ปริพนฺธกิเลสานํ นิจฺจาภินิเวสปฏิปกฺขโต เอว ทิฏฺฐุปาทานํ ทิฏฺฐิโยคสีลพฺพตปรามาสกายคนฺถทิฏฺฐาสวทิฏฺโฐฆสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิจฺจสญฺญานิมิตฺตสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินยปฺปวตฺตสฺส (ธ. ส. 1239; วิภ. 832, 866, 962) มานสลฺลสฺส สญฺญาปริญฺญาย ปฏิปกฺขกิเลสานํ สญฺญาย ราคสฺส ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส อปฺปหีนตฺตา อุปฺปชฺชนกสฺส ภยาคติคมนสฺส จ ปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี’’ติอาทินาฯ

ตถา ธมฺมานุปสฺสนา วิเสสโต อนตฺตสญฺญาติ, สา สงฺขาเรสุ อตฺตสญฺญาย มโนสญฺเจตนาหารปริญฺญาย ปฏิปกฺขกิเลสานํ สกฺกายทิฏฺฐิยา ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ (ม. นิ. 2.187, 202-203; 3.27) ปวตฺตสฺส มิจฺฉาภินิเวสสฺส มิจฺฉาภินิเวสเหตุกาย อวิชฺชาโยคอวิชฺชาสวอวิชฺโชฆโมหสลฺลสงฺขาตาย อวิชฺชาย สงฺขารปริญฺญาย ปริพนฺธกิเลสานํ สงฺขาเรสุ ราคสฺส โมหาคติคมนสฺส จ ปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโต’’ติอาทินาฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ หารวิภงฺควณฺณนาฯ

1. เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา

เอวํ สุปริกมฺมกตาย ภูมิยา นานาวณฺณานิ มุตฺตปุปฺผานิ ปกิรนฺโต วิย สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยวิจาริเตสุ สุรตฺตสุวณฺณาลงฺกาเรสุ นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลานิ วิวิธานิ มณิรตนานิ พนฺธนฺโต วิย มหาปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชํ ขาทาเปนฺโต วิย โยชนิกมธุคณฺฑํ ปีเฬตฺวา สุมธุรสํ ปาเยนฺโต วิย จ อายสฺมา มหากจฺจาโน นานาสุตฺตปเทเส อุทาหรนฺโต โสฬส หาเร วิภชิตฺวา อิทานิ เต เอกสฺมิํเยว สุตฺเต โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต หารสมฺปาตวารํ อารภิฯ อารภนฺโต จ ยายํ นิทฺเทสวาเร –

[52]

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวาฯ

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ยสฺมา ตํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ, วิปฺปกิณฺณวิสยตฺตา, นยวิจารสฺส จ อนฺตริตตฺตา ฯ อเนเกหิ สุตฺตปเทเสหิ หารานํ วิภาคทสฺสนเมว หิ หารวิภงฺควาโรฯ หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ ปโยเชติ, เอกสฺมิํเยว สุตฺตปเทเส โสฬส หาเร โยเชตฺวาว ตทนนฺตรํ นยสมุฏฺฐานสฺส กถิตตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติ คาถํ ปจฺจามสิตฺวา ‘‘ตสฺสา นิทฺเทโส กุหิํ ทฏฺฐพฺโพ, หารสมฺปาเต’’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส กตฺถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ เอเตน สุตฺเตสุ หารานํ โยชนานยทสฺสนํ หารสมฺปาตวาโรติ ทสฺเสติฯ หารสมฺปาตปทสฺส อตฺโถ วุตฺโต เอวฯ