ตสฺสตฺโถ – ผสฺเสน สทฺธิํ ผสฺเสน การณภูเตน จ สมุทิเตสุ สมฺภูเตสุ วิญฺญาณเวทนาสญฺญาเจตนาวิตกฺกวิจาราทิธมฺเมสุฯ อตฺตานํ น ปสฺสตีติ เตสํ ธมฺมานํ อนตฺตภาเวเนว ตตฺถ อตฺตานํ น ปสฺสติฯ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจตีติ ปเทหิ โลกุตฺตรธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวํ ทสฺเสนฺโต ตทตฺถตาย สีลาทีนมฺปิ ปริยาเยน ตพฺภาวมาห ‘‘โลกุตฺตโร’’ติอาทินาฯ

[44] นามสมฺปยุตฺโตติ นาเมน มิสฺสิโตฯ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตูติ อรหตฺตผลํ อธิปฺเปตํฯ ตญฺจ ปญฺญาปธานนฺติ อาห – ‘‘สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ วิชฺชาติฯ เสสํ สพฺพํ อุตฺตานเมวฯ

โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. โสธนหารวิภงฺควณฺณนา

[45] ตตฺถ กตโม โสธโน หาโรติ โสธนหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ภควา ปทํ โสเธตีติ ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ (สุ. นิ. 1039; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 58, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 2) วทนฺโต ภควา – ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ (สุ. นิ. 1038; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 57, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 1) อายสฺมตา อชิเตน ปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ ปทํ โสเธติ นาม, ตทตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโตฯ โน จ อารมฺภนฺติ น ตาว อารมฺภํ โสเธติ, ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อปริโยสิตตฺตาฯ สุทฺโธ อารมฺโภติ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส ปโพธิตตฺตา โสธิโต อารมฺโภติ อตฺโถฯ อญฺญาณปกฺขนฺทานํ ทฺเวฬฺหกชาตานํ วา ปุจฺฉนกาเล ปุจฺฉิตานํ ปุจฺฉาวิสโย อวิชฏํ มหาคหนํ วิย มหาทุคฺคํ วิย จ อนฺธการํ อวิภูตํ โหติฯ ยทา จ ภควตา ปณฺฑิเตหิ วา ภควโต สาวเกหิ อปเท ปทํ ทสฺเสนฺเตหิ นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ปญฺเห วิสฺสชฺชิเต มหตา คนฺธหตฺถินา อภิภวิตฺวา โอภคฺคปทาลิโต คหนปฺปเทโส วิย วิคตนฺธกาโร วิภูโต อุปฏฺฐหมาโน วิโสธิโต นาม โหติฯ

โสธนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. อธิฏฺฐานหารวิภงฺควณฺณนา

[46] ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโรติ อธิฏฺฐานหารวิภงฺโคฯ ตตฺถ ตถา ธารยิตพฺพาติ เอกตฺตเวมตฺตตาสงฺขาตสามญฺญวิเสสมตฺตโต ธารยิตพฺพา, น ปน ตตฺถ กิญฺจิ วิกปฺเปตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ อวิกปฺเปตพฺพตาย การณํ นิทฺเทสวารวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ ตํ ตํ ผลํ มคฺคติ คเวสตีติ มคฺโค, ตทตฺถิเกหิ มคฺคียติ คเวสียตีติ วา มคฺโคฯ นิรติยฏฺเฐน นิรสฺสาทฏฺเฐน จ นิรโยฯ อุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ติริยํ อญฺจิตาติ ติรจฺฉานาฯ ติรจฺฉานาว ติรจฺฉานโยนิฯ เปตตาย เปตฺติ, อิโต เปจฺจ คตภาโวติ อตฺโถฯ เปตฺติ เอว เปตฺติวิสโยฯ น สุรนฺติ น ภาสนฺติ น ทิพฺพนฺตีติ อสุราฯ อสุรา เอว อสุรโยนิฯ ทิพฺเพหิ รูปาทีหิ สุฏฺฐุ อคฺคาติ สคฺคาฯ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาฯ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตํ ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํฯ นิรยํ คจฺฉตีติ นิรยคามีฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อสุรโยนิโยติ อสุรโยนิยา หิโต, อสุรชาตินิพฺพตฺตนโกติ อตฺโถฯ สคฺคํ คเมตีติ สคฺคคามิโยฯ มนุสฺสคามีติ มนุสฺสโลกคามีฯ ปฏิสงฺขานิโรโธติ ปฏิสงฺขาย ปฏิปกฺขภาวนาย นิโรโธ, ปฏิปกฺเข วา ตถา อปฺปวตฺเต อุปฺปชฺชนารหสฺส ปฏิปกฺขวุตฺติยา อนุปฺปาโทฯ อปฺปฏิสงฺขานิโรโธติ สงฺขตธมฺมานํ สรสนิโรโธ, ขณิกนิโรโธติ อตฺโถฯ

[47] รูปนฺติ เอกตฺตตาฯ ภูตานํ อุปาทายาติ เวมตฺตตาฯ อุปาทารูปนฺติ เอกตฺตตาฯ จกฺขายตนํ…เป.… กพฬีกาโร อาหาโรติ เวมตฺตตาฯ ตถา ภูตรูปนฺติ เอกตฺตตาฯ ปถวีธาตุ …เป.… วาโยธาตูติ เวมตฺตตาฯ ปถวีธาตูติ เอกตฺตตาฯ วีสติ อาการา เวมตฺตตาฯ อาโปธาตูติ เอกตฺตตาฯ ทฺวาทส อาการา เวมตฺตตาฯ เตโชธาตูติ เอกตฺตตาฯ จตฺตาโร อาการา เวมตฺตตาฯ วาโยธาตูติ เอกตฺตตาฯ ฉ อาการา เวมตฺตตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวีหิ อากาเรหิ ธาตุโย ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เกสาติ เกสา นาม อุปาทินฺนกสรีรฏฺฐกา กกฺขฬลกฺขณา อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก ปถวีธาตุโกฏฺฐาโสฯ โลมา นาม…เป.… มตฺถลุงฺคํ นาม สรีรฏฺฐกํ กกฺขฬลกฺขณํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโสติ อยํ เวมตฺตตาฯ