15. ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา

[49] ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโรติ ปริกฺขารหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโรติ สงฺเขปโต ปริกฺขารลกฺขณํ วตฺวา ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘กิํลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิโนติ อตฺตโน ผลํ ปฏิการณภาวํ คจฺฉตีติ เหตุฯ ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผลํ เอตีติ ปจฺจโยฯ กิญฺจาปิ เหตุปจฺจยสทฺเทหิ การณเมว วุจฺจติ, ตถาปิ ตตฺถ วิเสสํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘อสาธารณลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สภาโว เหตูติ สมานภาโว พีชํ เหตุฯ นนุ จ พีชํ องฺกุราทิสทิสํ น โหตีติ? โน น โหติ, อญฺญโต หิ ตาทิสสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ

‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทินาปิ อุทาหรณนฺตรทสฺสเนน เหตุปจฺจยานํ วิเสสเมว วิภาเวติฯ ตตฺถ ทุทฺธนฺติ ขีรํฯ ทธิ ภวตีติ เอกตฺตนเยน อเภโทปจาเรน วา วุตฺตํ, น อญฺญถาฯ น หิ ขีรํ ทธิ โหติฯ เตเนวาห – ‘‘น จตฺถิ เอกกาลสมวธานํ ทุทฺธสฺส จ ทธิสฺส จา’’ติฯ อถ วา ฆเฏ ทุทฺธํ ปกฺขิตฺตํ ทธิ ภวติ, ทธิ ตตฺถ กาลนฺตเร ชายติ ปจฺจยนฺตรสมาโยเคน, ตสฺมา น จตฺถิ เอกกาลสมวธานํ ทุทฺธสฺส จ ทธิสฺส จ รสขีรวิปากาทีหิ ภินฺนสภาวตฺตาฯ เอวเมวนฺติ ยถา เหตุภูตสฺส ขีรสฺส ผลภูเตน ทธินา น เอกกาลสมวธานํ, เอวมญฺญสฺสาปิ เหตุสฺส ผเลน น เอกกาลสมวธานํ, น ตถา ปจฺจยสฺส, น หิ ปจฺจโย เอกนฺเตน ผเลน ภินฺนกาโล เอวาติฯ เอวมฺปิ เหตุปจฺจยานํ วิเสโส เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ พาหิรํ เหตุปจฺจยวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อชฺฌตฺติกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺหิ สํสาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตู’’ติ วุตฺเต กิํ เอกสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท อเนกา อวิชฺชา วิชฺชนฺตีติ? อาห ‘‘ปุริมิกา อวิชฺชา ปจฺฉิมิกาย อวิชฺชาย เหตู’’ติฯ เตน เอกสฺมิํ กาเล เหตุผลานํ สมวธานํ นตฺถีติ เอตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ ตตฺถ ‘‘ปุริมิกา อวิชฺชา’’ติอาทินา เหตุผลภูตานํ อวิชฺชานํ วิภาคํ ทสฺเสติฯ ‘‘พีชงฺกุโร วิยา’’ติอาทินา อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – ยถา พีชํ องฺกุรสฺส เหตุ โหนฺตํ สมนนฺตรเหตุตาย เหตุ โหติฯ ยํ ปน พีชโต ผลํ นิพฺพตฺตติ, ตสฺส พีชํ ปรมฺปรเหตุตาย เหตุ โหติฯ เอวํ อวิชฺชายปิ เหตุภาเว ทฏฺฐพฺพนฺติฯ

ปุน ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทินาปิ เหตุปจฺจยวิภาคเมว ทสฺเสติฯ ตตฺถ ถาลกนฺติ ทีปกปลฺลิกาฯ อนคฺคิกนฺติ อคฺคิํ วินาฯ ทีเปตุนฺติ ชาเลตุํฯ อิติ สภาโว เหตูติ เอวํ ปทีปุชฺชาลนาทีสุ อคฺคิอาทิปทีปสทิสํ การณํ สภาโว เหตุฯ ปรภาโว ปจฺจโยติ ตตฺเถว กปลฺลิกาวฏฺฏิเตลาทิสทิโส อคฺคิโต อญฺโญ สภาโว ปจฺจโยฯ อชฺฌตฺติโกติ นิยกชฺฌตฺติโก นิยกชฺฌตฺเต ภโวฯ พาหิโรติ ตโต พหิภูโตฯ ชนโกติ นิพฺพตฺตโกฯ ปริคฺคาหโกติ อุปตฺถมฺภโกฯ อสาธารโณติ อาเวณิโกฯ สาธารโณติ อญฺเญสมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ สมาโนฯ

