14. อธิฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา

[46] ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโรติ อธิฏฺฐานหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ตถา ธารยิตพฺพาติ เอกตฺตเวมตฺตตาสงฺขาตสามญฺญวิเสสมตฺตโต ธารยิตพฺพา, น ปน ตตฺถ กิญฺจิ วิกปฺเปตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ อวิกปฺเปตพฺพตาย การณํ นิทฺเทสวารวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ ตํ ตํ ผลํ มคฺคติ คเวสตีติ มคฺโค, ตทตฺถิเกหิ มคฺคียติ คเวสียตีติ วา มคฺโคฯ นิรติยฏฺเฐน นิรสฺสาทฏฺเฐน จ นิรโยฯ อุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ติริยํ อญฺจิตาติ ติรจฺฉานาฯ ติรจฺฉานาว ติรจฺฉานโยนิฯ เปตตาย เปตฺติ, อิโต เปจฺจ คตภาโวติ อตฺโถฯ เปตฺติ เอว เปตฺติวิสโยฯ น สุรนฺติ น ภาสนฺติ น ทิพฺพนฺตีติ อสุราฯ อสุรา เอว อสุรโยนิฯ ทิพฺเพหิ รูปาทีหิ สุฏฺฐุ อคฺคาติ สคฺคาฯ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาฯ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตํ ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํฯ นิรยํ คจฺฉตีติ นิรยคามีฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อสุรโยนิโยติ อสุรโยนิยา หิโต, อสุรชาตินิพฺพตฺตนโกติ อตฺโถฯ สคฺคํ คเมตีติ สคฺคคามิโยฯ มนุสฺสคามีติ มนุสฺสโลกคามีฯ ปฏิสงฺขานิโรโธติ ปฏิสงฺขาย ปฏิปกฺขภาวนาย นิโรโธ, ปฏิปกฺเข วา ตถา อปฺปวตฺเต อุปฺปชฺชนารหสฺส ปฏิปกฺขวุตฺติยา อนุปฺปาโทฯ อปฺปฏิสงฺขานิโรโธติ สงฺขตธมฺมานํ สรสนิโรโธ, ขณิกนิโรโธติ อตฺโถฯ

[47] รูปนฺติ เอกตฺตตาฯ ภูตานํ อุปาทายาติ เวมตฺตตาฯ อุปาทารูปนฺติ เอกตฺตตาฯ จกฺขายตนํ…เป.… กพฬีกาโร อาหาโรติ เวมตฺตตาฯ ตถา ภูตรูปนฺติ เอกตฺตตาฯ ปถวีธาตุ …เป.… วาโยธาตูติ เวมตฺตตาฯ ปถวีธาตูติ เอกตฺตตาฯ วีสติ อาการา เวมตฺตตาฯ อาโปธาตูติ เอกตฺตตาฯ ทฺวาทส อาการา เวมตฺตตาฯ เตโชธาตูติ เอกตฺตตาฯ จตฺตาโร อาการา เวมตฺตตาฯ วาโยธาตูติ เอกตฺตตาฯ ฉ อาการา เวมตฺตตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวีหิ อากาเรหิ ธาตุโย ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เกสาติ เกสา นาม อุปาทินฺนกสรีรฏฺฐกา กกฺขฬลกฺขณา อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก ปถวีธาตุโกฏฺฐาโสฯ โลมา นาม…เป.… มตฺถลุงฺคํ นาม สรีรฏฺฐกํ กกฺขฬลกฺขณํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโสติ อยํ เวมตฺตตาฯ

อาโปธาตูติอาทิโกฏฺฐาเสสุ ปิตฺตาทีสุ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – เยน จาติ เยน เตโชธาตุนา กุปิเตนฯ สนฺตปฺปตีติ อยํ กาโย สนฺตปฺปติ เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติฯ เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชรียติฯ อินฺทฺริยเวกลฺลตํ พลกฺขยํ วลิตฺตจปลิตาทิญฺจ ปาปุณาติฯ เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ‘‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’’ติ กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีตจนฺทนาทิเลปนํ ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสีสติฯ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ อสิตํ วา โอทนาทิ, ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฏฺฐขชฺชกาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุริมา ตโย เตโชธาตู จตุสมุฏฺฐานาฯ ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺฐาโนวฯ

อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺการาทิปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหนวาตาฯ อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหนวาตาฯ กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตาฯ โกฏฺฐาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตาฯ องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ ธมนิชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา วาตาฯ อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกวาโตฯ ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโตฯ เอตฺถ จ ปุริมา สพฺเพ จตุสมุฏฺฐานาฯ อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานา เอวฯ เอวํ เวมตฺตตาทสฺสนวเสน วิภาเคน อุทาหฏา จตสฺโส ธาตุโย ปฏิกฺกูลมนสิการวเสน อุปสํหรนฺโต ‘‘อิเมหิ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ น คยฺหูปคนฺติ น คหณโยคฺคํฯ สภาวภาวโตติ สภาวลกฺขณโตฯ

เอวํ ปฏิกฺกูลมนสิการํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตตฺถ สมฺมสนจารํ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาห ภควา ยา เจว โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

[48] เอวํ สจฺจมคฺครูปธมฺมวเสน อธิฏฺฐานหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวิชฺชาวิชฺชาทีนมฺปิ วเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชาติ เอกตฺตตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ ยสฺมา อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจสฺส ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตถา ยสฺมา ทุกฺขสมุทยสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ปุพฺพนฺโต อตีตทฺธภูตา ขนฺธายตนธาตุโยฯ อปรนฺโต อนาคตทฺธภูตาฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺโต ตทุภยํฯ อิทปฺปจฺจยตา สงฺขาราทีนํ การณานิ อวิชฺชาทีนิฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา อวิชฺชาทีหิ นิพฺพตฺตา สงฺขาราทิธมฺมาฯ

ตตฺถายํ อวิชฺชา ยสฺมา อตีตานํ ขนฺธาทีนํ ยาว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ ยาว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจติ, เอวายํ อวิชฺชา กิจฺจโต ชาติโตปิ กถิตาฯ อยญฺหิ อิมานิ อฏฺฐ ฐานานิ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตีติ กิจฺจโต กถิตาฯ อุปฺปชฺชมานาปิ อิเมสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อุปฺปชฺชตีติ ชาติโต กถิตาฯ เอวํ กิจฺจโต ชาติโต จ กถิตาปิ ลกฺขณโต กถิเต เอว สุกถิตา โหตีติ ลกฺขณโต ทสฺเสตุํ ‘‘อญฺญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ญาณํ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ จตุสจฺจธมฺมํ วิทิตํ ปากฏํ กโรติฯ อยํ ปน อวิชฺชา อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ วิทิตํ ปากฏํ กาตุํ น เทตีติ ญาณปจฺจนีกโต อญฺญาณํฯ ทสฺสนนฺติปิ ปญฺญา, สา หิ ตํ อาการํ ปสฺสติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ปสฺสิตุํ น เทตีติ อทสฺสนํฯ อภิสมโยติปิ ปญฺญา, สา ตํ อาการํ อภิสเมติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อภิสเมตุํ น เทตีติ อนภิสมโยฯ อนุโพโธ สมฺโพโธ ปฏิเวโธติปิ ปญฺญา, สา ตํ อาการํ อนุพุชฺฌติ สมฺพุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อนุพุชฺฌิตุํ สมฺพุชฺฌิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตีติ อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธฯ ตถา สลฺลกฺขณํ อุปลกฺขณํ ปจฺจุปลกฺขณํ สมเปกฺขณนฺติปิ ปญฺญา, สา ตํ อาการํ สลฺลกฺขติ อุปลกฺขติ ปจฺจุปลกฺขติ สมํ สมฺมา จ อเปกฺขติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตสฺส ตถา กาตุํ น เทตีติ อสลฺลกฺขณํ อนุปลกฺขณํ อปจฺจุปลกฺขณํ อสมเปกฺขณนฺติ จ วุจฺจติฯ