อิทานิ ยสฺมา การณํ ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุตฺตํ, การณภาโว จ ผลาเปกฺขาย, ตสฺมา การณสฺส โย การณภาโว ยถา จ โส โหติ, ยญฺจ ผลํ โย จ ตสฺส วิเสโส, โย จ การณผลานํ สมฺพนฺโธ, ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘‘อวุปจฺเฉทตฺโถ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ การณผลภาเวน สมฺพนฺธตา สนฺตติฯ โก จ ตตฺถ สมฺพนฺโธ, โก การณผลภาโว จ? โส เอว อวุปจฺเฉทตฺโถฯ โย ผลภูโต อญฺญสฺส อการณํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ, โส วุปจฺฉินฺโน นาม โหติ, ยถา ตํ อรหโต จุติจิตฺตํฯ โย ปน อตฺตโน อนุรูปสฺส ผลสฺส เหตุ หุตฺวา นิรุชฺฌติ, โส อนุปจฺฉินฺโน เอว นาม โหติ, เหตุผลสมฺพนฺธสฺส วิชฺชมานตฺตาติ อาห – ‘‘อวุปจฺเฉทตฺโถ สนฺตติอตฺโถ’’ติฯ

ยสฺมา จ การณโต นิพฺพตฺตํ ผลํ นาม, น อนิพฺพตฺตํ, ตสฺมา ‘‘นิพฺพตฺติอตฺโถ ผลตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ปุริมภเวน อนนฺตรภวปฏิสนฺธานวเสน ปวตฺตา อุปปตฺติกฺขนฺธา ปุนพฺภโว, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ปฏิสนฺธิอตฺโถ ปุนพฺภวตฺโถ’’ติฯ ตถา ยสฺส ปุคฺคลสฺส กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ ปลิพุนฺเธนฺติ สมฺมา ปฏิปชฺชิตุํ น เทนฺติฯ ยาว จ มคฺเคน อสมุคฺฆาติตา, ตาว อนุเสนฺติ นาม, เตน วุตฺตํ – ‘‘ปลิโพธตฺโถ ปริยุฏฺฐานตฺโถ, อสมุคฺฆาตตฺโถ อนุสยตฺโถ’’ติฯ ปริญฺญาภิสมยวเสน ปริญฺญาเต น กทาจิ ตํ นามรูปงฺกุรสฺส การณํ เหสฺสตีติ อาห – ‘‘อปริญฺญาตตฺโถ วิญฺญาณสฺส พีชตฺโถ’’ติฯ

ยตฺถ อวุปจฺเฉโท ตตฺถ สนฺตตีติ ยตฺถ รูปารูปปฺปวตฺติยํ ยถาวุตฺโต อวุปจฺเฉโท, ตตฺถ สนฺตติโวหาโร ฯ ยตฺถ สนฺตติ ตตฺถ นิพฺพตฺตีติอาทิ ปจฺจยปรมฺปรทสฺสนํ เหตุผลสมฺพนฺธวิภาวนเมวฯ

‘‘ยถา วา ปน จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา ‘‘สภาโว เหตู’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสติฯ ตตฺถ สนฺนิสฺสยตายาติ อุปนิสฺสยปจฺจยตายฯ มนสิกาโรติ กิริยามโนธาตุฯ สา หิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิญฺญาณภาเวน สมานชาติตาย สภาโว เหตุฯ สงฺขารา วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย สภาโว เหตูติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารา ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถ โย สภาโว, โส เหตูติฯ สงฺขาราติ เจตฺถ สพฺโพ โลกิโย กุสลากุสลจิตฺตุปฺปาโท อธิปฺเปโตฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย สพฺโพ โส ปริกฺขาโรติ ยถาวุตฺตปฺปเภโท โย โกจิ ปจฺจโย, โส สพฺโพ อตฺตโน ผลสฺส ปริกฺขรณโต อภิสงฺขรณโต ปริกฺขาโรฯ ตสฺส นิทฺธาเรตฺวา กถนํ ปริกฺขาโร หาโรติฯ

ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา

[50] ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโรติ สมาโรปนหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเนติ ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ เอกสฺมิํ การณภูเต ธมฺเม สุตฺเตน คหิเตฯ ยตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺตีติ ยตฺตกานิ อญฺเญสํ การณภูตานิ ตสฺมิํ ธมฺเม สโมสรนฺติฯ สพฺพานิ ตานิ สมาโรปยิตพฺพานีติ สพฺพานิ ตานิ ปทฏฺฐานานิ ปทฏฺฐานภูตา ธมฺมา สมฺมา นิทฺธารณวเสน อาเนตฺวา เทสนาย อาโรเปตพฺพา, เทสนารุฬฺเห วิย กตฺวา กเถตพฺพาติ อตฺโถฯ ยถา อาวฏฺเฏ หาเร ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐาน’’นฺติ (เนตฺติ. 4 นิทฺเทสวาร) วจนโต อเนเกสํ ปทฏฺฐานานํ ปริเยสนา วุตฺตา, เอวมิธาปิ พหูนํ ปทฏฺฐานานํ สมาโรปนา กาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา อาวฏฺเฏ หาเร’’ติ อาหฯ น เกวลํ ปทฏฺฐานวเสเนว สมาโรปนา, อถ โข เววจนภาวนาปหานวเสนปิ สมาโรปนา กาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา’’ติอาทิมาหฯ