นาสฺส กิญฺจิ ปจฺจกฺขกมฺมํ อตฺถิ, สยญฺจ อปฺปจฺจเวกฺขิตฺวา กตกมฺมนฺติ อปฺปจฺจกฺขกมฺมํฯ ทุมฺเมธานํ ภาโว ทุมฺเมชฺฌํฯ พาลานํ ภาโว พาลฺยํฯ สมฺปชญฺญนฺติ ปญฺญา, สา อตฺถานตฺถํ การณาการณํ จตุสจฺจธมฺมํ สมฺปชานาติฯ อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ การณํ ปชานิตุํ น เทตีติ อสมฺปชญฺญํฯ โมหนวเสน โมโหฯ ปโมหนวเสน ปโมโหฯ สมฺโมหนวเสน สมฺโมโหฯ อวินฺทิยํ วินฺทติ, วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ วฏฺฏสฺมิํ โอหนติ โอตรตีติ อวิชฺโชโฆฯ วฏฺฏสฺมิํ โยเชตีติ อวิชฺชาโยโคฯ อปฺปหีนฏฺเฐน เจว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต จ อวิชฺชานุสโยฯ มคฺเค ปริยุฏฺฐิตโจรา วิย อทฺธิเก กุสลจิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติ วิลุปฺปตีติ อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํฯ ยถา นครทฺวาเร ปลิฆสงฺขาตาย ลงฺคิยา ปติตาย มนุสฺสานํ นครปฺปเวโส ปจฺฉิชฺชติ, เอวเมว ยสฺส สกฺกายนคเร อยํ ปติตา, ตสฺส นิพฺพานสมฺปาปกํ ญาณคมนํ ปจฺฉิชฺชตีติ อวิชฺชาลงฺคี นาม โหติฯ อกุสลญฺจ ตํ มูลญฺจ, อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํฯ ตํ ปน น อญฺญํ, อิธาธิปฺเปโต โมโหติ โมโห อกุสลมูลนฺติ อยํ เอกปทิโก อวิชฺชาย อตฺถุทฺธาโรฯ อยํ เวมตฺตตาติ อยํ อวิชฺชาย เวมตฺตตาฯ

วิชฺชาติ วินฺทิยํ วินฺทตีติ วิชฺชา, วิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชา, วิทิตกรณฏฺเฐน วิชฺชาฯ ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทีสุ ทุกฺขสจฺจสฺส ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานาติ ปสฺสติ ปฏิวิชฺฌตีติ ทุกฺเข อริยสจฺเจ วิสยภูเต ญาณํ ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปญฺญาติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺญาปนฏฺเฐน ปญฺญา, เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติ ปญฺญาฯ ปชานนากาโร ปชานนาฯ อนิจฺจาทีนิ วิจินตีติ วิจโยฯ ปกาเรหิ วิจินตีติ ปวิจโยฯ จตุสจฺจธมฺเม วิจินตีติ ธมฺมวิจโยฯ อนิจฺจาทีนํ สลฺลกฺขณวเสน สลฺลกฺขณาฯ เตสํเยว ปติ ปติ อุปลกฺขณวเสน ปจฺจุปลกฺขณาฯ ปณฺฑิตภาโว ปณฺฑิจฺจํฯ กุสลภาโว โกสลฺลํฯ นิปุณภาโว เนปุญฺญํฯ อนิจฺจาทีนํ วิภาวนวเสน เวภพฺยาฯ เตสํเยว จินฺตนวเสน จินฺตาฯ อนิจฺจาทีนิ อุปปริกฺขตีติ อุปปริกฺขาฯ ภูรีติ ปถวิยา นามํ, อยมฺปิ สณฺหฏฺเฐน วิตฺถตฏฺเฐน จ ภูรี วิยาติ ภูรีฯ

เตน วุตฺตํ – ‘‘ภูรี วุจฺจติ ปถวี, ตาย ปถวิสมาย วิตฺถตาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโญ’’ติ (มหานิ. 27)ฯ อปิ จ ภูรีติ ปญฺญาเยเวตํ อธิวจนํฯ ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูรีฯ

กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธาฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตํ หิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตํ วา ยาถาวลกฺขณปฏิเวเธ ปริเณตีติ ปริณายิกาฯ อนิจฺจาทิวเสน ธมฺเม วิปสฺสตีติ วิปสฺสนาฯ สมฺมา ปกาเรหิ อนิจฺจาทีนิ ชานาตีติ สมฺปชญฺญํฯ อุปฺปถปฏิปนฺเน สินฺธเว วีถิอาโรปนตฺถํ ปโตโท วิย อุปฺปเถ ธาวนกูฏจิตฺตํ วีถิอาโรปนตฺถํ วิชฺฌตีติ ปโตโท วิยาติ ปโตโทฯ ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺญาสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํฯ กิเลสจฺเฉทนฏฺเฐน ปญฺญาว สตฺถํ ปญฺญาสตฺถํฯ อจฺจุคฺคตฏฺเฐน ปญฺญาว ปาสาโท ปญฺญาปาสาโทฯ อาโลกนฏฺเฐน ปญฺญาว อาโลโก ปญฺญาอาโลโกฯ

โอภาสนฏฺเฐน ปญฺญาว โอภาโส ปญฺญาโอภาโสฯ ปชฺโชตนฏฺเฐน ปญฺญาว ปชฺโชโต ปญฺญาปชฺโชโตฯ รติกรณฏฺเฐน รติทายกฏฺเฐน รติชนกฏฺเฐน จิตฺตีกตฏฺเฐน ทุลฺลภปาตุภาวฏฺเฐน อตุลฏฺเฐน อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐน จ ปญฺญาว รตนํ ปญฺญารตนํฯ น เตน สตฺตา มุยฺหนฺติ, สยํ วา อารมฺมเณ น มุยฺหตีติ อโมโหฯ ธมฺมวิจยปทํ วุตฺตตฺถเมวฯ กสฺมา ปเนตํ ปุน วุตฺตนฺติ? อโมหสฺส โมหปฏิปกฺขภาวทีปนตฺถํฯ เตเนตํ ทีเปติ – ยฺวายํ อโมโห, โส น เกวลํ โมหโต อญฺโญ ธมฺโม, โมหสฺส ปฏิปกฺโข ธมฺมวิจยสงฺขาโต อโมโหว อิธาธิปฺเปโตติฯ สมฺมาทิฏฺฐีติ ยาถาวนิยฺยานิกกุสลทิฏฺฐิฯ ธมฺมวิจยสงฺขาโต ปสตฺโถ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโคติ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโคฯ มคฺคงฺคนฺติ อริยมคฺคสฺส องฺคํ การณนฺติ มคฺคงฺคํฯ อริยมคฺคสฺส อนฺโตคธตฺตา มคฺคปริยาปนฺนนฺติฯ

อสญฺญาสมาปตฺตีติ สญฺญาวิราคภาวนาวเสน ปวตฺติตา อสญฺญภวูปปตฺตินิพฺพตฺตนสมาปตฺติฯ

อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ เอกจฺเจ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย สญฺญาย โทสํ ปสฺสนฺติ, สญฺญาย สติ หตฺถจฺเฉทาทิทุกฺขญฺเจว สพฺพภยานิ จ โหนฺติ, ‘‘อลํ อิมาย สญฺญาย, สญฺญาภาโว สนฺโต’’ติ เอวํ สญฺญาย โทสํ ปสฺสิตฺวา สญฺญาวิราควเสน จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา อสญฺญีสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ จิตฺตํ เนสํ จุติจิตฺตนิโรเธเนว อิธ นิวตฺตติ, รูปกฺขนฺธมตฺตเมว ตตฺถ นิพฺพตฺตติฯ

เต ยถา นาม ชิยาเวคุกฺขิตฺโต สโร ยตฺตโก ชิยาเวโค, ตตฺตกเมว อากาเส คจฺฉติ, เอวเมวํ ฌานเวคุกฺขิตฺตา อุปปชฺชิตฺวา ยตฺตโก ฌานเวโค, ตตฺตกเมว กาลํ ติฏฺฐนฺติฯ ฌานเวเค ปน ปริกฺขีเณ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ อนฺตรธายติ, อิธ ปฏิสนฺธิสญฺญา อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อสญฺญภวูปปตฺตินิพฺพตฺตนสมาปตฺตี’’ติฯ วิภูตสญฺญาสมาปตฺตีติ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติฯ สา หิ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส ปฐมารุปฺปสญฺญายปิ วิภาวนโต ‘‘วิภูตสญฺญา’’ติ วุจฺจติฯ เกจิ ‘‘วิภูตรูปสญฺญา’’ติ ปฐนฺติ, เตสํ มเตน วิภูตรูปสมาปตฺติ นาม เสสารุปฺปสมาปตฺติโยฯ เสสา สมาปตฺติโย สุวิญฺเญยฺยาวฯ

เนวเสกฺขนาเสกฺโข ฌายีติ ฌานลาภี ปุถุชฺชโนฯ อาชานิโย ฌายีติ อรหา, สพฺเพปิ วา อริยปุคฺคลาฯ อสฺสขลุงฺโก ฌายีติ ขลุงฺกสฺสสทิโส ฌายีฯ ตถา หิ ขลุงฺโก อสฺโส ทมถํ น อุเปติ อิโต จิโต จ ยถารุจิ ธาวติ, เอวเมวํ โย ปุถุชฺชโน อภิญฺญาลาภี, โส อภิญฺญา อสฺสาเทตฺวา ‘‘อลเมตฺตาวตา, กตเมตฺตาวตา’’ติ อุตฺตริทมถาย อปริสกฺกนฺโต อภิญฺญาจิตฺตวเสน อิโต จิโต จ ธาวติ ปวตฺตติ, โส ‘‘อสฺสขลุงฺโก ฌายี’’ติ วุตฺโตฯ ทิฏฺฐุตฺตโร ฌายีติ ฌานลาภี ทิฏฺฐิคติโกฯ ปญฺญุตฺตโร ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน ฌายี, สพฺโพ เอว วา ปญฺญาธิโก ฌายีฯ

สรโณ สมาธีติ อกุสลจิตฺเตกคฺคตา, สพฺโพปิ วา สาสโว สมาธิฯ อรโณ สมาธีติ สพฺโพ กุสลาพฺยากโต สมาธิ, โลกุตฺตโร เอว วาฯ สเวโร สมาธีติ ปฏิฆจิตฺเตสุ เอกคฺคตาฯ อเวโร สมาธีติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ อนนฺตรทุเกปิ เอเสว นโยฯ สามิโส สมาธีติ โลกิยสมาธิฯ โส หิ อนติกฺกนฺตวฏฺฏามิสโลกามิสตาย สามิโสฯ นิรามิโส สมาธีติ โลกุตฺตโร สมาธิฯ สสงฺขาโร สมาธีติ ทุกฺขาปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโญ สุขาปฏิปโท จ ทนฺธาภิญฺโญฯ

โส หิ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม กิจฺเฉน กสิเรน นิคฺคเหตฺวา อธิคนฺตพฺโพฯ อิตโร อสงฺขาโร สมาธิฯ เอกํสภาวิโต สมาธีติ สุกฺขวิปสฺสกสฺส สมาธิฯ อุภยํสภาวิโต สมาธีติ สมถยานิกสฺส สมาธิฯ อุภยโต ภาวิตภาวโน สมาธีติ กายสกฺขิโน อุภโตภาควิมุตฺตสฺส จ สมาธิฯ โส หิ อุภยโต ภาเคหิ อุภยโต ภาวิตภาวโนฯ

อาคาฬฺหปฏิปทาติ กามานํ โอโรหนปฏิปตฺติ, กามสุขานุโยโคติ อตฺโถฯ นิชฺฌามปฏิปทาติ กามสฺส นิชฺฌาปนวเสน เขทนวเสน ปวตฺตา ปฏิปตฺติ, อตฺตกิลมถานุโยโคติ อตฺโถฯ อกฺขมา ปฏิปทาติอาทีสุ ปธานกรณกาเล สีตาทีนิ อสหนฺตสฺส ปฏิปทา, ตานิ นกฺขมตีติ อกฺขมาฯ สหนฺตสฺส ปน ตานิ ขมตีติ ขมาฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.14; 6.58) นเยน มิจฺฉาวิตกฺเก สเมตีติ สมาฯ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ ทเมตีติ ทมา ปฏิปทาฯ

เอวนฺติ อิมินา วุตฺตนเยนฯ โย ธมฺโมติ โย โกจิ ชาติอาทิธมฺโมฯ ยสฺส ธมฺมสฺสาติ ตโต อญฺญสฺส ชราทิธมฺมสฺสฯ สมานภาโวติ ทุกฺขาทิภาเวน สมานภาโวฯ เอกตฺตตายาติ สมานตาย ทุกฺขาทิภาวานํ เอกีภาเวนฯ เอกี ภวตีติ อเนโกปิ ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทินา เอกสทฺทาภิเธยฺยตาย เอกี ภวติฯ เอเตน เอกตฺตตาย ลกฺขณมาหฯ เยน เยน วา ปน วิลกฺขโณติ โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส เยน เยน ภาเวน วิสทิโสฯ เตน เตน เวมตฺตํ คจฺฉตีติ เตน เตน ภาเวน โส ธมฺโม ตสฺส ธมฺมสฺส เวมตฺตตํ วิสทิสตฺตํ คจฺฉติ, ทุกฺขภาเวน สมาโนปิ ชาติอาทิโก อภินิพฺพตฺติอาทิภาเวน ชราทิกสฺส วิสิฏฺฐตํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อิมินา เวมตฺตตาย ลกฺขณมาหฯ

อิทานิ ตาว เอกตฺตเวมตฺตตาวิสเย นิโยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สุตฺเต วา เวยฺยากรเณ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุจฺฉิตนฺติ ปุจฺฉาวเสน เทสิตสุตฺตวเสน วุตฺตํ, น ปน อธิฏฺฐานหารสฺส ปุจฺฉาวิสยตายฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

อธิฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา

[49] ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโรติ ปริกฺขารหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโรติ สงฺเขปโต ปริกฺขารลกฺขณํ วตฺวา ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘กิํลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิโนติ อตฺตโน ผลํ ปฏิการณภาวํ คจฺฉตีติ เหตุฯ ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผลํ เอตีติ ปจฺจโยฯ กิญฺจาปิ เหตุปจฺจยสทฺเทหิ การณเมว วุจฺจติ, ตถาปิ ตตฺถ วิเสสํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘อสาธารณลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สภาโว เหตูติ สมานภาโว พีชํ เหตุฯ นนุ จ พีชํ องฺกุราทิสทิสํ น โหตีติ? โน น โหติ, อญฺญโต หิ ตาทิสสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ

‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทินาปิ อุทาหรณนฺตรทสฺสเนน เหตุปจฺจยานํ วิเสสเมว วิภาเวติฯ ตตฺถ ทุทฺธนฺติ ขีรํฯ ทธิ ภวตีติ เอกตฺตนเยน อเภโทปจาเรน วา วุตฺตํ, น อญฺญถาฯ น หิ ขีรํ ทธิ โหติฯ เตเนวาห – ‘‘น จตฺถิ เอกกาลสมวธานํ ทุทฺธสฺส จ ทธิสฺส จา’’ติฯ อถ วา ฆเฏ ทุทฺธํ ปกฺขิตฺตํ ทธิ ภวติ, ทธิ ตตฺถ กาลนฺตเร ชายติ ปจฺจยนฺตรสมาโยเคน, ตสฺมา น จตฺถิ เอกกาลสมวธานํ ทุทฺธสฺส จ ทธิสฺส จ รสขีรวิปากาทีหิ ภินฺนสภาวตฺตาฯ เอวเมวนฺติ ยถา เหตุภูตสฺส ขีรสฺส ผลภูเตน ทธินา น เอกกาลสมวธานํ, เอวมญฺญสฺสาปิ เหตุสฺส ผเลน น เอกกาลสมวธานํ, น ตถา ปจฺจยสฺส, น หิ ปจฺจโย เอกนฺเตน ผเลน ภินฺนกาโล เอวาติฯ เอวมฺปิ เหตุปจฺจยานํ วิเสโส เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ พาหิรํ เหตุปจฺจยวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อชฺฌตฺติกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺหิ สํสาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตู’’ติ วุตฺเต กิํ เอกสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท อเนกา อวิชฺชา วิชฺชนฺตีติ? อาห ‘‘ปุริมิกา อวิชฺชา ปจฺฉิมิกาย อวิชฺชาย เหตู’’ติฯ เตน เอกสฺมิํ กาเล เหตุผลานํ สมวธานํ นตฺถีติ เอตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ ตตฺถ ‘‘ปุริมิกา อวิชฺชา’’ติอาทินา เหตุผลภูตานํ อวิชฺชานํ วิภาคํ ทสฺเสติฯ ‘‘พีชงฺกุโร วิยา’’ติอาทินา อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – ยถา พีชํ องฺกุรสฺส เหตุ โหนฺตํ สมนนฺตรเหตุตาย เหตุ โหติฯ ยํ ปน พีชโต ผลํ นิพฺพตฺตติ, ตสฺส พีชํ ปรมฺปรเหตุตาย เหตุ โหติฯ เอวํ อวิชฺชายปิ เหตุภาเว ทฏฺฐพฺพนฺติฯ